Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig Çevirisi

Teŋri Azze Ve Celle Ögdisin Ayur	Tanrı Azze Ve Cellenin Medhini Söyler
Bayat atı birle sözüg başladım, törütgen egidgen keçürgen idim	Yaratan, yetiştiren ve göçüren rabbim olan Tanrının adı ile söze başladım.
Üküş ögdi birle tümen miŋ senâ, uğan bir bayatka aŋar yok fenâ	Kadir ve bir olan Tanrıya çok hamd ve binlerce sena olsun ; onun için fânilik yoktur.
Yağız yer yaşıl kök kün ay birle tün, törütti halâyık öd üdlek bu kün	Kara yer ile mâvî göğü, güneş ile ayı, gece ile gündüzü, zaman ile zamaneyi ve mahlûkları o yarattı.
Tiledi törütti bu bolmış kamuğ, bir ök bol tedi boldı kolmış kamuğ	istedi ve bütün bu varlıkları yarattı ; bir kere :— “ol!”—dedi, bütün diledikleri oldu.
Kamuğ barça muŋluğ törütülmişi, muŋı yok idi bir aŋar yok eşi	Bütün bu yaratılmış olanlar ona muhtacdır ; muhtaç olmayan yalnız Tanrıdır ; onun eşi yoktur.
Ay erklig uğan meŋü muŋsuz bayat, yaramaz seniŋdin adınka bu at	Ey kuvvetli, kadir, ebedî ve müstağni olan Tanrı, senden başkasına bu ad yakışmaz.
Uluğluk saŋa ol bedüklük saŋa, seniŋdin adın yok saŋa tuş teŋe	Ululuk ve büyüklük sana mahsustur ; sana eş ve denk olan başka biri yoktur.
Aya ber birikmez saŋa bir adın, kamuğ aşnuda sen sen öŋdün kedin	Ey bir olan Tanrı, bir başkası sana şerik koşulamaz ; başta her şeyder evvel ve sonda her şeyden sonra sensin.
Sakışka katılmaz seniŋ birlikiŋ, tüzü neŋke yetti bu erkliglikiŋ	Senin birliğin hesaba gelmez ; bu kudretin her şeye hâkimdir,
Seziksiz bir ök sen ay meŋü eçü, katılmaz karılmaz sakışka seçü	Sen, şüphesiz, birsin, ey sonsuz Tanrı; istisna sayıya gelmez.
Ay iç taş biligli ay hakku’lyakin, közümde yırak sen köŋülke yakın	Ey içi ve dışı bilen, ey hakku’l-yakîn ; gözden uzaksın, fakat gönüle yakınsın.
Barıŋ belgülüg sen kün ay teg yaruk, neteglikke yetgü köŋül ögde yok	Senin varlığın, parlak güneş ve ay gibi, bellidir ; fakat nasıl olduğunu kavrayacak gönül ve akıl yoktur.
Ne ersedin ermez seniŋ birlikiŋ, ne erselerig sen törüttiŋ seniŋ	Senin birliğin eşya ile ilgili değildir ; eşyayı sen yarattın, onlar senindir.
Kamuğ sen törüttüŋ ne erselerig, yokadur ne erse sen ök sen tirig	Her varlığı sen yarattın; varlık yok olur, bakî kalan yalnız sensin.
Törütgen barıŋa törütmiş tanuk, törümiş iki bir tanukı anuk	Yaratıcı varlığına yaratılmış olanlar şâhiddir ; yaratılan iki — birin hâzır şahididir.
Anıŋ okşağı yok azu meŋzegi, neteglikke yetmez halâyık ögi	Onun eşi yahut benzeri yoktur ; nasıl olduğuna mahlûkların aklı ermez.
Yorımaz ne yatmaz udımaz oduğ, ne meŋzeg ne yaŋzağ kötürmez boduğ	Yürümez ve yatmaz, uyumaz, uyanıktır ; ne benzer, ne kıyâs edilir, ne de tasavvur götürür.
Kedin öŋdün ermez ne soldın oŋun, ne astın ne üstün ne otru orun	Arkada veya önde değildir; ne sağdadır, ne solda; yeri ne altta, ne üstte, ne de ortadadır.
Orun ol törütti orun yok aŋar, anıŋsız orun yok bütün bol muŋar	Yeri o yarattı, onun için yer bahis mevzuu değildir; şunu bil ki, onsuz da yer yoktur.
Ay sırka yakın ay köŋülke ediz, tanuk ol saŋa barça sûret bediz	Ey her sırra yakın, ey her gönül için yüksek Tanrı, bütün suret ve şekiller sana şahittir.
Törüttüŋ tümen miŋ bu sansız tirig, yazı tağ teŋiz kötki oprı yirig	Bu sayısız, yüz binlerce canlıyı, ova, dağ, deniz, tepe ve çukurları sen yarattın.
Yaşıl kök bezediŋ tümen yulduzun, kara tün yaruttuŋ yaruk kündüzün	Mâvî göğü sayısızyıldızları ile süsledin, karanlık geceyi ışıklı gündüz ile aydınlattın.
Uçuğlı yorığlı tınığlı neçe, tirilgü seniŋdin bulup yer içe	Uçan, yürüyen ve duranların hepsi rızıklarını senden bularak, yeyip, içerler.
Ediz arşta altın serâka tegi, tüzü barça muŋluğ saŋa ay idi	Yüksek Arş’tan alttaki toprağa kadar bütün her şey, hepsi sana muhtacdır, ey rabbim.
Ayâ birke bütmiş tiliŋ birle ög, köŋül bütti şeksiz amul tutğıl ög	Ey Tanrının birliğine inanmış olan, onu dilin ile öğ; gönülün tereddütsüz inandı ise, aklını işe karıştırma.
Neteglikke kirme küdezgil köŋül, barıŋa bütün bolğıl amrul amul	Nasıl olduğunu arama, gönlünü gözet; varlığına inan, sükûn ve huzura kavuş.
Kalı kançaka kirme tutğıl özüŋ, kalı kançasız bil uzatma sözüŋ	Nice ve nasıl olduğuna karışma, kendini tut ; onu nicesiz ve nasılsız bil, sözünü uzatma.
Ay muŋsuz idim sen bu muŋluğ kuluğ, suyurkap keçürgil yazukın kamuğ	Ey müstağni olan rabbim, sen bu muhtaç kulun bütün günahlarını şefkatle affet.
Saŋar ok sığındım umınçım saŋa, muŋadmış yerimde elig tut maŋa	Asıl sana sağındım, ümidim sendedir ; muhtaç olduğum yerde elimden tut.
Sevüg savçı birle kopurğıl meni, elig tuttaçı kıl könilik küni	Mahşer günü beni sevgili Peygamber ile birlikte hasret, onu bana şefaatçi kıl.
Tüzü tört eşiŋe tümen miŋ selâm, tegürgil kesüksüz tutaşı ulam	Onun dört arkadaşının her birine aralıksız, devamlı sayısız selâm eriştir.
Uluğ künde körkit olarnıŋ yüzin, elig tuttaçı kılğıl edgü sözin	Ulu günde onların yüzünü göster, şefaatlerini bana yardımcı kıl.
Seni erdüküŋ teg ögümez özüm, seni senmet öggil kesildi sözüm	Seni olduğun gibi medhedemiyorum ; seni sen medhet! sözüm kesildi.
Yalavaç Aleyhi’SSelâm Ögdisin Ayur	Peygamber Aleyhi’s-Selâmın Medhini Söyler
Sevüg savçı ıdtı bağırsak idi, bodunda talusı kişide kedi	Esirgeyen rabbim halkın en seçkini ve insanların en iyisi olan sevgili Peygamberi gönderdi.
Yula erdi halkka karaŋku tüni, yaruklukı yadtı yaruttı seni	O karanlık gecede halka meş’ale idi ; etrafa ışık saçtı ve seni aydınlattı.
Okıçı ol erdi bayattın saŋa, sen ötrü köni yolka kirdiŋ toŋa	O sana Tanrı tarafından gönderilen dâvetçi idi; sen bu sayede doğru yola girdin, ey yiğit.
Atasın anasın yuluğ kıldı ol, tilek ümmet erdi ayu berdi yol	Atasını ve anasını feda etti ; tek dileği ümmeti idi, ona yol gösterdi.
Künün yemedi kör tünün yatmadı, seni koldı rabda adın kolmadı	Gündüz yemedi, gece yatmadı; Tanrıdan seni istedi, başka bir şey istemedi.
Seni koldı tün kün bu emgek bile, anı ög sen emdi sevinçin tile	Bunca zahmet ile gece-gündüz hep seni üstedi ; şimdi sen onu öğ ve rızasını dile.
Kamuğ kadğusı erdi ümmet üçün, kutulmak tiler erdi râhat üçün	Bütün kaygusu ümmeti idi ; rahat etmek için, onun azaptan kurtulmasını dilerdi.
Atada anada bağırsak bolup, tiler erdi tutçı bayattın kolup	Atadan ve anadan daha merhametli idi ; Tanrıdan dâima bunu niyaz eder, bunu dilerdi.
Bayat rahmeti erdi halkı öze, kılınçı silig erdi kılkı tüze	O ümmeti üzerine Tanrının bir rahmeti idi ; güzel tavırlı, dürüst ve kendisine güvenilir bir tabiatte idi.
Tüzün erdi alçak kılınçı silig, uvutluğ bağırsak akı keŋ elig	Asîl tabiatli, alçak gönüllü ve güzel tavırlı idi ; haya sahibi, şefkatli, cömert ve eli açık idi.
Yağız yer yaşıl kökte erdi küsüş, aŋar berdi teŋri ağırlık üküş	Kara yerde de aziz idi, mâvî gökte de ; Tanrı ona çok değer vermişti.
Başı erdi öŋdün kamuğ başçıka, kedin boldı tamğa kamuğ savçıka	O bütün rehberlerin önünde baş idi ; sonra da bütün resullerin hâtemi oldu.
Köŋül badım emdi anıŋ yolıŋa, sevip sözi tuttum bütüp kavlıŋa	Onun yoluna şimdi gönül bağladım ; bütün dediklerine inandım ve severek sözünü tuttum.
İlâhi küdezgil meniŋ köŋlümi, sevüg savçı birle kopur kopğumı	Ey Tanrım, benim gönlümü gözet ; kıyamette beni sevgili Peygamber ile birlikte hasret.
Kıyâmette körkit tolun teg yüzin, elig tuttaçı kıl ilâhi özin	Kıyamette dolun ay gibi yüzünü göster; ey Tanrım, kendisini bana şefaatçi kıl.
Tört Sahâbeniŋ Ögdisin Ayur	Dört Sahabenin Medhini Söyler
Anıŋ tört eşi ol avıŋu körüp, keŋeşçi bular erdi birle turup	Bunlar onun sevdiği dört arkadaşı idi ; yanındaki müşavirleri bunlar idi.
İki kadın erdi küdegü iki, bular erdi üdrüm bodunda yegi	ikisi kayın-babası, ikisi damadı idi, bunlar halkın en iyisi ve en seçkini idiler.
Atik erdi aşnu kamuğda oza, bayatka bütügli köŋül til tüze	Başta, her keşten önce, Tanrıya inanmış, gönülü ve dili dürüst (sıddîk) olan Ebû Bekir gelir.
Yuluğ kıldı mâlı teni cânını, yalavaç sevinçi tiledi köni	Malını, tenini ve canını feda etti ; dileği ancak Peygamberin rızası idi.
Basa fârûk erdi kişi üdrümi, tili köŋli bir teg bodun ködrümi	Sonra insanların seçkini, halk içinde mümtazı, dili ve gönülü bir olan Ömer vardı.
Bu erdi basutçı köni dinka kök, şeriat yüzindin kiterdi eşük	Yardımcısı ve doğru dinin temeli o idi ; şeriatin yüzünden perdeyi o kaldırdı.
Basa usmân erdi uvutluğ silig, kişide üdürmiş akı keŋ elig	Sonra haya sahibi, yumuşak huylu, insanların seçkini, cömert ve eli açık olan Osman idi.
Fidâ kıldı barın neŋin hem özin, yalavaç aŋar berdi iki kızın	O bütün malını ve kendisini feda etti; Peygamber de ona iki kızını verdi.
Ali erdi munda basakı talu, kür ersig yüreklig meŋesi tolu	Ondan sonra seçkin, cesur; yiğit, kahraman ve akıllı Ali vardı.
Akı erdi elgi yüreki tedük, biliglig sakınuk kör atı bedük	Eli cömert idi, yüreği sâf idi ; bilgili, takva sahibi ve adı büyük bir zât idi.
Bular erdi din hem şeriat köki, bular yüdti kâfir munâfık yüki	Bunlar din ve şeriatin temeli idi ; bunlar kâfirler ile münafıklardan gelen eziyetlere katlandılar.
Bu tört eş maŋa tört tadu tegturur, tüzülse tadu çın tiriglik bolur	Bu dört sahibe benim için dört unsur gibidir ; unsurlar denkleşirse, gerçek hayat vücûda gelir.
Meniŋdin bularka üküş miŋ selâm, tegürgil idim sen kesüksüz ulam	Ey rabbim, sen bunlara benden sonsuz selâmları, devamlı olarak, ulaştır.
Olarnı meniŋdin sevindür tuçı, uluğ künde kılğıl elig tuttaçı	Onları dâima benden râzi et ; ulu günde onları bana şefaatçi kıl.
Yaruk Yaz Faslın Uluğ Buğra Han Ögdisin Ayur	Parlak Bahar Mevsimini Ve Büyük Buğra Han’ın Medhini Söyler
Toğardın ese keldi öŋdün yeli, ajun etgüke açtı uştmah yolı	Şarktan bahar rüzgârı eserek geldi; dünyayı süslemek için, cennet yolunu açtı.
Yağız yer yıpar toldı kâfûr kitip, bezenmek tiler dünyâ körkin itip	Kâfur gitti, kara toprak misk ile doldu; dünya kendisini süsleyerek, bezenmek istiyor.
İrinçig kışığ sürdi yazkı esin, yaruk yaz yana kurdı devlet yasın	Bahar rüzgârı eziyetli kışı sürüp, götürdü; parlak yaz tekrar saadet yayını kurdu.
Yaşık yandı bolğay yana ornıŋa, balık kudrukındın kozı burnıŋa	Güneş balık-kuyruğundan (hût), kuzu-burnuna (hamel) kadar olan yerine tekrar döndü.
Kurımış yığaçlar tonandı yaşıl, bezendi yipün al sarığ kök kızıl	Kurumuş ağaçlar yeşiller giyindi; tabiat mor, al, yeşil ve kızıl renkler ile süslendi.
Yağız yer yaşıl torku yüzke badı, hıtay arkışı yadtı tavğaç edi	Kara yer yüzüne yeşil ipek bağladı; hıtay kervanı da bunun üstüne çın kumaşı yaydı.
Yazı tağ kır oprı töşendi yadıp, itindi kolı kaşı kök al kedip	Düzlükler, dağlar, sahralar ve ovalar bunu yayıp, döşendiler; vadiler ve yamaçlar al ve yeşil giyerek, süslendiler.
Tümen tü çeçekler yazıldı küle, yıpar toldı kâfûr ajun yıd bile	Binlerce çiçekler gülerek açıldılar; dünya misk ve kâfur kokusu ile doldu.
Sabâ yeli koptı karanfil yıdın, ajun barça bütrü yıpar burdı kin	Karanfil kokulu bahar rüzgârı esti; dünyanın her tarafı misk ve anber kokusu ile doldu.
Kaz ördek kuğu kıl kalıkığ tudı, kakılayu kaynar yokaru kodı	Kaz, ördek, kuğu ve kıl-kuyruk fezayı doldurdu; bağırışarak, bir yukarı-bir aşağı, kaynaşıyorlar.
Kayusı kopar kör kayusı konar, kayusı çapar kör kayu suv içer	Bak, biri kalkıyor, biri konuyor; biri yüzüyor, biri su içiyor.
Kökiş turna kökte ünün yaŋkular, tizilmiş titir teg uçar yelgürer	Kökiş ve turnalar gökte yüksek sesle bağırışıyor; dizilmiş deve katarı gibi, uçup, kanat çalıyorlar.
Ular kuş ünin tüzdi ünder işin, silig kız okır teg köŋül bermişin	Keklik, sesine bir ahenk vererek, eşine sesleniyor; sanki güzel bir kız gönül verdiğini çağırıyor.
Ünin ötti keklik küler katğura, kızıl ağzı kan teg kaşı kap kara	Keklik yüksek sesle öttü, sanki gülmekten katılıyor; ağzı kan gibi kızıl, kaşı sim-siyah.
Kara çumğuk ötti sata tumşukın, üni oğlağu kız üni teg yakın	Kara çumguk mızrak gibi gagası ile ötüyor; sesi, nazlı bir kızın sesi gibi, cana yakındır.
Çeçeklikte sandvaç öter miŋ ünün, okır sûrı ibri tünün hem künün	Çiçek bahçesinde bülbül binlerce sesle ötüyor, sanki gece-gündüz Mezamir okuyor.
Elik külmiz oynar çeçekler öze, sığun muyğak ağnar yorır tep keze	Karacalar, dişi-erkek, çiçekler üzerinde oynuyor; geyikler, dişi-erkek, sıçrayıp oynıyarak koşuşuyorlar.
Kalık kaşı tügdi közi yaş saçar, çeçek yazdı yüz kör küler katğurar	Gök kaşını çattı, gözünden yaş serpiliyor; çiçek yüzünü açtı, bak, gülmekten katılıyor.
Bu üdte ajun öz öziŋe bakıp, küvenip sevinip ediŋe bakıp	Bu esnada dünya kendi-kendine baktı; sevinip övünerek, hazinesini gözden geçirdi.
Eletü maŋa açtı dünyâ sözin, ayu körmediŋmü bu hakan yüzin	Gözü bana ilişince, söze başladı ve şöyle dedi : — Sen bu hakanın yüzünü görmedin mi?
Udır erdiŋ erse tur aç emdi köz, eşitmediŋ erse eşit mende söz	Uyuyor idi isen şimdi kalk, gözünü aç; işitmedin ise, şimdi benim sözümü dinle.
Tümen yılda berü tul erdim tulas, bu tul tonı suçlup ürüŋ kedtim as	Ben binlerce yıldan beri dul idim, benzim solmuştu; şimdi bu dul libasını çıkarıp, beyaz kakımdan gelinlikler giydim.
Bezendim begim boldı hakan uluğ, ötündüm munu kolsa cânım yuluğ	Süslendim, çünkü ulu hakan eşim oldu; dileğim budur: o isterse, canım feda olsun.
Bulıt kökredi urdı nevbet tuğı, yaşın yaşnadı tarttı hakan tiğı	Gök gürledi, nevbet davulunu vurdu; şimşek çaktı, hakanın tuğunu çekti.
Biri kında çıktı sunup el tutar, biri küsi çavı ajunka yeter	Biri kınından çıkınca, ona memleketler sunar; biri nâm ve şöhretini dünyaya yayar.
Ajun tuttı tavğaç uluğ buğra han, kutadsu atı bersü iki cihân	Büyük Tavgaç Buğra Han dünyaya hâkim oldu; adı kutlu olsun, Tanrı onu her iki cihanda aziz etsin.
Ay din izzi devletka nâsir muin, ay milletka tâc ay şeriatka din	Ey dinin izzeti, ey devletin yarıcısı, ey milletin tacı, ey şeriatin hadimi.
Bayat berdi barça tilemiş tilek, bayat ok bolu bersü arka yölek	Tanrı bütün dileklerini verdi; bundan sonra da Tanrı dâima sana arka ve destek olsun.
Ay dünyâ cemâli uluğlukka körk, ay mülketka nûr ay yayığ kutka örk	Ey dünyanın süsü, ey ululuğun ziyneti, ey saltanatın nuru, ey dönek huylu saadetin bağını elinde tutan,
Bolu berdi evren ilig berdi taht, tuta bersü teŋri bu taht birle baht	Devran sana memleket ve taht verdi; Tanrı bu taht ile bahtını dâim etsin.
Ajun tındı ornap bu hakan öze, anın ıdtı dünyâ taŋuklar tüze	Hakan tahta oturunca, dünya âsâyiş buldu; bundan dolayı dünya ona şâhâne hediyeler gönderdi.
Esirdin keligli kalık kuşları, kayu râyı hindi kayu kaysarı	Esirden gelen semâ kuşları, kimi rây-i hindî, kimi kayseri;
Öger atın ündep ünin türtüşüp, küvenç birle avınur sevinçke tuşup	Ötüşleri ile yarış ederek, adını anıp, sevinç ve huzur içinde onu öğerler.
Bu törlüg çeçek yerde munça bediz, yazı tağ kır oprı yaşıl kök meŋiz	Yerde bin bir çiçek, bin bir manzara, düzlük, dağ, sahra, vadi yeşil ve mavi renkler ile örtülmüş.
Kayusı yıdı birle tapnur tapuğ, kayu körk meŋiz birle açtı kapuğ	Kimi kokusu ile kulluk eder; kimi güzelliği ile harîmine girer.
Kayusı elig sundı tütsüg tutar, kayu büvkirer kin ajun yıd kopar	Kimi elini uzatır; buhurdan sunar; kimi misk saçar ve dünya güzel kokular ile dolar.
Kayusı toğardın tutar miŋ taŋuk, kayusı batardın tapuğçı anuk	Kimi doğudan binlerce armağan sunmaktadır; kimi batıdan hizmetine koşmaktadır.
Tapuğka kelip kut kapuğdaturur, kapuğda turuğlı tapuğdaturur	Saadet hizmet için gelmiş, kapıda durur; kapıda duran kulluk için durur.
Bu yaŋlığ tapuğka itindi ajun, yağı boynı egdi kötürdi özün	Dünya kulluk için böyle hazırlandı; düşman boyun eğdi, ortadan kayboldu.
Ajunda çavı bardı hakan küsi, körümegli közlerde kitti usı	Hakanın nâmı, sânı dünyaya yayıldı; onu göremeyen gözlerin uykusu kaçtı.
Ajun inçke tegdi tüzüldi törü, törü birle atın kopurdı örü	Dünya asayişe kavuştu ve nizam kuruldu; o adını kanunla yükseltti.
Akı sûretin kim köreyin tese, kelip körsü hakan yüzini usa	Kim cömert yüzü görmek isterse, gelsin, hakanın yüzünü görsün.
Cefâsız vefâlığ tilese kutun, yüzi kör kılınçı vefâ ol bütün	Kim mes’ûd, kimseyi incitmeyen ve vefakâr birini görmek dilerse, onun yüzünü görsün; onun her işi vefadır.
Asığ kolsa barça özüŋ yassızın, berü kel tapuğ kıl köŋül ber isin	Zarar görmeden, kendine hep fayda sağlamak dilersen, beri gel, hizmet et, gönül ver, ısın.
Tüzün kılkı alçak bağırsak köŋül, köreyin tese kel munı kör amul	Asîl, alçak gönüllü, şefkatli ve yumuşak huylu bir kimse görmek istersen, gel, onu gör ve gönül rahatına kavuş.
Ay edgü kılınç aslı edgü uruğ, ajun kalmasunı siziŋsiz kuruğ	Ey iyi tabiatli ve asîl nesepli hakan, dünya senden mahrum kalmasın.
Bayat berdi devlet ay terken kutı, anıŋ şükri kılğu okıp miŋ atı	Ey devletli hükümdar, Tanrı sana saadet verdi; adını bin kere zikrederek, ona şükür lâzımdır.
İdi keçki söz ol meselde kelir, ata ornı atı oğulka kalır	Çok eski bir ata-sözü vardır : babanın yeri ve adı oğula kalır.
Ata ornı kaldı atı ma bile, adın ma takı bolsu miŋ miŋ ula	Babanın yeri, adı ile birlikte, sana kaldı; bunlara daha başka binlercesi eklensin.
Talu neŋ taŋuk tuttı miŋ miŋ elig, munu kıl taŋukı kutadğu bilig	Binlerce el, hediye olarak, ona çok nadide şeyler sundu; işte sen de bu Kutadgu bilig’i hediye et.
Olarnıŋ taŋukı kelir hem barır, meniŋ bu taŋuk boldı meŋü kalır	Onların hediyesi gelir, geçer; bu benim hediyem ise, ebedî kalır.
Neçe terse dünyâ tüker alkınur, bitise kalır söz ajun tezginür	Dünya malı ne kadar toplanırsa-toplansın, tükenir, bir gün biter; söz kaleme alınırsa, kalır, dünyayı dolaşır.
Kitâbka bitindi bu hakan atı, bu at meŋü kaldı ay terken kutı	Bu hakan adı kitaba geçti; ey devletli hükümdar, bu ad ebedî kaldı.
Ya rab üste devlet tükel kıl tilek, kamuğ işte bolğıl sen arka yölek	Ey rabbim, sen onun devletini arttır; bütün dileklerini yerine getir, her işinde arka ol, destek ol.
Severin esen tut yağısın kötür, sevinçin tolu tut sakınçın kotur	Onun sevdiğini esen tut, düşmanını ortadan kaldır; sevincini dâim kıl, kederini yok et.
Yağa tursu yağmur yazılsu çeçek, kurımış yığaçtın salınsu küjek	Yağmur yağmakta devam etsin, çiçekler açılsın; kurumuş ağaçlardan perçemler sarksın.
Bolu bersü evren tuçı evrilü, kodı bolsu düşmân başı kavrılu	Felek hep dönmekte devam etsin; düşmanın başı hep aşağı eğik olsun.
Yağız yer bakır bolmağınça kızıl, ya otta çeçek önmeginçe yaşıl	Kara toprak kızıl bakır oluncaya kadar, âteşten yeşil çiçek çıkıncaya kadar;
Tirilsüni terken kutı miŋ kutun, telinsüni körmez karakı otun	Devletli hükümdar bin saadet içinde yaşasın; çekemeyenlerin gözleri âteşte yansın.
Takı ma negü erse ârzû tilek, bayat ok bolu bersü arka yölek	Daha başka ne gibi dileği var ise, Tanrı ona dâima arka ve destek olsun.
Sevinçin avınçın küvençin eli, aşasu yaşasunı lukmân yılı	Sevinç, huzur ve güvenç içinde memlekete hâkim olsun, Lokman kadar uzun ömürlü olsun.
Yeti Yulduz On İki Ükekni Ayur	Yedi Yıldızı Ve On İki Burcu Söyler
Bayat atı birle sözüg başladım, törütgen igidgen keçürgen idim	Tanrı adı ile söze başladım; o yaratan, yetiştiren ve göçüren rabbımdir.
Törütti tilek teg tüzü âlemığ, yaruttı ajunka künüg hem ayığ	Bütün âlemi dilediği gibi yarattı; dünya için güneş ve ayı aydınlattı.
Yarattı kör evren tuçı evrilür, anıŋ birle tezginç yeme tezginür	Bak, feleği yarattı durmadan döner; onunla birlikte hayat da durmadan devreder.
Yaşıl kök yarattı öze yulduzı, kara tün törütti yaruk kündüzi	Mâvî göğü ve üzerinde yıldızları yarattı; karanlık geceyi ve aydınlık gündüzü var etti.
Bu kökteki yulduz bir ança bezek, bir ança kulavuz bir ança yezek	Bu gökteki yıldızların bir kısmı süs, bir kısmı kılavuz, bir kısmı da öncüdür.
Bir ança yarutmış halâyıkka ol, bir ança kulavuz bulur yitse yol	Bir kısmını halk için aydınlatmıştır; bir kısmı kılavuzdur, insan yolunu kaybederse, bunlarla bulur.
Kayusı örürek kayusı kodı, kayusı yarukrak kayu eksüdi	Bâzıları daha yüksek, bâzısı daha alçaktır; bâzıları daha çok, bâzısı daha az parlaktır.
Bularda eŋ üstün sekentir yorır, iki yıl sekiz ay bir evde kalır	Bunlardan en üstte Zuhal dolaşır; bir burcda iki yıl sekiz ay kalır.
Anıŋda basa boldı ikinç oŋay, bir evde kalır on adın iki ay	Ondan sonra ikinci olarak Müşteri gelir; bir burcda on iki ay kalır.
Üçünçi kürüd keldi köksün yorır, kayuka bu baksa yaşarmış kurır	Üçüncü olarak, Merih gelir, gazapla dolaşır; nereye bakarsa, yeşermiş olan kurur.
Yaşık boldı törtinç yaruttı ajun, yakışsa yarutur bakışsa özün	Dördüncüsü Güneş’tir, dünyayı aydınlatır; yaklaşanları, karşısına gelenleri ışığı ile aydınlatır.
Sevüg yüz urundı beşinçi sevit, seve baktı erse sen özni avıt	Beşincisi Zühre’dir, sevimli yüzünü gösterir; sanà severek bakarsa, müsterih ol.
Basa keldi ârzû tilek ârzûlar, kayuka yağuşsa aŋar öz ular	Bundan sonra Utarit gelir; ona kim yaklaşırsa, dilek ve arzularına kavuşur.
Bularda eŋ altın bu yalçık yorır, yaşık birle utru bakışsa tolır	Bunlardan en altta bu Ay dolaşır; Güneş ile karşı-karşıya gelirse, dolun ay hâline gelir.
On iki ükek ol bularda adın, kayu iki evlig kayu birke in	Bunlardan başka bir de on iki burç vardır; bunların bâzıları iki evli, bâzısı ise, tek evlidir.
Kozı yazkı yulduz basa ud kelir, erentir kuçık birle sançu yorır	Hamel bahar yıldızıdır, sonra Sevr gelir; Cevza ile Seretân dürtüşerek yürür.
Kür arslan bile koşnı buğday başı, basa ülgü boldı çadan ya işi	Bak, Esed’in komşusu Sünbüle’dir; sonra Akreb ve Kavs’in arkadaşı Mîzan gelir.
Basa keldi oğlak könek hem balık, bular tuğdı erse yarudı kalık	Bundan sonra Cedi, Delv ve Hût gelir; bunlar doğunca, gök yüzü aydınlanır.
Üçi yazkı yulduz üçi yaykı bil, üçi küzki yulduz üçi kışkı bil	Bil ki, bunlardan üçü — bahar yıldızı, üçü — yaz, üçü — son bahar ve üçü de — kış yıldızıdır.
Üçi ot üçi suv üçi boldı yel, üçi boldı toprak ajun boldı el	Bunların üçü — âteş, üçü — su, üçü — yel ve üçü — topraktır; bunlardan dünya ve memleketler meydana gelir.
Bularda birisi biriŋe yağı, yağıka yağı ıdtı kesti çoğı	Bunlar birbirlerine düşmandır; Tanrı düşmana karşı düşman gönderdi ve savaşı kesti.
Karışmaz yağılar yaraştı için, körüşmez yağılar kötürdi öçin	Uyuşmaz olan düşmanlar kendi aralarında barıştılar; görüşmez olan düşmanlar öçlerini ortadan kaldırdılar.
İtigli bayatım ite berdi öz, ite berdi tüzdi yaraşturdı tüz	Her şeyi yoluna koyan Tanrım bunları da yola getirdi; tanzim etti, düzeltti ve birbirleri ile barıştırdı.
Basa aydım emdi munu yalŋukuğ, ağırlıkı boldı bilig ög ukuğ	Bundan sonra imdi insandan bahsettim; onun değeri bilgi, akıl ve anlayışıdır.
Yalŋuk Oğlanı Ağırlıki Bilig Ukuş Birle Erdükin Ayur	İnsan Oğlunun Değerinin Bilgi Ve Akıldan Geldiğini Söyler
Törütti üdürdi seçü yalŋukuğ, aŋar berdi erdem bilig ög ukuğ	Tanrı insanı yarattı, seçerek yükseltti; ona fazilet, bilgi, akıl ve anlayış verdi.
Köŋül berdi hem me yorıttı tilig, uvut berdi kılk hem kılınçı silig	Ona hem gönül verdi, hem de onun dilini açtı; ona güzel biçim, güzel tavır ve hareket ihsan etti.
Bilig berdi yalŋuk bedüdi bu kün, ukuş berdi ötrü yazıldı tügün	Ona bilgi verdi ve insan bugün yükseldi; ona anlayış verdi ve böylece düğümler çözüldü.
Bayat kimke berse ukuş ög bilig, üküş edgülükke uzattı elig	Tanrı kime anlayış, akıl ve bilgi verirse, o pek çok iyiliklere elini uzatır.
Biligni bedük bil ukuşnı uluğ, bu iki bedütür üdürmiş kuluğ	Bilgiyi büyük ve anlayışı ulu bil; seçkin kulu bu iki şey yükseltir.
Bu sözke tanukı munu keldi söz, bu sözni eşitgil sözüg munda üz	Buna şahit olarak, işte şu söz geldi; bu sözü işit ve bu hususta sözünü kes.
Ukuş kayda bolsa uluğluk bulur, bilig kimde bolsa bedüklük alur	Anlayış nerede olursa, orası ululuk kazanır; bilgi kimde olursa, o büyüklük bulur.
Ukuşluğ ukar ol biliglig bilir, biligli ukuğlı tilekke tegir	Anlayışlı olan anlar, bilgili olan bilir; bilen ve anlayan her vakit dileğine erişir.
Bilig manisi bil negü ter bilig, bilig bilse ötrü yırar erde ig	Bilginin mânasını bil; bak, bilgi ne der : bilgiyi bilen insandan hastalik uzaklaşır.
Biligsiz kişi barça iglig bolur, igig emlemese kişi terk ölür	Bilgisiz insan hep hastalıklı olur; hastalık tedâvî edilemezse, insan çabuk ölür.
Yorı ay biligsiz igiŋni ota, biligsiz otın sen ay bilge kuda	Ey bilgisiz, git, hastalığını tedavi ettir; ey mes’ûd âlim, bilgisizliğin ilâcını sen söyle.
Ukuş ol burunduk anı yetse er, tilekke tegir ol tümen ârzû yer	Anlayış bir yulardır; insan onu elinde tutarsa, dileğine erişir ve bütün arzularına nail olur.
Ukuş bolsa erke kör asğı üküş, bilig bilse ötrü bolur er küsüş	Anlayışın insana faydası çok olur; insan bilgi bilirse, aziz olur.
Ukuş birle işler kamuğ iş küdüg, bilig birle bekle bu bulmış üdüg	Bütün işini-gücünü anlayış yolu ile yap; eline geçen bu zamanı israftan bilgi ile koru.
Til Erdemin Münin Asığın Yasın Ayur	Dilin Meziyetini Ve Kusurunu, Faydasını Ve Zararını Söyler
Ukuşka biligke bu tılmaçı til, yaruttaçı erni yorık tilni bil	Anlayış ve bilgiye tercüman olan dildir; insanı aydınlatan fasîh dilin kıymetini bil.
Kişig til ağırlar bulur kut kişi, kişig til uçuzlar barır er başı	insanı dil kıymetlendirir ve insan onunla saadet bulur; insanı dil kıymetten düşürür ve insanın dili yüzünden başı gider.
Til arslanturur kür eşikte yatur, ayâ evlig er sak başıŋnı yeyür	Dil arslandır, bak, eşikte yatar; ey ev sahibi, dikkat et, senin başını yer.
Tilin emgemiş er negü ter eşit, bu söz işke tutğıl özüŋe iş it	Dilinden eziyet çeken adam ne der, dinle; bu söze göre hareket et, onu dâima hatırda bulundur.
Meni emgetür til idi ök telim, başım kesmesüni keseyin tilim	Bana dilim pek çok eziyet çektiriyor; başımı kesmesinler de ben dilimi keseyim.
Sözüŋni küdezgil başıŋ barmasun, tiliŋni küdezgil tişiŋ sınmasun	Sözüne dikkat et, başın gitmesin; dilini tut, dişin kırılmasın.
Biliglig bilig berdi tilke bışığ, ayâ til idisi küdezgil başığ	Bilgili dil için özlü bir söz söyledi; ey dil sahibi, başını gözet.
Esenlik tilese seniŋ bu özüŋ, tiliŋde çıkarma yarağsız sözüŋ	Sen kendi selâmetini istiyorsan, ağzından yakışıksız bir söz kaçırma.
Bilip sözlese söz biligke sanur, biligsiz sözi öz başını yeyür	Söz, bilerek söylenirse, bilgi sayılır; bilgisizin sözü kendi başını yer.
Üküş sözde artuk asığ körmedim, yana sözlemişte asığ bulmadım	Çok sözden fazla fayda görmedim; amma söylemek de faydasız değildir.
Üküş sözleme söz birer sözle az, tümen söz tügünin bu bir sözde yaz	Sözü çok söyleme, sırasında ve az söyle; binlerce söz düğümünübu bir sözde çöz.
Kişi söz bile koptı boldı melik, üküş söz başığ yerke kıldı kölik	İnsan söz ile yükseldi ve sultan oldu; çok söz başı, gölge gibi, yere serdi.
Üküş sözlese yaŋşadı ter bilig, yana sözlemese ağın ter tilig	Çok konuşan kimseye bilgi “gevezelik etti” der; söylemezse de, ona “dilsiz” der.
Kalı mundağ erse yorık utru ur, yorık utru ursa kişig yoklatur	Mademki böyledir, sen fasîh dil kullan; dil fasih olursa, insanı yükseltir.
Tilig ked küdezgil küdezildi baş, sözüŋni kısurğıl uzatıldı yaş	Dili iyi gözet, başın gözetilmiş olur; sözünü kısa kes, ömrün uzun olur.
Til asğı telim bar yası ma üküş, ara ögdilür til ara miŋ söküş	Dilin faydası çok olduğu gibi, zararı da çoktur; dil bâzan öğülür, bâzan da çok söğülür.
Kalı mundağ erse bilip sözle söz, sözüŋ bolsu közsüz karağuka köz	Mademki böyledir, sözü bilerek söyle; sözün gözsüzlere, körlere göz olsun.
Biligsiz karağuturur belgülüg, yorı ay biligsiz bilig al ülüg	Bilgisiz insan, şüphesiz, kördür; ey bilgisiz, yürü; bilgiden nasip al.
Toğuğlı ölür kör kalır belgü söz, sözüŋ edgü sözle özüŋ ölgüsüz	Bak, doğan ölür; ondan, eser olarak, söz kalır; sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.
İki neŋ bile er karımaz özi, bir edgü kılınçı bir edgü sözi	İnsan iki şey ile kendisini ihtiyarlamaktan kurtarır : biri — iyi iş ve diğeri — iyi söz.
Kişi tuğdı öldi sözi kaldı kör, özi bardı yalŋuk atı kaldı kör	Bak, insan doğdu, öldü; sözü kaldı; insanın kendisi gitti, adı kaldı.
Tiriglik tilese özüŋ ölmegü, kılınçıŋ sözüŋ edgü tut ay bügü	Kendin ölümsüz bir hayat dilersen, ey hakîm, işin ve sözün iyi olsun.
Tilig ögdüm ança ara söktüküm, tilekim söz erdi saŋa yördüküm	Dili bu kadar eğmekten ve arada bir söğmekten maksadım, sana sözün ne olduğunu anlatmak ıdı.
Kamuğ sözni yığsa ukuş taplamaz, kerek sözni sözler kişi kizlemez	Her sözü saklamağı da anlayış hoş görmez; insan lüzumlu olan sözü söyler, gizlemez.
Sözüm oğluma sözledim men toŋa, oğul minde altın maŋa ne teŋe	Ey yiğit, ben bu sözü oğlum için söyledim; oğul benden aşağı derecededir ve bana nasıl denk olur.
Saŋa sözledim men sözüm ay oğul, saŋa berdi bu pend özüm ay oğul	Ey oğul, bir sözümü sana söyledim; ey oğul, bu nasihatleri ben sana verdim.
Kümüş kalsa altun meniŋdin saŋa, anı tutmağıl sen bu sözke teŋe	Benden sana gümüş ve altın kalırsa, sen onları bu söze denk tutma.
Kümüş işke tutsa tüker alkınur, sözüm işke tutsa kümüş kazğanur	Gümüşü bir işe sarfedersen, biter, tükenir; sözümü işe sarfedersen, gümüş kazanılır.
Kişidin kişike kumaru söz ol, kumaru sözüg tutsa asğı yüz ol	İnsandan insana, miras olarak, söz kalır; vasiyet edilen sözü tutmanın faydası çoktur.
Bu kün tügme kaşıŋ ay bilge bügü, özüm udrin aysa yeme eymenü	Ey âlim hakîm, bugün ürkerek, kendi özrümü söylersem, bana kaşını çatma.
Kitâb İdisi Öz Udrin Ayur	Kitap Sahibi Kendi Özrünü Söyler
Tilekim söz erdi ay bilge bügü, kedin keldeçike özüm sözlegü	Ey âlim hakîm, dileğim benden sonra geleceklere kalacak bir söz söylemek idi.
Ukuş keldi utru ayur bütrü kör, sözüŋ bolsa yaŋluk saŋa bolğa kor	Anlayış karşı geldi ve: —İyice dikkat et; sözün yanlış olursa, sana zararı dokunur — dedi —
Bodun tili yavlak seni sözlegey, kişi kılkı kirtüç etiŋni yegey	Halkın dili kötüdür, seni çekiştirir; insanın tabiati kıskançtır, etini yer.
Baka kördüm erse yinik boldı yük, özüm aydı sözle sözüŋ barı tök	Dikkatle bakınca, yüküm hafifledi; kendi-kendime : — Söyle, içindekileri dök — dedim.
Negülük tese sen ayayın saŋa, eşitgil sözümni ay ersig toŋa	Sebebini sorarsan, sana söyleyeyim; ey mert yiğit, sözümü dinle.
Bu yalŋuk atı boldı yalŋluk üçün, bu yalŋluk uruldı bu yalŋuk üçün	Bu yalnguk (insan) adı insana yanıldığı ( yangluk ) için verildi; yanılmak ( yangluk ) insan ( yalnguk ) için yaratıldı.
Yaŋılmaz kişi kim ayu ber maŋa, yaŋılmış tümen miŋ ayayın saŋa	Sen bana yanılmayan bir kimse söyleyebilirmısin; ben sana yandan binlerce insan göstereyim.
Biliglig idi az biligsiz üküş, ukuşsuz üküş bil ukuşluğ küsüş	Bilgi sahibi insanlar pek azdır; bilgisiz ise, çoktur; bil ki, anlayışsız insanlar çok; anlayışlılar ise, nâdirdir.
Biligsiz biligligke boldı yağı, biligsiz biligligke kıldı çoğı	Bilgisiz bilgiliye dâima düşman olmuştur; bilgisiz bilgili ile her zaman mücâdele halindedir.
Kişide kişi adrukı bar telim, bu adruk biligdin ayur bu tilim	İnsandan insana çok fark vardır; bu fark bilgiden ileri gelir, sözüm buna dâirdir.
Biligligke sözledim uş bu sözüm, biligsiz tilini bilümez özüm	Bu sözümü bilgili için söyledim, bilgisizin dilini ben de bilemiyorum.
Biligsiz bile hiç sözüm yok meniŋ, ay bilge özüm uş tapuğçı seniŋ	Benim bilgisiz ile hiç bir sözüm yoktur; ey bilgili, işte ben senin kulunum.
Sözüm sözlemişke saŋa eymenü, özüm üdri koldı saŋa uş munu	Sözümü sana söylemiş olduğum için, çekinerek, işte böyle senden özür diledim.
Sözüg sözledeçi azar hem yazar, ukuşluğ eşitse oŋarur tüzer	Sözü söyleyen yanılabilir ve şaşırır; anlayışlı isterse, bunu düzeltir ve tashih eder.
Burundukluğ ol söz teve burnı teg, barur kança yetse titir boynı teg	Söz, deve burnu gibi, yularlıdır; o, dişi deve boynu gibi, nereye çekilirse, oraya gider.
Bilig sözledeçi kişi bar üküş, anı bildeçi er maŋa ked küsüş	Sözü bilerek söyleyen çok kimse var; benim için sözü anlayan adanı azizdir.
Kamuğ edgülükler bilig asğı ol, bilig birle buldı mesel kökke yol	Bütün iyilikler bilginin faydasıdır; bilgi ile göğe dahi yol bulunur.
Bilig birle sözle kamuğ sözni sen, biligin bedük bil kamuğ özni sen	Sen her sözünü bilgi ile söyle; her kesin bilgi ile büyük olduğunu bil.
Yaşıl köktin endi yağız yerke söz, sözi birle yalŋuk ağır kıldı öz	Söz kara yere mâvî gökten indi; insan kendisine sözü ile değer verdirdi.
Kişi köŋli tüpsüz teŋiz tegturur, bilig yinçü sanı tüpinde yatur	İnsan gönülü dibi olmayan bir deniz gibidir; bilgi onun dibinde yatan inciye benzer.
Teŋizdin çıkarmasa yinçü kişi, kerek yinçü bolsun kerek say taşı	İnsan inciyi denizden çıkarmadıkça, o, ister inci olsun – ister’ çakıl taşı, farketmez.
Yağız yer katındakı altun taş ol, kalı çıksa begler başında tuş ol	Kara toprak altındaki altın taştan farksızdır; oradan çıkınca, beylerin başında tuğ tokası olur.
Biliglig çıkarmasa bilgin tilin, yarutmaz anıŋ bilgi yatsa yılın	Bilgili bilgisini dili ile meydana çıkarmazsa,- yıllarca yatsa bile, onun bilgisi muhitini aydınlatmaz.
Ukuşlı biligli idi edgü neŋ, kalı bulsa işlet uçup kökke teŋ	Anlayış ve bilgi çok iyi şeydir; eğer bulursan, onları kullan ve uçup göğe çık.
Negü ter eşitgil bu el kend begi, ukuşka biligke yetürmiş ögi	Anlayış ve bilginin ne olduğunu bilen, bu memleket beyi ne der, dinle.
Ajun tutğuka er ukuşluğ kerek, bodun basğuka ög kerek hem yürek	Dünyayı elde tutmak için, insan anlayışlı olmalıdır; halka hâkim olmak için ise, hem akıl, hem cesaret gerektir.
Ukuş birle tuttı ajun tutğuçı, bilig birle bastı bodun basğuçı	Dünyayı elinde tutan, onu anlayış ile tuttu; halka hükmeden, bu işi bilgi ile yaptı.
Ajunka apa enmişinde berü, ukuşluğ uru keldi edgü törü	Adem’in dünyaya indiğinden beri iyi nizam dâima anlayışlı insanlar tarafından vaz’edilegelmiştir.
Kayu üdte erse bu künde burun, biligligke tegdi bedükrek orun	Hangi çağda olursa-olsun, bugüne kadar daha yüksek yer dâima bilgiliye kısmet olmuştur.
Ukuş birle eslür kişi artakı, bilig birle süzlür bodun bulğakı	İnsanların kötüsü anlayış yolu ile asılır; halk arasında çıkan fitne bilgi ile bastırılır.
Bu ikin itümese kodğıl bilig, kılıçka tegürgil sen ötrü elig	İşleri bu ikisi ile de halledemezsen, bilgiyi bırak, elini kılıca daya.
Bügü bilge begler bodunka başı, kılıç birle itmiş biligsiz işi	Halkı idare eden, hakîm ve âlim beyler bilgisizin işini kılıç ile halletmişlerdir.
Ajun tutğuka er ukuş bilse ked, bodun basğuka er bilig bilse ked	Dünyayı elde tutmak için, insanin anlayışlı olması ve halkı itaat altına almak için de, bilgili bulunması elzemdir.
Bu iki birikse bolur er tükel, tükel er ajunuğ temâm yer tükel	Bu ikisi bir kimsede toplanırsa, o tam insan olur; tam insan dünyanın bütün nimetlerine nail olur.
Apaŋ iki ajun kolur erse sen, otı edgülük ol kılur erse sen	Sen her iki dünyayı arzu ediyorsan, bunun çâresi — iyilik yapmaktır.
Kalı edgü bolmak tilese özüŋ, yorı edgülük kıl kesildi sözüŋ	Eğer kendin iyilik bulmak istiyorsan, yürü, iyilik et; başka söze ne hacet.
Kişi meŋü bolmaz bu meŋü atı, anın meŋü kaldı bu edgü atı	İnsan ebedî değildir, ebedî olan — onun adıdır; iyi kimselerin adı bunun için ebedî kalmıştır.
Özüŋ meŋü ermez atıŋ meŋü ol, atıŋ meŋü bolsa özüŋ meŋü ol	Kendin ebedî değilsin, adın ebedîdir; adın ebedî olursa, kendin de ebedî olursun.
Edgülük Kılmak Ögdisin Asığlıkin Ayur	İyilik Etmenin Medhini Ve Faydalarını Söyler
Kalı bolsa elgiŋ bodunka uzun, kamuğ edgülük kıl kılınçın sözün	Eğer halkı idare edecek bir duruma gelirsen, işle ve sözle her vakit iyilik et.
Yegitlik kaçar ol tiriglik uçar, bu tüş teg ajundın özüŋ terk keçer	Gençlik kaçar ve hayat uçar; bu rüya gibi dünyadan kendin çabuk göçersin.
Tiriglikni mün kıl asığ edgülük, yarın bolğa edgü yegü kedgülük	Hayatı sermâye yap, bunun faizi iyiliktir; bu sana yarın için iyi yiyecek ve giyecek temin eder.
Negü ter eşitgil kişi edgüsi, yorıp tın tokığlı âhır ölgüsi	Dinle, insanların iyisi ne der; yürüyen ve nefes alanların hepsi sonunda ölecektir.
Ajunda ne yaŋlığ eren tuğdı kör, bir ança yorıdı yana öldi kör	Dünyaya nice erler geldi, düşün; bir müddet ömür sürdükten sonra, yine göçüp gittiler.
Kerek beg kerek kul ne edgü isiz, özi öldi erse atı kaldı iz	Gerek bey, gerek kul, iyi veya kötü; kendileri öldü, fakat onların nişanı olarak, yalnız adları kaldı.
Saŋa teg, di emdi kezigçe orun, kamuğ edgülük kıl sen edgü burun	Şimdi bu yere sâhıp olmak sırası sana gelmiştir; sen her keşten iyi ol ve hep iyilik yapmağa çalış.
Tirig ölgü âhır töşeŋü yerig, kişi ölse edgün kör atı tirig	Her yaşayan er-geç ölecek ve toprağa düşecektir; insan iyi nâm ile ölürse, adı yaşar.
İki törlüg at ol bu tilde yorır, bir edgü bir isiz ajunda kalır	İnsanların dillerden düşmeyen iki türlü adı vardır : biri — ıyı, biri — kötü; bunlardan biri dünyada kalır.
İsizke söküş edgü ögdi bulur, özüŋke baka kör kayusın kolur	Kötü söğülür, iyi öğülür; iyice dikkat et, canın hangisini ister.
Özüŋ edgü bolsa atıŋ ögdilig, kalı bolsa isiz söküş ây silig	Ey temiz kimse, iyi olursan, adını öğerek anarlar; eğer kötü olursan, seni söğerek yad ederler.
Söküşlüg nelük boldı zahhâk otun, nelük ögdi buldı feridûn kutun	Küstah Dahhâk neden söğüldü de, Feridun neden medhe ve ikbâle kavuştu.
Biri edgü erdi anı ögdiler, biri isiz erdi anı söktiler	Biri— iyi ıdı, onu öğdüler; biri ise— kötü idi, ona söğdüler.
İsizmü saŋa yeg azu edgümü, söküşmü kolur sen azu ögdimü	Kötü mü senin için daha ıyı, yoksa iyi mi, söğülmek mı istersin, yoksa öğülmek mi.
Kayusın tilese üdürgil birin, isiz edgü bolsa ökünme yarın	Hangisini canın isterse, birini seç; neticesi iyi veya kötü çıkarsa, bundan da peşiman olma.
Muŋar meŋzetür söz sınamış kişi, sınamış kişi bildi el kün işi	Tecrübeli insanın sözü buna benzer; tecrübeli insan elin-günün işini bilir.
Kişi edgü atın kör, alkış bulur, atıkmış isiz ölse karğış bulur	Bak, insan iyi adı ile alkışlanır; adı kötüye çıkmış kimse ölünce beddua alır.
Neçe me sınadım isiz kılğuçı, kite bardı künde üzüldi küçi	Kötülük yapanı kaç defa tecrübe ettim; takati her gün bir az daha azaldı, sonunda da takatten düştü.
Neçe kördüm erse isizler işi, ozu bolmadı ay biliglig kişi	Ey bilgili adam, kaç defa gördüm : kötülerin işi hiç bir zaman ileri gidemedi.
İsizlik ot ol ot küyürgen bolur, yolında keçig yok öyülgen ütülgen] bolur	Kötülük — âteştir, ateş ise, yakıcıdır; onun yolunda geçilebilecek bir geçit yoktur.
Körü tursa bizde oza barğuçı, kara tut ya begler ajun tutğuçı	Bizden önce göçenlere dikkar edersen, ister halktan , ister dünyayı elinden tutan beylerden olsun,
Bularda kayu buldı erse bilig, olar urmış üd kün ajunka elig	Bunlardan hangileri bilgiyi buldu ise, onlar zamaneye ve dünyaya hâkim olmuşlardır.
Bilig kimde erse ajun begleri, törü edgü urmış kişi yegleri	Dünya beylerinden hangileri bilgili olmuş ise, iyi nizam koyanlar ve iyilikte ileri gelenler onlar olmuştur.
Bu kün me kim edgü atansa kişi, olar boldı aşnu ol edgü başı	Bugün de kimler iyilik ile şöhret kazanmışlarsa, iyilerin başında en önce onlar gelir.
Bügü beg kim erse biligke yakın, biliglig kişig kılmış özke yakın	Kim hakîm ve bilgili bir bey olmuş ise, o bilgili insanları kendisine yaklaştırmıştır.
Elig urmış işke bakıp işlemiş, bilig işke tutmış bodun başlamış	O eline aldığı her işi dikkatle yapmış ve bilginin gösterdiği yolda yürüyerek, halkı idare etmiştir.
Elin itmiş ötrü bayumış kara, kara baylıkın kılmış özke tura	Memleketini tanzim etmiş ve halkı zengin olmuş; halkın zenginliğini kendisine kalkan yapmıştır.
Atı edgü bolmış atanmış akı, akı ölse atı tirig tep okı	İyi ad kazanmış, cömertlik ile şöhret bulmuştur; bil ki, cömert insan ölse bile, onun adı yaşar.
Ölürin bilip kılmış özke itig, bitip kodmış atın tirigke bitig	Öleceğini bilerek, kendisi için hazırlık yapmış, adını kitaplara geçirerek, yaşayanlara bırakmıştır.
Bu kün kim okısa olarığ bilir, aŋar ötkünür andın edgü kelir	Bugün bu kitapları kim okursa, onları tanır; onlara benzemeğe çalışır ve bundan kendisine iyilik gelir.
Negü bar ajunda biligde küsüş, biligsiz tese erke körksüz söküş	Dünyada bilgiden daha aziz ne var; bilgisiz olduğunun söylenmesi, insan için ağır bir hakarettir.
Negü ter eşitgil biliglig kişi, ajunda sınayu yetilmiş yaşı	Bilgili ve dünyada tecrübe ile ömrünü geçirmiş olan insan ne der dinle.
Biligsizke törde orun bolsa kör, bu tör elke sandı ilig buldı tör	Bilgisiz baş-köşede yer bulursa, baş-köşe — eşik ve eşik — baş-köşe sayılır.
Kalı bilgeke tegse elde orun, ol el boldı törde takı ked burun	Eğer bir âlime eşikte bir yer isabet ederse, o eşik baş-köşeden daha iyi ve yüksek olur.
Biligketurur bu ağırlık kamuğ, ajunka kerek tör kerek el kapuğ	Bütün bu saygı bilgi içindir; dünyada yeri ister baş-köşe, ister eşik olsun.
İki törlüg ol kör bu aslı kişi, biri beg biri bilge yalŋuk başı	Bak, iki türlü asîl insan vardır : biri — bey, biri — âlim; bunlar insanların başıdır.
Anıŋda naru barça yılkı sanı, tilese munı tut tilese anı	Bunlardan başkalarının hepsini hayvan sürüsü say; hangi tarafı istersen o tarafı tut.
Sen emdi kayu sen maŋa ay aça, ikide biri bol üçünçte kaça	Sen şimdi hangisisin, bana bunu açık söyle; bu ikisinden biri ol, üçüncüden kaç.
Kılıç aldı biri bodunuğ tüzer, kalem aldı biri yorık yol süzer	Biri eline kılıç aldı, halkı itaat altında tutar; biri eline kalem aldı, doğru yolu bulup-gösterir.
Olardın kalu keldi edgü törü, kumaruturur tegse koprur örü	İyi nizam, onlardan kalageldi; bu bir mirastır; kimin eline geçerse, onu yükseltir.
Ölügdin tirigke kumaru söz ol, kumaru sözüg tutsa asğı yüz ol	Ölüden diriye kalan miras sözdür; miras kalan sözü tutmanın yüzlerce faydası vardır.
Biligsiz karağuturur belgülüg, ây közsüz karağu bilig al ülüg	Bilgisiz, muhakkak ki, kördür; ey gözsüz kör, bilgiden hisseni al.
Kişi körki söz ol bu söz ök telim, yorı edgü sözlüg kişig ög tilim	İnsanın süsü — sözdür; bu söz de çok çeşitlidir; haydi, ey dilim, iyi sözlü insanı öğ.
Mesel keldi türkçe muŋar meŋzetür, anı sözledim men munu yaŋzatur	Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır; işte onu söylüyorum, şöyle der.
Ukuş körki til ol bu til körki söz, kişi körki yüz ol bu yüz körki köz	Akıl süsü — dil, dil süsü — sözdür; insanın süsü — yüz, yüzün süsü — gözdür.
Tili birle yalŋuk sözi sözlenür, sözi yakşı bolsa yüzi suvlanur	İnsan sözünü dili ile söyler; sözü iyi olursa, yüzü parlar.
Körü barsa emdi bu türk begleri, ajun beglerinde bular yegleri	Eğer dikkat edersen, görürsün ki, dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir.
Bu türk beglerinde atı belgülüg, toŋa alp er erdi kutı belgülüg	Bu türk beyleri arasında adı meşhur ve ikbâli ayan-beyan olanı Tonga Alp-Er idi.
Bedük bilgi birle üküş erdemi, biliglig ukuşluğ bodun ködrümi	O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi; bilgili, anlayışlı ve halkın seçkini idi.
Ne üdrüm ne ködrüm ne ersig eren, ajunda tetig er yedi bu cihân	Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi; zâten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur.
Tejikler ayur anı efrasiyâb, bu efrasiyâb tuttı eller talap	iranlılar ona Efrâsiyâb derler; bu Efrâsiyâb akınlar salıp, ülkeler zaptetmiştir.
İdi artuk erdem kerek ög bilig, ajun tutğuka ötrü sunsa elig	Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için, pek çok fazilet, akıl ve bilgi lâzımdır.
Tejikler bitigde bitimiş munı, bitigde yok erse kim ukğay anı	iranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir; kitapta olmasa idi, onu kim tanırdı.
İdi yakşı aymış azığlığ kür er, azığlığ eren berk tügünler yazar	Cesur ve yiğit er çok yerinde söylemiş; cesur insan sıkı düğümler çözer.
Miŋ erdem kerek bu cihân tutğuka, kür arslan kerek bu kulan basğuka	Bu cihana hâkim olmak için, bin türlü fazîlet gerek; yaban eşeğini alt etmek için, arslan olmak gerek.
Ajunçıka erdem kerek miŋ tümen, anın tutsa el kün kiterse tuman	Dünyaya hâkim olana binlerce fazîlet lâzımdır; o bunlar ile eli-günü idare eder ve sisleri dağıtır.
Kılıç ursa bıçsa yağı boynını, törü birle tüzse eli bodnını	O bunlar ile kılıç çalar ve düşmanın boynunu keser; memleketi ve halkını kanun yolu ile nizam altında bulundurur.
Bilig Ukuş Erdemin Asığın Ayur	Bilgi İle Aklın Meziyet Ve Faydalarını Söyler
Tilekim söz erdi ay bilge bügü, ukuşuğ biligig özüm sözlegü	Ey âlim hakîm, maksadım söz söylemek idi; akıl ve bilgiden bahsetmek istedim.
Ukuş ol yula teg karaŋku tüni, bilig ol yarukluk yaruttı seni	Akıl karanlık gecede bir meş’ale gibidir; bilgi seni aydınlatan bir ışıktır.
Ukuşun ağar ol biligin bedür, bu iki bile er ağırlık körür	İnsan akıl ile yükselir, bilgi ile büyür; bu ikisi ile insan itibâr görür.
Muŋar bütmese kör bu nûşin revân, ukuş közi birle yaruttı cihân	Buna inanmazsan, Nûşin-Revan’a bak; o akıl gözü ile dünyayı aydınlattı.
Törü tüz yorıttı bayudı bodun, atın edgü kıldı ol edgü üdün	Kanunu doğruluk ile tatbik etti ve halk zenginleşti; o iyi bir devirde iyi bir nâm bıraktı.
Maŋar tegdi mundağ biliglig sözi, tamudın yırar tep tamuğluk özi	Bilgili bir insanın onun hakkında şöyle dediğini duydum : kendisi cehennemlik iken, cehennem azabından kurtuldu.
Kiçig oğlanığ kör ukuşka ulam, yaşı yetmeginçe yorımaz kılâm	Küçük çocuğa bak, ona akıl ulaşacaktır; fakat yaşı gelmedikçe, kalemler yürümez.
Ukuşluğ kişi kör karısa munar, ukuş kitti tep hem kalem me tınar	Akıllı insan da yaşlanınca bunar; akıl gittiği için, kalem de susar.
Kalı telve ursa kör ölse kişi, ölüm yok aŋar hem birilmez şişi	Eğer delijbir adamı vurup, öldürürse, o deliye ölüm cezası yoktur; kısas yapılmaz.
Negülük tese sen ukuşsuzturur, ukuşsuz kişiler ülügsüzturur	Niçin dersen, o akılsızdır; akılsız adamlar ne mükâfat görür, ne de ceza.
Ukuşkaturur bu ağırlık itig, ukuşsuz kişi bir avuçça tetig	Bütün bu hürmet ve itibar akıl içindir; akılsız adam bir avuç balçık gibidir.
Körü barsa yakşı ayur bu sözüg, ukuşsuz biligsiz bedütmez özüg	Dikkat edersen şu söz çok yerinde söylenmiş : akılsız ve bilgisiz kimse kendisini yükseltemez.
Körü barsa barça urur bu kedük, ukuşluğ biliglig kör aslı ked ök	Dikkat edilirse, her kes üzerine bir şey giyer; fakat akıllı ve bilgili insan hıl’at ile değil, aslında değerlidir.
Ukuş bolsa aslı bolur bolsa er, bilig bolsa beglik kılur kılsa er	Akıl olursa, insan olsa-olsa asıl insan olur; bilgi olursa, insan yapsa yapsa beylik yapar.
Kimiŋde ukuş bolsa aslı bolur, kayuda bilig bolsa beglik bulur	Kimde akıl varsa, o asîl insan olur; kimde bilgi varsa, o beylik bulur, însan-oğlu kara yer üzerine elini uzattı, her şeye bilgisi ile nüfuz etti.
Yağız yer öze yalŋuk oğlı elig, kötürdi kamuğka yetürdi bilig	însan-oğlu kara yer üzerine elini uzattı, her şeye bilgisi ile nüfuz etti.
Ukuş birle aslı atanur kişi, bilig birle begler iter el işi	Akıl ile insan asıl insan adını alır; bilgi ile beyler memleket işini tanzim eder.
Tümen miŋ tü erdem üküş ögdiler, ukuş birle kılmış üçün ögdiler	Binlerce fazilet ve bir çok alkışlanan işler akıl ile yapılmış olduğu için öğülmüştür.
Ukuş azın azlanma asğı üküş, bilig azın azlanma erke küsüş	Aklın azını azımsama, onun faydası çoktur; bilginin azını azımsama, o insan için azizdir.
Bu tört neŋ azın azka tutma negü, bügü sözlemiş söz eşitgü ögü	Hakimlerin sözünü dinle, düşün ve şu dört şeyin azını az görme.
Bu törtte biri ot birisi yağı, üçünçi ig ol kör tiriglik ağı	Bu dörtten biri — ateş, biri — düşmandır; üçüncüsü — hayatın tuzağı olan hastalıktır.
Basası bilig ol bularda biri, bu tört neŋ uçuz tutma yüksek töri	Nihayet bunların biri de — bilgidir; bu dört nesneyi hafife alma, bunların ehemmiyeti büyüktür.
Bu tegme biri asğı yası telim, kayusı berim teg kayusı alım	Bunlardan her birinin faydası veya zararı çoktur; bâzısı — borç, bâzısı ise — alacak gibidir.
Bilig kimyâ teg ol neŋ irklüturur, ukuş ordusı ol neŋ üglüturur	Bilgi kimya gibidir, eşya onun etrafında toplanır; akıl onun sarayıdır, içinde eşya yığılır.
Yıparlı biligli teŋi bir yaŋı, tutup kizlese bolmaz özde öŋi	Misk ve bilgi birbirine benzer; insan bunları yanında gizli tutamaz.
Yıpar kizlese sen yıdı belgürer, bilig kizlese sen tilig ülgüler	Miski gizlersen, kokusundan belli olur; bilgiyi saklarsan, dili ayarlamasından belli olur.
Bilig baylık ol bir çığay bolğusuz, tegip oğrı tevlig anı alğusuz	Bilgi hiç bir zaman fakirliğe düşmeyen bir servettir; hırsız ve dolandırıcının ona eli erişemez ve alamaz.
Kişen ol kişike bilig hem ukuş, kişenlig yarağsızka barmaz üküş	Bilgi ve akıl insan için bir köstektir; köstekli olan, yakışıksız şeylere pek gitmez.
Sevügrek atın er kişenlig tutar, kereklig atın kör küdezlig tutar	insan çok sevdiği atını köstekli tutar; lüzumlu atını muhafaza altına alır.
Kişenlig küremez kerekçe yorır, tuşağlığ yıramaz tilekçe barır	Köstekli olan kaçamaz, istenildiği kadar yürür; bukağılı olan uzaklaşamaz, istenilen yere kadar gider.
Ukuş ol saŋa edgü andlığ adaş, bilig ol saŋa ked bağırsak kadaş	Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur; bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir.
Biligsizke bilgi kılınçı yağı, adın bolmasa tap bu iki çoğı	Bilgisiz adamın düşmanı kendi bildiği ve yaptığıdır; başka düşmanı olmasa bile, bu ikisinin gailesi kâfidir.
Muŋar meŋzetü keldi türkçe mesel, okığıl munı sen köŋül ögke al	Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır; sen bunu oku, gönlünde ve aklında tut.
Ukuşluğ kişi, ke iş, i tap ukuş, biligsiz kişi, ke atı tap söküş	Akıllı insan için akıl kâfi bir eştir; bilgisiz insan için hakaret tam bir addır.
Biligligke bilgi tükel ton aş ol, biligsiz kılınçı yavuz koldaş ol	Bilgili insan için onun bilgisi kâfi bir yiyecek ve giyecektir; bilgisizin hareketi — onun kötü- arkadaşıdır.
Ukuşluğ ked er övke özdin yırat, biliglig beg er buşma edgü kıl at	Ey akıllı iyi yiğit, öfkeyi kendinden uzaklaştır; ey bilgili bey yiğit, hiddetlenme, iyi ad kazan.
Bu iki bile işke yakma ive, kalı yaksa kıldıŋ tiriglik yava	Öfke ve gazap ile işe yaklaşma; eğer yaklaşırsan, ömrü heder edersin.
Ökünçlüg bolur tutşı övke işi, yazukluğ bolur işte buşsa kişi	Öfke ile kalkan peşimanlıkla oturur; insan hiddetlenince, işinde yanılır.
Amulluk kerek erke kılkı oŋay, örüglük kerek begke tuğsa kün ay	insan sakin ve mülayim tabiatli olmalıdır; güneş ve ay doğması için, beye itidal lâzımdır.
Tüzünlük kerek hem siliglik kerek, ukuşluğ kerek hem biliglig kerek	Hem yumuşak huylu, hem tatlı dilli, hem akıllı, hem bilgili olmak gerektir.
Ukuşluğ kerek ked üdürse kişig, biliglig kerek ked bütürse işig	insanları iyi seçebilmek için akıllı olmak ve işini iyi başarabilmek için de bilgili olmak lâzımdır.
Yarağlığ yarağsıznı titrü körüp, kereklig kereksizni kirtü sorup	insan işe yarayana-yaramayana iyice dikkat ederek, gerekli ve gereksizi hakkiyle sorup-soruşturarak,
Adırsa üdürse seçe bilse öz, kamuğ iş içinde yitig tutsa köz	Ayırt eder, eler, seçebilir ve her işte gözünü keskin tutarsa,
Bolur ötrü işler bütün hem bışığ, biliglig kişiler bışığ yer aşığ	Neticede işler sağlam olur ve olgunlaşır; bilgili insanlar yemeği pişmiş olarak yerler.
Tilekke tegir ol bu yaŋlığ kişi, ikigü ajunda itiglig işi	Böyle bir insan dileğine erer ve her iki dünyada işi yoluna girer.
Buşaklık bile erke övke yavuz, bu iki bile tutçı emger et öz	Hiddet ve öfke insan için fenadır; bu ikisinin yüzünden vücût dâima eziyet çeker.
Eşitgil negü ter bügü bilge teŋ, bu söz işke tutğıl ayâ kızğu eŋ	Dinle, hakîm âlim buna benzeterek, ne der; bu söze göre hareket et, ey bahtiyar insan.
Buşı bolsa yalŋuk biligsiz bolur, kalı övke kelse ukuşsuz kılur	Hiddetlenirse, insan bilgisizce hareket eder; eğer öfkelenirse, öfke onu akılsıza çevirir.
Buşılık yavuz erke eltür bilig, otunluk kılur buşsa kılkı silig	Hiddetlenmek insan için fenadır, bilgiyi götürür; hiddetlenince, yumuşak huylu insan da kabalık yapar.
Eşitgil negü ter biliglig kişi, biliglig sözi çın sevüg cân tuşı	Dinle, bilgili adam ne der : bilgili sözü, gerçekten, sevgili can gibidir.
Bu bir kaç neŋ ol kör kişike yavuz, munı kılsa yalŋuk alıkar et öz	Bak, şu bir kaç şey insan için kötüdür; insan bunları bilirse, kendisini korumuş olur.
Bularda birisi bu til yalğanı, munıŋda basası sözüg kıyğanı	Bunlardan biri — yalan söylemektir; ikincisi — verilen sözden dönmektir.
Üçünçi takı bir bor işçe seve, seziksiz bu er boldı birtem yava	Üçüncüsü ise— içki iptilâsıdır; buna tutulan kimse, şüphesiz, tamamen boşuna yaşamış olur.
Takı biri erke bu arkuk kılınç, bu arkuk kılnçlığka bolmaz sevinç	Biri de insanın inatçı olmasıdır; bu inatçı insan için dünyada sevinç yoktur.
Yana bir arığsız bu kılkı otun, kişiler evinde bu koprur tütün	Yakışıksız hâllerden biri de kaba tabiatli olmaktır; böyle adam başkalarının evinde tozu-dumana katar.
Yana bir tili el buşı övkelig, ulıtur kişig sökse açsa tilig	Biri boş-boğaz, hiddetli ve öfkeli olmaktır; söğmeğe başlarsa, insanın kalbini kırar.
Bu kaç neŋ birikse biregü öze, anıŋdın yırar ol ıduk kut teze	Bu bir kaç şey bir kimse üzerinde toplanırsa, mübarek saadet ondan kaçar, uzaklaşır.
Bolu bermez evren başı tezginür, anıŋ birle kılkı yaŋı tezginür	Felek ona yar olmaz, âvâre olur; bununla birlikte hâl ve hareketinde istikrar olmaz.
Yorı edgülük kıl ay edgü kişi, itiglig bolur tutçı edgü işi	Ey iyi insan, yürü, iyilik yap, iyinin işi hep düzgün gider.
Negü ter eşit emdi kılkı silig, sınayu tegip elke sunmış elig	Şimdi dinle, yumuşak tabiatli olan ve tecrübe ile yükselerek, memleket işini eline alan adam ne der.
Karımaz bu edgü neçe yıllasa, isizlik edikmez neçe edlese	Ne kadar yaşarsa – yaşasın, bu iyi insan ihtiyarlamaz; ne kadar uğraşılırsa-uğraşılsın, kötü insan ıslâh edilmez.
Yaşı kısğa isiz ökünçün karır, uzun yaşlığ edgü ökünçsüz yorır	Ömrü kısa olan kötü peşimanlıkla ihtiyarlar, uzun ömürlü olan iyi peşiman olmadan yaşar.
Tilekin bulur edgü künde yaŋı, isizniŋ küniŋe miŋ artar muŋı	îyi insan her gün yeni bir arzusuna nail olur; kötünün sıkıntısı ise, her gün bir kat artar.
Kitâb Atı Yörügin Yeme Avuçğalıkın Ayur	Kitabın Adını, Mânasını Ve Kendisinin İhtiyarlığını Söyler
Kitâb atı urdum kutadğu bilig, kutadsu okığlıka tutsu elig	Kitabın adını Kutadgu bilig koydum; okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin.
Sözüm sözledim men bitidim bitig, sunup iki ajunnı tutğu elig	Ben sözümü söyledim ve kitabı yazdım; bu kitap — uzanıp, her iki dünyayı tutan bir eldir.
Kişi iki ajunnı tutsa kutun, kutadmış bolur bu sözüm çın bütün	insan her iki dünyayı devletle elinde tutarsa, mes’ût olur; bu sözüm doğru ve dürüsttür.
Bu kün toğdı ilig tedim söz başı, yörügin ayayın ey edgü kişi	Önce Kün-Toğdı hükümdardan bahsettim; ey iyi insan, bunu izah edeyim.
Basa aydım emdi bu ay toldını, anıŋdın yaruyur ıduk kut küni	Sonra Ay-Toldı’dan söz açtım; mübarek saadet güneşi onunla parlar.
Bu kün toğdı tegli törü ol köni, bu ay toldı tegli kut ol kör anı	Bu Kün-Toğdı dediğim doğrudan-doğruya kanundur; Ay-Toldı ise, saadettir.
Basa aydım emdi kör ögdülmişig, ukuş atı ol bu bedütür kişig	Bundan sonra Öğdülmiş’i anlattım; o aklın adıdır ve insanı yükseltir.
Anıŋda basası bu odğırmış ol, munı âkibet tep özüm yörmiş ol	Ondan sonrakisi Odgurmış’tır; onu ben akıbet olarak aldım.
Bu tört neŋ öze sözledim men sözüg, okısa açılğay yitig kıl közüg	Ben sözü bu dört şey üzerine söyledim; okursan, anlaşılır; iyice dikkat et.
Sevinçin yorığlı ay edgü yegit, sözümni yava kılma köŋlün eşit	Ey sevinç içinde ömür süren iyi genç, sözümü yabana atma, gönülden dinle.
Katığlan yaŋılma könilik yolın, yegitlik yava kılma asğın alın	Gayret et, doğruluk yolundan şaşma; gençliği heder etme, ondan faydalanmasını bil.
Küsüş tut yegitlik keçer sende terk, kaçar bu tiriglik neçe tutsa berk	Gençliği aziz tut, çabuk geçer; ne kadar sıkı muhafaza edersen-et, bir gün kaçar.
Seniŋde bar erken yegitlik küçi, yava kılma tâat tapuğ kıl tuçı	Sende henüz gençlik kuvveti varken, bunu boşuna geçirme; dâima tâat ve ibâdet ile meşgul ol.
Küsermen yegitlikke öknür özüm, ökünçüm asığ yok kesermen sözüm	Sonra gençliğin hasretini çeker ve peşiman olursun, amma son peşimanlık fayda vermez; sözüm bu kadar.
Kimiŋ kırkta keçse tiriglik yılı, esenleşti erke yegitlik tili	– Kimin yaşı kırkı geçerse, gençlik insana:— “Allaha ısmarladık !” — der.
Tegürdi maŋa elgin elig yaşım, kuğu kıldı kuzğun tüsi teg başım	Elli yaşım bana elini değdirdi; kuzgun tüyü gibi olan başımı kuğu tüyüne çevirdi.
Okır emdi altmış maŋar kel teyü, busuğ bolmasa bardım emdi naru	Şimdi altmış :—”Bana gel!”— diye çağırıyor; ecel pususuna düşmezsem, şimdi oraya gideceğim.
Kimiŋ yaşı altmış tüketse sakış, tatığ bardı andın yayı boldı kış	– Kimin yaşı altmışı doldurmuş ise, ondan- hayatın tadı gitmiş, onun yazı kışa dönmüştür.
Otuz yığmışın yandru aldı elig, negü kılğay altmış tegürse elig	– Otuzun topladığını elli geri aldı, altmış elini değdirirse, ne yapacağım.
Negü kıldım erki elig men saŋa, nelük türdüŋ emdi bu öç kek maŋa	Ey elli, ben sana ne yaptım sanki, neden bana şimdi böyle kin bağladın.
Tatığ erdi barça yegitlik işim, ağu kıldı emdi maŋa yer aşım	Gençlikte her işim bir zevk idi; şimdi bana yediğim yemek zehir oldu.
Bodum erdi ok teg köŋül erdi ya, köŋül kılğu ok teg bodum boldı ya	Vücûdum ok ve gönülüm yay gibi idi; şimdi vücûdum yay oldu, gönlümü ok yapmalıyım.
Yegitlik negü yığdı erse maŋa, karılık kalıp aldı kelgey saŋa	Gençlik benim için ne topladı ise, ihtiyarlık gelip, onları aldı; o sana da gelecektir.
Ayâ çezgüçi kel meni çezgüle, yıl ay tutğunı boldum emgek bile	Ey çergüçi, gel beni çergüle; eziyet içinde ayların ve yılların esiri oldum.
Kişensiz külündi maŋumaz adak, tünerdi yarumaz körügli karak	Ayağım kösteksiz olduğu hâlde, Misiz düştü, adım atamıyor; gören göz-bebeğim karardı, parlamıyor.
Tatığ bardı öçti kuruğsak otı, yıradı meniŋdin yegitlik atı	Zevk gitti, gönül âteşi söndü; gençlik adı artık benden uzaklaştı.
Odunğıl ay kökçin ölümke anun, bu keçmiş künüŋke sığıt kıl ünün	Ey kır saçlı uyan, ölüme hazırlan; geçmiş günlerin için ağla ve sızla.
Keçip bardı üd kün yavalık bile, bu kalmış künüŋ birle udrüŋ tile	Hayat boş yere geçti-gitti, bari bu kalan günlerini tövbe ve istiğfar ile geçir.
Ay muŋsuz idim meŋü tutçı tirig, ölümke törüttüŋ bu sansız tirig	Ey ebedî, ölümsüz ve ihtiyacdan vareste olan rabbim, bu sayısız canlıları ölüm için yarattın.
Tilermen seniŋdin duâm bu sözün, tirig tutğıl ança yaşım kıl uzun	Ben sana şimdi yalvarıyorum ve şunu diliyorum: beni bir parça daha yaşat, ömrümü uzat.
Seniŋdin kolup küç bu söz başladım, tükel kılğuka küç sen ök bir idim	Senden kuvvet isteyerek, bu söze başladım; ey rabbim, bunu tamamlamak için, sen kuvvet ver.
Tilim tınma öggil yaratığlını, yarağsıznı mendin yıratığlını	Ey dilim, durma, yaratana ve beni kötülüklerden uzak tutana hamd ve sena et.
Üdürdi törütti yaruttı köŋül, köni yol öze tuttı köŋlüm amul	Seçti, yarattı ve gönülü aydınlattı; gönülümü iman içinde, doğru yol üzerinde tuttu.
Karaŋkuda erdim yaruttı tünüm, tünerikte erdim toğurdı künüm	Karanlıkta idim, gecemi aydınlattı; zulmette idim, bana güneşi doğdurdu.
Azıp yügrür erdim ayu berdi yol, küyer erdim otka küdezmese ol	Yolumu şaşırmış, koşuyordum, bana yol gösterdi; o korumasa idi, ateşte yanardım.
Üdürdi adırdı kötürdi meni, azuklar yolındın kiterdi meni	O seçti, ayırdı, beni yükseltti; beni yolunu şaşırmışlar arasından uzaklaştırdı.
Köŋülüg bezedi yarukluk bile, tilimni bezedi tanukluk bile	Gönülümü aydınlık ile süsledi; dilimi kelime-i şehâdet ile bezedi.
Köŋül berdi köz hem ukuş ög bilig, aça berdi sözüm yorıttı tilig	Gönül, göz, akıl, zekâ ve bilgi verdi; dilimi açtı ve bana ifâde kudreti ihsan etti.
Habib sever yolı meni yetteçi, ol ok savçı bolsu elig tuttaçı	Sevgili resulün yolu beni selâmete götürecektir; o resul bizzat bana şefaat etsin.
Bu barça idim fazlı erdi kamuğ, ağırladı men teg tapuğsuz kuluğ	Bütün bunların hepsi rabbimin fazlı ve keremi idi; benim gibi âsî bir kula değer verdi.
Munıŋ şükri emdi neteg öteyin, tirig bolsa özüm yılın hem ayın	Daha aylarca ve yıllarca yaşasam bile, bunun şükrünü bundan sonra nasıl öderim.
İlâhi bilür sen bu âcizlıkım, saŋar ok açarmen muŋum hem takım	Ey rabbim, benim bu aczimi bilirsin; her sıkıntı ve müşkülümü ben sana açarım.
Kılumaz ma şükrüŋ saŋa men ber e, meniŋdin şükür kıl saŋa sen sira	Bunlardan bir tekinin şükrünü bile ben sana edâ edemem; benim tarafımdan sen kendine kendin şükret; senin hikmetine akıl ermez.
Köni yol öze tüz tuta ber meni, suçulma meniŋdin bu imân tonı	Beni doğru yol üzerinde doğruluğa sevk et; üzerimden bu imân libâsını çıkarma.
Tenimdin çıkarda meniŋ bu cânım, şahâdet bile kesgil âhır tınım	Benim bu canım tenden çıkarken, son nefesimi kelime-i şehâdet ile al.
Özüm kalsa yalŋuz kara yer katın, maŋar ıdğıl anda üküş rahmetin	Kara yer altında tek başıma kalınca, orada da sayısız rahmetini bana ulaştır.
Tapuğsuz kuluŋmen yazukum üküş, özüŋ fazlı birle keçür ay küsüş	Ben âsî bir kulunum, günahım çoktur; ey aziz Tanrı, beni kendi fazlın ve keremin ile affet.
Kamuğ mü’minig sen tüzü yarlıka, yarınkı bekâdın bu kün kıl likâ	Sen bütün müminlerin hepsine de mağfiret et; yarınki beka âleminden didârını bana bugün göster.
Söz Başı Küntoğdı İlig Öze	Söz Başı Hükümdar Kün-Toğdı Hakkında
Ukuş ötkünür kör bilig bildürür, yayığ dünyâ kılkın saŋa ukturur	Bak, akıl arzeder ve bilgi bildirir; dünyanın dönek huyunu sana anlatır.
Bu irsel yayığ kılkı kurtğa ajun, kılınçı kız ol körse yaşı uzun	Bu koca-karı dünya vefasız ve dönek huyludur; edası kız gibi, bakarsan, yaşı büyüktür.
Ara kılkı kız teg kılınçı silig, sevitür sunup tutsa bermez elig	Bâzan edası kız gibidir, tavrı güzeldir, kendisini sevdirir; fakat tutmak istedinmi, elini vermez.
Seviglini sevmez keyik teg kaçar, kaçığlıka yapçur adakın kuçar	Seveni sevmez, ondan geyik gibi kaçar; kaçana yapışır, onun ayağına sarılır.
Ara körse yügrür bezenip udu, ara körmedük teg kılur yer kodu	Bir bakarsın, süslenip kuşanarak, arkandan koşar; bir bakarsın, görmezlikten gelir, önüne bakar.
Ara körse evrer yana terk yüzin, avağlar neçe tutsa bermez özin	Bir bakarsın, yine yüzünü çabucak çevirir, nazlanır; ne kadar yakalamak istersen, kendine el sürdürmez.
Üküş beg karıttı karımaz özi, telim beg keçürdi kesilmez sözi	O çok beyleri ihtiyarlattı, kendisi ihtiyarlamaz; çok beyleri göçümü, hiç susmak bilmez.
Beg erdi ajunda bügü bilge baş, bu beglik özele uzun boldı yaş	Bu dünyada bir bey vardı, hakîm ve bilgin bir baş idi; beylik içinde uzun bir ömür sürdü.
Bu kün toğdı erdi atı belgülüg, ajunda çavıkmış kutı belgülüg	Bu bey Kün-Toğdı idi, adı bellidir; şöhreti dünyaya yayılmıştır, ilbâli malûmdur.
Kılınçı köni erdi kılkı oŋay, tili çın bütün hem közi köŋli bay	Tabiatı dürüst, tavrı munis idi; sözü doğru, gözü ve gönülü zengin idi.
Biliglig beg erdi ukuşluğ oduğ, isizke ot erdi yağıka yoduğ	O bilgili, akıllı ve uyanık bir bey idi; kötü için âteş ve düşman için bir âfet idi.
Yana kür küvez erdi kılkı köni, küniŋe kötürdi bu kılkı anı	Aynı zamanda mehâbetli, yüreği pek ve dürüst tabiatlı idi; bu tavrı ve hareketi onu günden-güne yükseltti.
Bu yaŋlığ beg erdi bu bilgi öze, tirildi yorıdı kılınçın tüze	O böyle bir bey idi; işini bu bilgisi ile düzenledi; dâima böyle hareket etti ve böyle yaşadı.
Siyâset kılur erdi himmet bile, bu himmet yaraşur mürüvvet bile	Siyâset icra ederken, kendi şahsî meyillerini düşünmez idi; bu himmet insaniyet ile birlikte olursa, güzel olur.
Muŋar meŋzetü keldi şâir sözi, okısa açılğay okığlı közi	Şâirin buna benzer bir sözü vardır; bunu kim okursa, gözü açılır.
Kerek erke himmet mürüvvet teŋi, yavuz yunçığ andın yırasa öŋi	Kötü ve sefillerin yanından uzaklaşıp gitmesi için, insanda himmet ile mürüvvet denk olmalıdır.
Kişilikke himmet mürüvvet kerek, kişi kadri himmet mürüvvet yaŋı	İnsan için himmet ve mürüvvet gerek; insanın kıymeti himmet ve mürüvvet ile ölçülür.
Bu kün toğdı ilig bu kılkı bile, yarudı ajunka kün ay teg yala	Hükümdar Kün-Toğdı böylece bu tabiati ile, güneş ve ay gibi parlayarak, dünyayı aydınlattı.
Ukuşluğ kim erse okıttı anı, biliglig kim erse bedütti anı	Akıllı kim varsa, onu yanına çağırttı; bilgili kim varsa, onu yükseltti.
Yumıttı aŋar bek ajun üdrümi, ukuşluğ biliglig bodun ködrümi	Dünya seçkinleri ve halk arasındaki akıllı ve bilgili kimseler onun etrafını sardılar.
Özi itti tüzdi kör el kün işi, takı ma tiler erdi üdrüm kişi	Böylece halkın işini kendisi düzenledi ve yoluna koydu; yine de etrafında seçkin insanlar ister idi ki,
Öziŋe basut kılsa iş başlasa, özi tınsa ança ol iş işlese	Bunlar kendisine yardım etsinler ve işini görsünler; onlar çalışsınlar ve kendisi bir az istirahat etsin.
Muŋadıp ayur bir kün oldrup özi, bedük iş bu beglik işi hem sözi	Bir gün yalnızca otururken, kederli-kederli şöyle der: bu beylik işi ve emir vermek meselesi büyük iştir.
Baş ağrığ köp ol körse işi üküş, üküş işni süzgen ukuşluğ küsüş	Bakarsan, çok zahmetlidir ve bin bir türlü işi vardır; bütün bu işleri gören akıllı insan azizdir.
Kılumaz özüm bu kamuğ el işin, maŋa er kerek ter bilir iş başın	Memleketin her işini kendim yapamam, yanımda bu işleri yapabilecek biri bulunmalıdır.
Kerek ter maŋa emdi üdrüm kişi, ukuşluğ biliglig kişiler başı	Bana şimdi seçkin, akıllı, bilgili ve maharetli bir adam lâzımdır.
Bağırsak bütün çın kılınçı köni, tili köŋli tüz bolsa bilse munı	O bana candan bağlı, emniyetli, doğru ve dürüst yaradılışlı, içi-dışı bir ve işten anlar bir kimse olmalıdır.
Kılu berse erdi meniŋ işlerim, körü barsa erdi içim taşlarım	Memleketin iç ve dış işlerini takip hususunda bana’yardımda bulunmalıdır.
Negü ter eşit bu sınamış kişi, başında keçürmiş yetürmiş yaşı	Tecrübeli, başından çok iş geçmiş ve yaşını-başını almış insan ne der, dinle.
Basutçı kerek erke yarıçılar, ukuşluğ biliglig bügü elçiler	însana yardım eden ve destek olan akıllı, bilgili ve hakîm ıdâre adamları lâzımdır.
Basutçı kerek barça işni bilir, bilip işlese er tilekke tegir	Bütün işleri bilir bir yardımcı lâzımdır; insan bilerek hareket ederse, dileğine erişir.
Basutçı telim bolsa beg emgemez, işi barça itlür törü artamaz	Yardımcı çok olursa, bey zahmet çekmez; onun her işi yoluna girer ve nizam bozulmaz.
Basutçı kerek barça işte bilin, bu beglik işiŋe takı köp kılın	Bil ki, her işte yardımcı gerektir; beylik işinde ise, kendine daha çok yardımcı edinmeğe bak.
Basutçı tilep bulmadı kör ilig, tegürdi özi barça işke elig	Hükümdar yardımcı aradı, fakat bulamadı ve her işi kendisi bizzat ele almak mecburiyetinde kaldı.
Tegir boldı künde kör emgek üküş, erej kolsa emgek tegir ol ülüş	O böylece her gün bir çok zahmete katlandı. Huzur arayan insan dâima zahmetle karşılaşır.
Körü barsa yakşı ayur uş bu söz, sınap sözlegüçi ıduk kutluğ öz	Aziz ve mübarek bir insanın tecrübe ile söylediği şu söz, dikkat edilirse, çok yerindedir.
Erej kolsa emgek tutaşı barır, sevinç kolsa kadğu tutaşı yorır	Huzur istersen, o zahmet ile birlikte gelir; sevinç istersen, o kaygı ile birlikte bulunur.
Neçe er bedüse baş ağrığ bedür, neçe baş bedüse bedük börk kedür	İnsan ne kadar büyürse, baş-ağrısı da o kadar artar; başı ne kadar büyürse, o kadar büyük börk giyer.
İlig köz kulak tuttı elde kamuğ, açıldı aŋar barça beklig kapuğ	Hükümdar bütün memlekete göz-kulak kesildi; ona bütün kilitli kapılar açıldı.
Yarağsıznı boğdı eligde urup, isizig yırattı elindin sürüp	Uygunsuz hareket eden kimseleri, ellerini bağlayıp, susturdu; kötüleri memleketinden sürerek, uzaklaştırdı.
Bu saklık bile kör elin başladı, kutı künde arttı örü yokladı	Bak, böyle tedbir ile memleketini idare etti; saadeti günden-güne arttı ve yükseldi.
Kamuğ yerde erke bu saklık kerek, bu beglik işiŋe takı sak kerek	Her yerde insana böyle tedbir ve ihtiyat lâzımdır; beylik işinde ise, daha fazla dikkatli olmalıdır.
Bu saklık oduğluk bu el işiŋe, tüzü asğı boldı uzun yaşıŋa	Devlet işindeki bu tedbir ve uyanıklık, devletin uzun müddet devamı için, dâima faydalı olmuştur.
Muŋar meŋzeyü keldi şâir tili, bu şâir tili boldı sözke ulı	Buna benzer bir şâir sözü vardır; bu şâir sözü buna esas teşkil eder.
Oduğluk bu saklıknı ögdi eren, osallık bile öldi er miŋ tümen	Uyanıklık ve ihtiyatı çok kimseler öğmüştür; ihmâl yüzünden yüz binlerce insan ölmüştür.
Osal bolma saklan kamuğ işte sen, bu saklık bile iki ajun tilen	Gâfıl olma, her işte ihtiyatlı ol; her ıkı dünyayı bir tedbir ile dile.
Kişi imini kör osallık kılur, yağı yetse öŋdün osallar ölür	Bak, kendisinden emin insan gaflete düşer; düşman saldırırsa, önce gafiller ölür.
Negü ter eşit bu ajun tutmış er, tükel saklap ötrü yağığ utmış er	Dinle, her türlü tedbiri almış ve böylece düşmanını yenmiş olan dünya hâkimi ne der.
İlig kolsa saklan ajunçı kişi, bu saklık erür hem şeriat işi	Ey hükümdar, memleket arzu edersen, ihtiyatlı ol; bu ihtiyat, aynı zamanda, şeriatin de emrettiği şeydir.
Osal arsıkar kör osalın udır, osal bolma saklan ay kılkı kadır	Gafil adam gözünü kapar ve gafletle uyur; ey sert huylu insan, gafil olma, ihtiyatlı ol.
İlig saklıkı kıldı elke asığ, bu asğı bile boldı elde tatığ	Hükümdarın ihtiyatlı olması memlekete fayda getirir; bu fayda ile memlekette huzur temin edilir.
Elin itti tüzdi bayudı bodun, böri koy bile suvladı ol üdün	Böylece hükümdar memleketini düzenledi ve tanzim etti; halkı zenginleşti; o devirde kurt ile kuzu aynı yerden su içti.
Sevigli sevinçin anı ögdiler, yağıları eştip boyun egdiler	Sevenler sevinçle onu öğdüler; düşmanları bunu duyarak, boyun eğdiler.
Kayu sığnu keldi tiledi köşik, kayu keldi öpti eligke eşik	Kimi gelip, ona sığındı ve ondan himaye diledi; kimi gelip, onun eşiğini öptü.
Negü ter eşit emdi köŋli oduğ, sözi kör çeçek teg tümen tü boduğ	Şimdi dinle, gönülü uyanık insan ne der; bak, onun sözü, çiçek gibi, binlerce renge bürünmüştür.
Bu beglik uluğluk idi edgü neŋ, yorıkı köni erse ay kızğu eŋ	Ey yüzü sevinçle parlayan bahtiyar, insan dürüst hareket ederse, bu beylik ululuk çok iyi bir şeydir.
İdi edgü beglik takı edgürek, törü ol anı tüz yorıtğu kerek	Beylik çok iyi bir şeydir, fakat daha iyi olan kanundur ve onu doğru tatbik etmek lâzımdır.
Ne kutluğ bolur öd bodunka küni, begi edgü bolsa yorısa köni	Bey ne kadar doğru olur ve iyi hareket ederse, halk için o kadar mes’ûd bir devir ve hayat başlar.
Ne kutluğ kut ol erke edgü atı, bu edgü atı berdi meŋü kutı	iyi ad insan için ne kadar mübarek bir saadettir; onun bu iyi adı ve saadeti ebedî kaldı.
Ne edgü bolur beg ol edgü kişi, kişilik bile itse el kün işi	Halkın işini insaniyet ile tanzim ederse, o iyi insan ne kadar mes’ûd bir bey olur.
Tüzü elke tegdi elig edgüsi, ajunka yadıldı bu çavı küsi	Hükümdarın bu iyiliği bütün memlekete sirayet etti; onun nâm ve şöhreti dünyaya yayıldı.
Duâ arttı elde kör edgü atı, bedüdi küniŋe atı hem kutı	Bak, memlekette ona duâ eden çoğaldı, iyi nâm kazandı; adı ve saadeti günden güne büyüdü.
Ajun bodnı eştip anı ârzûlap, ava yığlu keldi aŋar öz ulap	Dünya halkı bunu duyunca, onu arzuladı ve ona yakınlık göstererek, etrafına üşüştü ve toplandı.
Ajunka badı kör tükel kut kurı, kozı birle katlıp yorıdı böri	Bak, dünyaya tam bir saadet kuşağı bağladı; kurt ile kuzu bir arada yaşadı.
Söz Başı Küntoğdı İlig Öze	Söz Başı Hükümdar Kün-Toğdı Hakkında
Ukuş ötkünür kör bilig bildürür, yayığ dünyâ kılkın saŋa ukturur	Bak, akıl arzeder ve bilgi bildirir; dünyanın dönek huyunu sana anlatır.
Bu irsel yayığ kılkı kurtğa ajun, kılınçı kız ol körse yaşı uzun	Bu koca-karı dünya vefasız ve dönek huyludur; edası kız gibi, bakarsan, yaşı büyüktür.
Ara kılkı kız teg kılınçı silig, sevitür sunup tutsa bermez elig	Bâzan edası kız gibidir, tavrı güzeldir, kendisini sevdirir; fakat tutmak istedinmi, elini vermez.
Seviglini sevmez keyik teg kaçar, kaçığlıka yapçur adakın kuçar	Seveni sevmez, ondan geyik gibi kaçar; kaçana yapışır, onun ayağına sarılır.
Ara körse yügrür bezenip udu, ara körmedük teg kılur yer kodu	Bir bakarsın, süslenip kuşanarak, arkandan koşar; bir bakarsın, görmezlikten gelir, önüne bakar.
Ara körse evrer yana terk yüzin, avağlar neçe tutsa bermez özin	Bir bakarsın, yine yüzünü çabucak çevirir, nazlanır; ne kadar yakalamak istersen, kendine el sürdürmez.
Üküş beg karıttı karımaz özi, telim beg keçürdi kesilmez sözi	O çok beyleri ihtiyarlattı, kendisi ihtiyarlamaz; çok beyleri göçümü, hiç susmak bilmez.
Beg erdi ajunda bügü bilge baş, bu beglik özele uzun boldı yaş	Bu dünyada bir bey vardı, hakîm ve bilgin bir baş idi; beylik içinde uzun bir ömür sürdü.
Bu kün toğdı erdi atı belgülüg, ajunda çavıkmış kutı belgülüg	Bu bey Kün-Toğdı idi, adı bellidir; şöhreti dünyaya yayılmıştır, ilbâli malûmdur.
Kılınçı köni erdi kılkı oŋay, tili çın bütün hem közi köŋli bay	Tabiatı dürüst, tavrı munis idi; sözü doğru, gözü ve gönülü zengin idi.
Biliglig beg erdi ukuşluğ oduğ, isizke ot erdi yağıka yoduğ	O bilgili, akıllı ve uyanık bir bey idi; kötü için âteş ve düşman için bir âfet idi.
Yana kür küvez erdi kılkı köni, küniŋe kötürdi bu kılkı anı	Aynı zamanda mehâbetli, yüreği pek ve dürüst tabiatlı idi; bu tavrı ve hareketi onu günden-güne yükseltti.
Bu yaŋlığ beg erdi bu bilgi öze, tirildi yorıdı kılınçın tüze	O böyle bir bey idi; işini bu bilgisi ile düzenledi; dâima böyle hareket etti ve böyle yaşadı.
Siyâset kılur erdi himmet bile, bu himmet yaraşur mürüvvet bile	Siyâset icra ederken, kendi şahsî meyillerini düşünmez idi; bu himmet insaniyet ile birlikte olursa, güzel olur.
Muŋar meŋzetü keldi şâir sözi, okısa açılğay okığlı közi	Şâirin buna benzer bir sözü vardır; bunu kim okursa, gözü açılır.
Kerek erke himmet mürüvvet teŋi, yavuz yunçığ andın yırasa öŋi	Kötü ve sefillerin yanından uzaklaşıp gitmesi için, insanda himmet ile mürüvvet denk olmalıdır.
Kişilikke himmet mürüvvet kerek, kişi kadri himmet mürüvvet yaŋı	İnsan için himmet ve mürüvvet gerek; insanın kıymeti himmet ve mürüvvet ile ölçülür.
Bu kün toğdı ilig bu kılkı bile, yarudı ajunka kün ay teg yala	Hükümdar Kün-Toğdı böylece bu tabiati ile, güneş ve ay gibi parlayarak, dünyayı aydınlattı.
Ukuşluğ kim erse okıttı anı, biliglig kim erse bedütti anı	Akıllı kim varsa, onu yanına çağırttı; bilgili kim varsa, onu yükseltti.
Yumıttı aŋar bek ajun üdrümi, ukuşluğ biliglig bodun ködrümi	Dünya seçkinleri ve halk arasındaki akıllı ve bilgili kimseler onun etrafını sardılar.
Özi itti tüzdi kör el kün işi, takı ma tiler erdi üdrüm kişi	Böylece halkın işini kendisi düzenledi ve yoluna koydu; yine de etrafında seçkin insanlar ister idi ki,
Öziŋe basut kılsa iş başlasa, özi tınsa ança ol iş işlese	Bunlar kendisine yardım etsinler ve işini görsünler; onlar çalışsınlar ve kendisi bir az istirahat etsin.
Muŋadıp ayur bir kün oldrup özi, bedük iş bu beglik işi hem sözi	Bir gün yalnızca otururken, kederli-kederli şöyle der: bu beylik işi ve emir vermek meselesi büyük iştir.
Baş ağrığ köp ol körse işi üküş, üküş işni süzgen ukuşluğ küsüş	Bakarsan, çok zahmetlidir ve bin bir türlü işi vardır; bütün bu işleri gören akıllı insan azizdir.
Kılumaz özüm bu kamuğ el işin, maŋa er kerek ter bilir iş başın	Memleketin her işini kendim yapamam, yanımda bu işleri yapabilecek biri bulunmalıdır.
Kerek ter maŋa emdi üdrüm kişi, ukuşluğ biliglig kişiler başı	Bana şimdi seçkin, akıllı, bilgili ve maharetli bir adam lâzımdır.
Bağırsak bütün çın kılınçı köni, tili köŋli tüz bolsa bilse munı	O bana candan bağlı, emniyetli, doğru ve dürüst yaradılışlı, içi-dışı bir ve işten anlar bir kimse olmalıdır.
Kılu berse erdi meniŋ işlerim, körü barsa erdi içim taşlarım	Memleketin iç ve dış işlerini takip hususunda bana’yardımda bulunmalıdır.
Negü ter eşit bu sınamış kişi, başında keçürmiş yetürmiş yaşı	Tecrübeli, başından çok iş geçmiş ve yaşını-başını almış insan ne der, dinle.
Basutçı kerek erke yarıçılar, ukuşluğ biliglig bügü elçiler	însana yardım eden ve destek olan akıllı, bilgili ve hakîm ıdâre adamları lâzımdır.
Basutçı kerek barça işni bilir, bilip işlese er tilekke tegir	Bütün işleri bilir bir yardımcı lâzımdır; insan bilerek hareket ederse, dileğine erişir.
Basutçı telim bolsa beg emgemez, işi barça itlür törü artamaz	Yardımcı çok olursa, bey zahmet çekmez; onun her işi yoluna girer ve nizam bozulmaz.
Basutçı kerek barça işte bilin, bu beglik işiŋe takı köp kılın	Bil ki, her işte yardımcı gerektir; beylik işinde ise, kendine daha çok yardımcı edinmeğe bak.
Basutçı tilep bulmadı kör ilig, tegürdi özi barça işke elig	Hükümdar yardımcı aradı, fakat bulamadı ve her işi kendisi bizzat ele almak mecburiyetinde kaldı.
Tegir boldı künde kör emgek üküş, erej kolsa emgek tegir ol ülüş	O böylece her gün bir çok zahmete katlandı. Huzur arayan insan dâima zahmetle karşılaşır.
Körü barsa yakşı ayur uş bu söz, sınap sözlegüçi ıduk kutluğ öz	Aziz ve mübarek bir insanın tecrübe ile söylediği şu söz, dikkat edilirse, çok yerindedir.
Erej kolsa emgek tutaşı barır, sevinç kolsa kadğu tutaşı yorır	Huzur istersen, o zahmet ile birlikte gelir; sevinç istersen, o kaygı ile birlikte bulunur.
Neçe er bedüse baş ağrığ bedür, neçe baş bedüse bedük börk kedür	İnsan ne kadar büyürse, baş-ağrısı da o kadar artar; başı ne kadar büyürse, o kadar büyük börk giyer.
İlig köz kulak tuttı elde kamuğ, açıldı aŋar barça beklig kapuğ	Hükümdar bütün memlekete göz-kulak kesildi; ona bütün kilitli kapılar açıldı.
Yarağsıznı boğdı eligde urup, isizig yırattı elindin sürüp	Uygunsuz hareket eden kimseleri, ellerini bağlayıp, susturdu; kötüleri memleketinden sürerek, uzaklaştırdı.
Bu saklık bile kör elin başladı, kutı künde arttı örü yokladı	Bak, böyle tedbir ile memleketini idare etti; saadeti günden-güne arttı ve yükseldi.
Kamuğ yerde erke bu saklık kerek, bu beglik işiŋe takı sak kerek	Her yerde insana böyle tedbir ve ihtiyat lâzımdır; beylik işinde ise, daha fazla dikkatli olmalıdır.
Bu saklık oduğluk bu el işiŋe, tüzü asğı boldı uzun yaşıŋa	Devlet işindeki bu tedbir ve uyanıklık, devletin uzun müddet devamı için, dâima faydalı olmuştur.
Muŋar meŋzeyü keldi şâir tili, bu şâir tili boldı sözke ulı	Buna benzer bir şâir sözü vardır; bu şâir sözü buna esas teşkil eder.
Oduğluk bu saklıknı ögdi eren, osallık bile öldi er miŋ tümen	Uyanıklık ve ihtiyatı çok kimseler öğmüştür; ihmâl yüzünden yüz binlerce insan ölmüştür.
Osal bolma saklan kamuğ işte sen, bu saklık bile iki ajun tilen	Gâfıl olma, her işte ihtiyatlı ol; her ıkı dünyayı bir tedbir ile dile.
Kişi imini kör osallık kılur, yağı yetse öŋdün osallar ölür	Bak, kendisinden emin insan gaflete düşer; düşman saldırırsa, önce gafiller ölür.
Negü ter eşit bu ajun tutmış er, tükel saklap ötrü yağığ utmış er	Dinle, her türlü tedbiri almış ve böylece düşmanını yenmiş olan dünya hâkimi ne der.
İlig kolsa saklan ajunçı kişi, bu saklık erür hem şeriat işi	Ey hükümdar, memleket arzu edersen, ihtiyatlı ol; bu ihtiyat, aynı zamanda, şeriatin de emrettiği şeydir.
Osal arsıkar kör osalın udır, osal bolma saklan ay kılkı kadır	Gafil adam gözünü kapar ve gafletle uyur; ey sert huylu insan, gafil olma, ihtiyatlı ol.
İlig saklıkı kıldı elke asığ, bu asğı bile boldı elde tatığ	Hükümdarın ihtiyatlı olması memlekete fayda getirir; bu fayda ile memlekette huzur temin edilir.
Elin itti tüzdi bayudı bodun, böri koy bile suvladı ol üdün	Böylece hükümdar memleketini düzenledi ve tanzim etti; halkı zenginleşti; o devirde kurt ile kuzu aynı yerden su içti.
Sevigli sevinçin anı ögdiler, yağıları eştip boyun egdiler	Sevenler sevinçle onu öğdüler; düşmanları bunu duyarak, boyun eğdiler.
Kayu sığnu keldi tiledi köşik, kayu keldi öpti eligke eşik	Kimi gelip, ona sığındı ve ondan himaye diledi; kimi gelip, onun eşiğini öptü.
Negü ter eşit emdi köŋli oduğ, sözi kör çeçek teg tümen tü boduğ	Şimdi dinle, gönülü uyanık insan ne der; bak, onun sözü, çiçek gibi, binlerce renge bürünmüştür.
Bu beglik uluğluk idi edgü neŋ, yorıkı köni erse ay kızğu eŋ	Ey yüzü sevinçle parlayan bahtiyar, insan dürüst hareket ederse, bu beylik ululuk çok iyi bir şeydir.
İdi edgü beglik takı edgürek, törü ol anı tüz yorıtğu kerek	Beylik çok iyi bir şeydir, fakat daha iyi olan kanundur ve onu doğru tatbik etmek lâzımdır.
Ne kutluğ bolur öd bodunka küni, begi edgü bolsa yorısa köni	Bey ne kadar doğru olur ve iyi hareket ederse, halk için o kadar mes’ûd bir devir ve hayat başlar.
Ne kutluğ kut ol erke edgü atı, bu edgü atı berdi meŋü kutı	iyi ad insan için ne kadar mübarek bir saadettir; onun bu iyi adı ve saadeti ebedî kaldı.
Ne edgü bolur beg ol edgü kişi, kişilik bile itse el kün işi	Halkın işini insaniyet ile tanzim ederse, o iyi insan ne kadar mes’ûd bir bey olur.
Tüzü elke tegdi elig edgüsi, ajunka yadıldı bu çavı küsi	Hükümdarın bu iyiliği bütün memlekete sirayet etti; onun nâm ve şöhreti dünyaya yayıldı.
Duâ arttı elde kör edgü atı, bedüdi küniŋe atı hem kutı	Bak, memlekette ona duâ eden çoğaldı, iyi nâm kazandı; adı ve saadeti günden güne büyüdü.
Ajun bodnı eştip anı ârzûlap, ava yığlu keldi aŋar öz ulap	Dünya halkı bunu duyunca, onu arzuladı ve ona yakınlık göstererek, etrafına üşüştü ve toplandı.
Ajunka badı kör tükel kut kurı, kozı birle katlıp yorıdı böri	Bak, dünyaya tam bir saadet kuşağı bağladı; kurt ile kuzu bir arada yaşadı.
Aytoldı Küntoğdı İlig Tapuğıŋa Kelmişin Ayur	Ay-Toldı’nın Hükümdar Kün-Toğdı Hizmetine Geldiğini Söyler
Bir ay toldı atlığ er erdi tetig, eşitti bu çavığ itindi itig	Ay-Toldı adında zeki bir adam vardı; ki hükümdarın bu şöhretini işitti ve ona gitmek üzere hazırlıklarını yaptı.
Yegit erdi oğlan kılınçı amul, ukuşluğ biliglig hem öglüg köŋül	Sakin tabiatli, akıllı, bilgili, zeki ve iyi gönüllü genç bir delikanlı idi.
Yüzi körklüg erdi körüp köz kamar, sözi yumşak erdi tili tuz tamar	Yüzü, bakınca, göz kamaştıracak kadar güzel idi; sözü sert değildi, fakat doğru söylerdi.
Kamuğ törlüg erdem tükel ögrenip, yorır erdi erdem eligke alıp	Her türlü fazileti tam olarak öğrenmiş idi; hiç bir zaman fazileti elden bırakmazdı.
Öziŋe bakıp aydı men me bu kün, tümen erdemim birle elde burun	Bir gün kendisine bakarak, şöyle dedi:—Ben de bugün, sayısız faziletlerim ile, memlekette ileri gelenlerdenim.
Negüke yorırmen bu yerde kuruğ, iligke barayın kılayın tapuğ	Burada niçin boşuna vakit geçiriyorum; hükümdarın yanına gideyim ve onun hizmetine gireyim.
İligke tusulsun bu erdemlerim, açınsun meniŋ kitsü emgeklerim	Hükümdara bu faziletlerimin faydası dokunsun; o bana ihsanda bulunsun, benim de üzüntülerim sona ersin.
Ukuşluğ biliglig beg ermiş amul, tiler ermiş erdem idilerin ol	O akıllı, bilgili, yumuşak huylu bir bey imiş ve faziletli insanları ararmış.
Ukuş kadrini hem ukuşluğ bilir, bilig satsa bilge biliglig alır	Aklın kıymetini yine akıllı bilir; âlimin sattığı bilgiyi de bilgili alır.
Sözin aydı şâir muŋar meŋzetü, tili lafz birle aŋar yaŋzatu	Şâirin söylemiş olduğu şu söz de bu mealdedir ve aynı fikri ifâde eder:
Bilig kıymetini biliglig bilir, ukuşka ağırlık biligdin kelir	Bilginin kıymetini bilgili bilir, akıla hürmet bilgiden gelir.
Negü bilge telve bilig kadrini, bilig kayda bulsa biliglig alır	Bilginin kıymetini deli nereden bilecek; bilgiyi, nerede bulursa, bilgili alır.
Bu ay toldı itti kör at ton tolum, ayur köndüreyin tapuğka yolum	Bu Ay-Toldı böylece atını, esvabını ve silâhını hazırladı : — Onun hizmetine doğru yola çıkayım— dedi.
Öziŋe kerekin itindi itig, eligke yüz urdı bu bilge tetig	Bu âlim ve zeki insan lüzumlu hazırlıklarını tamamladı ve hükümdara doğru yöneldi.
Yana aydı mundın barurmen turup, ilig tapğıŋa bu özüm yüz urup	Bir de düşündü : — Hükümdarın hizmerine girmek üzere buradan kalkıp, gidiyorum.
Ğariblık yerinde kerek bolğa neŋ, bu elgim tarusa sarığ kılğa eŋ	Gurbet elde insana mal lâzım olur; elim daralırsa, bu benim yüzümü sarartır.
İdi ked katığ bu ğariblık işi, ğariblıkta yaŋlur talu er başı	Bu gurbet hâli insana çok ağır gelir, gurbette çok meziyetli insanlar dahi ne yapacaklarını şaşırırlar.
Seziksiz kerek bolğa altun kümüş, özüm işleteyin tesemen üküş	Kendime bir muhit edinebilmem için, bana, şüphesiz, çok altın ve gümüş lâzım olacak.
Negü ter eşit emdi bilgi teŋiz, sözin yaŋzatur körse kızğu meŋiz	Dinle, şimdi bilgisi deryalar gibi derin olan ne der; dikkat edersen, hayatından memnun insan bu sözü buna benzetir.
Kim erse tapuğka kireyin tese, iki neŋ kerek bil söz aydım kese	Hizmete girmek isteyen kimse için, hiç şüphesiz, şu iki şey elzemdir.
Tiriglik kerek bir tuçı igsizin, tapınsa kıyıksız yarutsa yüzin	Doğruluk ile hizmet edip, yüzünü ağartmak için, insana lâzım olan şeylerden biri, hastalıksız geçen hayattır.
Takı bir sav altun kerek ay tetig, anı işletip etse özke itig	Ey zeki insan, bunlardan biri de, yerinde kullanmak ve sarfetmek için elde bulunması icap eden som altındır.
Anıŋda basala yarar bu tapuğ, munı bilse bolmaz bu beklig kapuğ	Hizmet ancak o zaman bir işe yarar t insan bunu bilirse, bu kapı ona kilitli kalmaz.
Kötürdi sav altun kümüş neŋ tavar, ayur öz muŋadsa maŋa bu yarar	Ay-Toldı : — Başım darda kalırsa, bana lâzım olur — diye, yanına som altın; gümüş, eşya ve mal aldı.
Evindin turup çıktı keldi berü, bir ança yorıyu bir ança turu	Kalkıp, evinden çıktı; kâh yürüyüp, kâh konaklayarak, yoluna devam etti.
Kelip tegdi iligturur orduka, ögi köŋli kolmış tilek ârzûka	Nihayet hükümdarın bulunduğu şehre vâsıl oldu, can ve gönülden istediği arzusuna kavuştu.
Kirip kend içinde tiledi tüşün, tüşün bulmadı kör tarudı ajun	Şehrin içine girip, inecek bir yer aradı; arayıp-bulamaytnca da dünya ona dar geldi.
Muŋadtı muyanlıkta tüşti barıp, keçe yattı anda tünedi serip	Canı sıkıldı; nihayet gidip, bir imarethaneye indi ve orada yatarak, sabırla geceyi geçirdi.
Negü ter eşitgil ukuşluk bilip, saŋa sözledi söz biligdin alıp	Dinle, şimdi akıllı ne der; bu sözü sana bilerek ve bilgiden elde ederek söylemiştir.
İdi ters bolur kör bilişmez kişi, kalın yat ara kirse yalŋuz başı	Yalnız başına yabancı bir kalabalık arasına giren ve tanıdığı olmayan insanın hâli çok fena olur.
İdi sarp bolur bu yaŋı kelgüçi, bilişi yok erse muŋadsa tuçı	Tanıdığı olmayan kimse, yabancı bir yerde dâima can sıkıntısı içinde kalır ve çok güç bir duruma düşer.
Bilişmez kişiler karağu sanı, karağu yorık yazsa sökme anı	Tanıdığı olmayan insan kör gibidir; kör yolunu şaşırırsa, onu ayıplama.
Kişi kirmedük ilke kirse kalı, kelin teg bolur er ağın teg tili	însan bilmediği bir memlekete girince, gelin gibi olur ve dili tutulur.
Yatığ yarlıkağıl içür ber yegü, ümeg edgü tutğıl ay bilge bügü	Yabancının kusurunu bağışla, onu yedir ve içir; ey âlim hakîm, misafire iyi muamele et.
Yatığ edgü tutsa yarur er közi, ümeg edgü tutsa yadıldı sözi	Yabancıya karşı iyi davranan kimsenin yüzü güler; misafire iyi muamele edenin şöhreti yayılır.
Kişike kerek tegme yerde biliş, biliş birle itlür kamuğ törlüg iş	insana her yerde tanıdık lâzımdır; her türlü iş tanıdık vâsıtası ile yoluna girer.
Bu ay toldı ança yorıdı bu yaŋ, ğariblık sakınçı sarığ kıldı eŋ	Ay-Toldı bir müddet böyle vakit geçirdi; gariplik içinde düşünedüşüne yüzü sarardı.
Bilişti yeme ol kişiler bile, otağ tuttı özke yarudı küle	O da nihayet bâzı kimseler ile tanıştı; kendisine bir oda tuttu ve yüzü gülmeğe başladı.
Yeme tuttı iş tuş yakın kıldı öz, uluğka kiçigke açuk tuttı yüz	Eş, dost edindi, onlara yaklaştı; büyüğe ve küçüğe güler yüz gösterdi.
Bu ay toldı özke kör itti işig, adaş tutdı anda bir atlığ kişig	Ay-Toldı bir gün ileri-gelen biri ile ahbap oldu; onu dost edindi ve işlerini o na danıştı.
Adaş tuttı ay toldı edgü kişi, küsemiş atı erdi edgü işi	Ay-Toldı’nın bu dostunun adı Küsemiş idi; insanlara iyilik etmeği kendisine iş edinmişti.
Aŋar açtı ay toldı köŋli sözi, ne ermiş tileki kim ermiş özi	Ay-Toldı ona sırrını açtı, kendisinin kim ve dileğinin ne olduğunu söyledi.
Yerindin bu elke nelük kelmişin, ayu berdi barça özi bilmişin	Memleketinden kalkıp, buraya niçin geldiğini, kendisinin neler bildiğini, hepsini ona anlattı.
İligke yakın hâs hâcib erdi bir, atı ersig ilig bile sözke sır	Hükümdara yakın bir has hâcib var idi; çok merd bir insandı ve hükümdarın mahrem-i esrarı idi.
Küsemiş aŋar bardı bir kün turup, sözin sözledi sözke ul tüp urup	Küsemiş bir gün kalkıp, ona gitti ve münâsip bir giriş yaparak, meseleden bahsetti.
Ayıttı bu hâcib sözin yetrürek, tileki ne ermiş takı bütrürek	Bu hâcib onun sözünü dikkatle dinledi ve ahbabının ne istediğini iyice soruşturdu.
Küsemiş ayu berdi barça sözin, ne erdi tileki kim ermiş özin	Küsemiş onun bütün söylediklerini, dileğinin ne ve kendisinin kim olduğunu bir-bir anlattı.
Hacib cevabı Küsemişke	HÂCİBİN KÜSEMİŞ’E CEVABI
Hâcib aydı aşnu maŋa kelsüni, köreyin anı men meni körsüni	Hâcib:—Önce o bana gelsin; ben onu bir göreyim, o da beni görsün — dedi.
Yana ukturayın iligke bu söz, kayu kün körüŋü kaçan kelgü öz	Sonra ben bu meseleyi hükümdara arzedeyim; ne vakit geleceği ve hangi gün huzura çıkacağı tâyin edilsin.
Küsemiş sözi Aytoldıka	KÜSEMİŞ’İN AY-TOLDI’YA SÖZÜ
Küsemiş turup çıktı andın yana, kelip aydı ay toldı tuğdı küne	Küsemiş oradan kalkıp, dışarı çıktı ve gelip. : —Ey Ay-Toldı, sana gün doğdu — dedi —
Yorı bar biliş emdi hâcib bile, tilekiŋ negü erse andın tile	Sen şimdi hâcibin yanına gidip, onunla tanış, dileğin ne ise, kendisinden iste.
Seni körsü bilsü eşitsü sözüŋ, tilekiŋ ne erse tilin ay özüŋ	Seni görsün, tanısın, sözünü dinlesin; ne istediğini sen ona kendin bildir.
Aŋar sözledim men sözüŋni neçe, takı mende yegrek sen ayğıl aça	Her ne kadar ben ona senin söylediklerini anlattım ise de, kendin bunu benden daha iyi izah eder ve anlatırsın.
İdi yakşı aymış tili köŋli tüz, körü barsa yetrü köni ök bu söz	Içi-dışı bir olan insan çok yerinde söylemiş; iyice dikkat edilirse, bu söz pek doğrudur;
Kişi sözler ök kör kişiniŋ sözi, kişide bağırsak öz işke özi	Bir kimsenin arzusunu anlatmağa bir başkası da tavassut edebilir, fakat insanın kendisi kendi işine başkasından daha yakındır.
Neçe ked kişi bolsa özke yakın, özinde bağırsak bolurmu sakın	Ne kadar iyi ve yakın bir insan olursa-olsun, düşün, insana başkası kendisinden daha candan olabilir mi.
Bağırsak tilese özüŋke özüŋ, özüŋde bağırsak yok ol kes sözüŋ	Eğer kendine candan bağlı birini arıyorsan, sözün kısası, kendinden daha candan birini bulamazsın.
Tonın kedti ay toldı turdı örü, küsemiş bile çıktı bardı naru	Ay-Toldı yerinden kalktı ve elbisesini giydi; çıkıp, Küsemiş ile birlikte oraya gitti.
Kapuğka tegip tüşti kirdi yorıp, körü aldı hâcib kişisi kelip	Kapıya gelip, attan indiler ve yürüyerek, içeri girdiler; hâcibin adamı gelip, onları karşıladı.
Küsemış kirip tuştı yandru çıkıp, alıp kirdi hâcib taparu okıp	Küsemiş içeri girip, hâcib ile görüştü; sonra çıkıp, onu alarak, hâcıbin yanına götürdü.
Körü aldı hâcib orun berdi tör, isig sözledi söz tilin yakşı kör	Hâcib karşıladı ve baş-köşede ona yer gösterdi; güzel ve samimî sözler söyledi.
Hacib suali Aytoldıka	HÂCİBİN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Ayıttı hâcib emdi köŋlüŋ neteg, kelip kayda tüştüŋ ne ornuŋ neteg	Hâcib sordu : — Nasılsın, gönlün hoş mu; burada nereye indin, yerin nasıl?
Bilişiŋ ne barmu adaş ya kadaş, körügli ne barmu yegü içgü aş	Akraban, dostun veya tanıdığın var mı; yiyeceğin, içeceğin ve bakanın varmı?
Yana ma ayıttı tilekiŋ ne ol, negü iş kılur sen kerekiŋ ne ol	Yine tekrar sordu : — Dileğin nedir; ne iş yaparsın, bir şeye ihtiyâcın varmı ?
Aytoldı cevabı Hacibka	AY-TOLDI’NIN HÂCİBE CEVABI
Bu ay toldı aydı ay hâcib kutı, eşittim bu kün toğdı ilig atı	Ay-Toldı cevap verdi:-— Ey devletli hâcip, ben bu hükümdar Kün-Toğdı’nın adını duydum.
Eşittim yıraktın anıŋ çavını, biligin ukuşın silig savını	Uzaktan onun şöhretini, bilgisini, aklını ve mülayim sözler ile gönül aldığını işittim.
Özüm ârzûladı anıŋ tapğıŋa, tapınğalı keldim anıŋ kapğıŋa	Ona hizmet etmeği arzuladım, kapısında hizmet için buraya geldim.
Tilek bu iligke tapınsa özüm, yarağ körse hâcib ötünse sözüm	Dileğim hükümdara hizmet etmektir; hâcib münâsip görürse, sözlerimin hükümdara arzedilmesini rica ederim.
Körüp sevdi hâcib bu ay toldını, tilinde yorıttı kamuğ ögdini	Hâcib bu Ay-Toldı’yi gördü ve sevdi; onu çok medih ve sena etti.
Yüzi körki kılkı kılınçı özi, kamuğ yakşı kördi tili uz sözi	Yüzünü, kıyafetini, tavır ve hareketini, şahsını, sözünü, konuşmasını, hepsini iyi ve güzel buldu.
İdi sevdi köŋlün anı tapladı, ilig tapğıŋa bu yarağay tedi	Onu çok ve gönülden sevdi, Leğendi; onu hükümdarın hizmetine lâyık gördü.
Negü ter eşitgil sevitmiş kişi, sevitse kişi kör mün erdem başı	Dinle, kendisini sevdiren insan ne der; insan kendisini sevdirirse, onun kusuru en büyük fazilet telâkki edilir.
Kimi sevse aybı kör erdem bolur, kimi sevmese erdem öktem bolur	insan kimi severse, onun kusuru fazilet olur; kimi sevmezse, onun fazileti kusur görünür.
Bu sözke tanukı munu keldi söz, okığıl munı sen ayâ edgü öz	Şu söz buna şahit olarak gelmiştir; ey iyi insan, sen bunu oku.
Köŋül kimni sevse mün erdem bolur, kamuğ tetrüsi oŋ kokuzı tolur	Gönül kimi severse, onun kusuru fazilet olur; bütün ters işleri doğru ve eksikleri tam görünür.
Köŋül kimni sevse kamuğı sevüg, körür közke ursa körünmez bolur	Gönül kimi severse, onun her şeyi sevimli olur; gören göze vursa, o bile kötü görülmez.
Hacib cevabı Aytoldıka	HÂCİBİN AY-TOLDI’YA CEVABI
Yanut berdi hâcib kör ay toldıka, ayur emdi ivme maŋa tur baka	Hâcip Ay-Toldı’ya cevap verdi ve dedi:—Şimdi acele etme, bu işi bana bırak.
Men aşnu ayayın iligke sözüŋ, ne ermiş tilekiŋ kim ermiş özüŋ	Ben önce senin sözünü, dileğinin ne olduğunu, kim olduğunu hükümdara arzedeyim.
Seni bilsü ötrü yüzüŋ körsüni, uçuz tutmasunı ağır tutsunı	Seni tanısın, bir de yüzünü görsün ve sana lâyık olduğun kıymeti versin.
Saŋa men kerekiŋ baka turğamen, kamuğ işleriŋni seve kılğamen	Senin için gerekli olan şeyleri ben takip edeceğim ve bütün işlerini severek yapacağım.
Üküş edgü sözler tilin sözledi, işiŋ itgemen tep katığ kur badı	Pek çok iyi sözler söyledi ve : — işini yapacağım — diye kat’î söz verdi.
Bu yaŋlığ bolur bu kişi edgüsi, kişi edgüsi ol bodun yüdgüsi	insanların iyisi böyle olur; halkın yükünü hafifleten kimse insanların iyisidir.
Negü ter eşitgil bodun başlar er, kamuğ işni yetrü körüp işler er	Dinle, halkı idare eden ve her işi iyice araştırdıktan sonra yapan insan ne der.
Kimiŋ devleti baş kötürse örü, kamuğ edgü kılğu bodunka törü	Halkın içinde yükselip, ikbâle eren insan halka hep iyi kanunlar tatbik etmelidir.
Kimiŋ elgi bolsa bodunka uzun, silig bolğu kılkı kılınçı tüzün	Kim halka hâkim olursa, onun tabiati yumuşak, tavır ve hareketi asîlâne olmalıdır.
Yorık bolsa kimiŋ bodunka sözi, süçig tutğu til söz me kodkı özi	Halk içinde kim nüfuz sahibi olursa, onun dili ve sözü tatlı olmalı, kendisi tevâzû göstermelidir.
Yayığ ol bu devlet eter hem buzar, ne irselturur terk irikse tezer	Bu devlet dönektir, hem yapar, hem bozar; o kararsızdır da; bıkarsa, çabuk kaçar.
Bu kutka ınanma usa edgü kıl, bu kün munda erse yarın anda bil	Bu ikbâle inanma; elinden gelirse iyilik et; bil ki, ikbâl bugün sende ise, yarın başkasındadır.
Bu kutka küvenme ay kut bulğuçı, keligliturur kut yana barğuçı	Ey ikbâl bulan, bu ikbâle güvenme; gelen ikbâl, bir gün olur, gider.
Ay devlet idisi bu devlet bile, turayın tese tur sen edgü tile	Ey devlet sahibi, sen İkbâlinin devamını istersen, onun devamı müddetince sen de iyilik etmekte devam et.
Saŋa tegse beglik uluğluk ok a, kiçiglik anuk tut özüŋ bolğuka	Sana beylik ve büyüklük erişirse, bu devlet içinde saç ve sakalının ağarması için, kendini küçük tut ve mütevâzi ol.
Yana aydı hâcib sen emdi yorı, sevinçin tirilgil badıŋ kut kurı	Hâcib sözüne şöyle devam etti: — Sen imdi gönlünü hoş tut, artık devlet kuşağını kuşandın.
Sen az ivme işler üdiŋe tutuğ, üdi kelse açlur bu beklig kapuğ	Sen bir az sabret, her işin müsait bir zamanı vardır; vakti gelince, kapalı kapılar açılır.
Yeme yakşı aymış biliglig sözi, biliglig sözi körse barçın tözi	Yine bilgili ne güzel söylemiş; bilen insanın sözü, dikkat edersen, değerli bir metâa benzer.
Kayu işke ivse uzar keç kalur, ive kılmış işler ökünçlüg bolur	Hangi işte acele edilirse, o iş uzar ve gecikir; acele yapılan işler peşimanlık ile neticelenir.
Üdiŋe küdezgü işig ivmegü, kamuğ iş üdinde bolur ay bügü	Acele etmemek ve işin zamanını beklemek lâzımdır; ey hakîm, her iş zamanı gelince olur.
Aytoldı cevabı Hacibka	AY-TOLDI’NIN HÂCİBE CEVABI
Eşitti bu ay toldı barça sözüg, ayur serneyin men tutayın özüŋ	Ay-Toldı bütün bu sözleri dinledi ve dedi:— O hâlde ben sabır edeyim ve bekleyeyim.
Meni kördi hâcib sözüm tıŋladı, yarağı körü tursu vaktı üdi	Hâcib beni gördü ve sözlerimi dinledi; ne yapmak lâzım geldiğini ve ne zaman yapılacağını kendisi tâyin etsin.
Kayu üdte hâcib tilese meni, ol üdte keleyin tedi söz küni	Hâcib beni ne zaman isterse, ben onun tâyin edeceği gün ve saatte geleyim.
Turup çıktı ay toldı andın yana, eviŋe kelip kirdi yazdı ton a	Ay-Toldı kalkıp, oradan çıktı; evine döndü ve içeri girip, soyundu.
Hâcib kördi ay toldı kılkı yaŋı, erende adınsığ kişide öŋi	Hâcib Ay-Toldı’nın başka insanlardan farklı olduğunu ve bir başka hâl ve tavra sahip bulunduğunu gördü.
Ayur körmişim yok bu yaŋlığ kişi, biliglig ukuşluğ bodunda başı	Kendi-kendisine dedi:— Ben böyle bilgili, akıllı ve halk arasında bu kadar seçkin bir insan görmedim.
Bu mundağ kişiler bolur idi kız, bu kız kızlıkı kıldı kız atı kız	Bu gibi insanlar çok nâdir olur; nâdirliğinden dolayıdır ki, nâdire kız adı verilmiştir.
Kayu neŋ kız erse uş ol neŋ küsüş, küsüş neŋ tilep bulmaz emger üküş	Hangi şey nâdir ise, o şey azizdir; insan aziz olan bir şeye mâlik olmak için çok zahmet çeker de onu yine elde edemez.
Bu mundağ kişiler iligke kerek, iligke kerek neŋ kör ilke kerek	Hükümdar için bu gibi insanlar lâzımdır; hükümdara lâzım olan, memleket için de elzemdir.
Kamuğka tusulur kör erdemlig er, bu erdem bile er tilek ârzû yer	Bak, meziyetli insanın her kese faydası dokunur; bu meziyet ile insan bütün arzularına nail olur.
Üdi boldı hâcib iligke sözin, aça aydı ay toldı kılkı tözün	Zamanı geldi, hâcib hükümdara meseleyi açarak, Ay-Toldı’nın hâlini tavrını ve asaletini arzetti.
Ayu berdi kılkın kılınçı yaŋın, sayu berdi bilgin ukuşı teŋin	Onun hâl ve tavrını, tabiatini birer-birer anlattı; akılı ile mütenâsip olan bilgisini bir-bir saydı.
İlig cevabı Hacibka	HÜKÜMDARIN HÂCİBE CEVABI
Eşitti ilig aydı keldür kanı, kayudaturur bir köreyin anı	Hükümdar bunu duydu ve : — Getir, hani; nerededir, onu bir göreyim — dedi —
Tiler erdim emdi bu yaŋlığ kişig, udu barsa kılsa bu beglik işig	Bu devlet işini görecek ve takip edecek tam böyle bir insanı ben de şimdi arıyordum.
Tilek barça buldum bu ol bir sözüm, bu yaŋlığ kişike muŋadur özüm	Bütün istediklerimi elde ettim; tek bir arzum kalmıştı; böyle bir insana çok ihtiyacım vardır.
Yorı bar okığıl anı sen maŋa, tapuğka köründür ay ersig toŋa	Haydi arslanım, yürü, git; sen onu bana çağır, huzuruma getir.
Turup çıktı hâcib kapuğka tegip, bir oğlan yügürtti tilin söz ıdıp	Hâcip kalkıp, çıktı; kapıya gelip, bir iç-oğlanı koşturarak, haber saldı.
Bu oğlan yügürdi tegürdi sözi, tonın kedti turdı sevinçin özi	Oğlan koştu ve sözü ona ulaştırdı; Ay-Toldı sevinçle kalktı, giyindi.
Atın mindi keldi kapuğka tüşüp, yorıp utru hâcib okıdı tuşup	Atına bindi; gelip, kapıya indi; hâcip karşı çıkıp, onu içeri aldı.
Ağırladı hâcib orun berdi tör, edeb birle ay toldı oldurdı kör	Hâcib ona saygı gösterdi ve baş-köşede yer verdi; Ay-Toldı edep ile yerine oturdu.
Hâcib kirdi ilig tapa yüz urup, iligke ötündi adakın turup	Hâcib dönüp, hükümdarın huzuruna girdi ve ayakta durarak, keyfiyeti ona arzetti.
İlig cevabı Hacibka	HÜKÜMDARIN HÂCİBE CEVÂBI
İlig aydı ünde maŋa kirsüni, köreyin anı men meni körsüni	Hükümdar : — Onu bana çağır, gelsin; beni görsün, ben de onu göreyim — dedi.
Hâcib çıktı aydı ay ay toldı tur, tapuğka körüngil kutuŋ badı kur	Hâcib çıktı ve:—Ey Ay-Toldı, buyur hükümdarın huzuruna gir; artık talihin yaver oldu — dedi.
Aytoldı Küntoğdı İlig Tapuğıŋa Körünmişin Ayur	Ay-Toldı’nın Hükümdar Kün-Toğdı’nın Huzuruna Çıktığını Söyler
Bu ay toldı kirdi köründi söküp, açıldı ilig köŋli ol yüz körüp	Bu Ay-Toldı huzura girip, diz çöktü; onun yüzünü görünce, hükümdarın gönlü açıldı.
Yükündi iligke kör açtı sözin, süçitti sözi hem sevitti özin	Hükümdarın huzurunda eğildi ve söze başladı; tatlı-tatlı sözleri ile kendisini sevdirdi.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı kim sen negü ol atıŋ, kayudın kelir sen negü ol yatıŋ	Hükümdar sordu: — Sen kimsin, adın nedir; nereden geliyorsun, memleketin neresidir?
Amulluk bile açtı ay toldı til, siliglik bile öz sözin aydı bil	Ay-Toldı sâkin-sâkin söze başladı, mülâyemet ve zarafetle devam etti.
Amulluk siliglik ukuş kılkı ol, ukuşsuz kişiler kamuğ yılkı ol	Sükûnet ve zarafet aklın vasfıdır; akılsız insanlar hayvan sürüsüne benzer.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu beyt, işiŋ tüşse ivme sabır birle ayt	Şâir buna benzer şu beyti söylemiştir; birine işin düşerse, acele etme, sabır ile söyle.
İve kirme işke sabır kıl serin, ive kılmış işler ökünçi yarın	işe acele ile girme, sabır ve teenni ile hareket et; acele yapılmış olan işler yarın peşimanlık getirir.
Kamuğ işte ivme serin öz tutun, serinse bulur kul bu beglik kurın	Hiç bir işde acele etme, sabret, kendini tut; kul sabırlı olursa, beylik mertebesini bulur.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, tapuğ birle hôş boldı kulluk atı	Ay-Toldı dedi : — Ey devletli hükümdar, kulluk adı hizmet etmekle güzelleşir.
Atım kul tapuğçı kör ornum kapuğ, kılınçım könilik me kılkım tapuğ	Benim adım kul ve hizmetkârdır, bak, yerim kapıdır; şiarım — doğruluk ve tıynetim — hizmettir.
Saŋa keldim oğrap uzun yol yorıp, tilekke bu kün tegdim ârzûm kanıp	Ben sana gelmek maksadı ile uzun yollar yürüdüm; bugün arzuma kavuşup, muradıma erdim.
Tilekim bu ol sen meni yermedin, tapuğka yakın tut maŋa ermedin	Dileğim şudur: sen beni yermeden ve benden usanmadan, dâima hizmetinde bulundur.
Eşitti bu söz kör sevindi ilig, tilek teg bululdı sınadı erig	Bu sözü duyunca, hükümdar sevindi; onu tecrübe etti ve dilediği gibi buldu.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı ay toldı kördüm seni, sevitti bu körküŋ bu kılkıŋ meni	Hükümdar dedi : — Ay-Toldı, seni gördüm; senin bu görünüşün, tavır ve hareketin beni sevindirdi.
Tapın öz oğurluğ bağırsaklıkın, tapuğda esüngil maŋa bol yakın	Sen uğurlu bir sadâkatle bana hizmet et; dâima kapımda bulunarak, bana yakın ol.
Meniŋdin açığ bolsu sendin tapuğ, tapuğ bolsa ötrü açar kut kapuğ	Senden hizmet olsun, benden ihsan; hizmet yerinde olursa, ikbâl kapılarını açar.
Bu künde naru sen kıyılma tapın, tapınsa öter beg tapuğçı hakın	Bugünden itibaren sen dürüstlükle hizmete başla; elbette bey hizmet edenin hakkını öder.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Yer öpti kör ay toldı aydı ilig, yarutsa közin berdi devlet elig	Ay-Toldı yer öptü ve dedi :— Hükümdarın gözü sevinç ile parlarsa, devlet ona hizmet edene elini uzatır.
Tapınmak üçün keldim evdin turup, uzun yol yorıdım saŋa yüz urup	Evimden kalkıp, hizmet etmek için, buraya geldim; sana gelmek için uzun yollar yürüdüm.
Bayat bersü küç bu tapuğ kılğuka, küdezsü saŋar öz tapuğ yazğuka	Bu hizmeti başarmak için, Tanrı bana kuvvet versin; hizmetinde hatâ etmekten Allah beni korusun.
Turup çıktı sevnü kapuğka küle, ögi köŋli açlıp yarudı yula	Ay-Toldı kalkıp, sevinerek ve gülerek, huzurdan çıktı; akılı ve gönlü açılıp, yolunu meş’aleler aydınlattı.
Negü ter eşit bu kutun kopmış er, kutı birle ârzû tilek bulmış er	İkbâl ile yükselmiş ve istediğine-dileğine kavuşmuş olan insan ne der, dinle.
Küle baksa begler kişike közün, ögi köŋli tirlür küvenür özün	Beyler kime çözleri ile gülerek bakarlarsa, onun akılı ve gönlü yerinde olur ve kendisine güven gelir.
Yaruk tutsa begler kişike yüzi, yarur er közi hem yarayur sözi	Beyler kime güler yüz gösterirse, o insan itibar bulur ve sözü dinlenir.
Kimi tutsa begler öziŋe yakın, kamuğ neŋ yakınlık kılur kör bakın	Beyler kimi kendilerine yakın tutarlarsa, bak ve dikkat et, her kes ona yakınlık gösterir.
Kut ol beg yakın bolsa kutka kişi, tilekin bulur barça etlür işi	Bey — ikbâldir; ikbâle yakın olan insan dileğine kavuşur; onun bütün işleri yoluna girer.
Tapındı bu ay toldı anda naru, tapuğda kıyılmadı erte turu	Bu Ay-Toldı o günden itibaren hizmete başladı; her gün erkenden kalktı ve hizmette kusur etmedi.
Künün turdı turğak tünün yatğakın, tapındı kıyıksız bağırsaklıkın	Gündüz kapıcılar ve gece muhafızlar ile birlikte bulundu; dürüstlük ve bağlılıkla hizmet etti.
İligke kirü hem çıka törçidi, ilig edgü közün baka törçidi	Hükümdarın yanına girip-çıkmakta ve hükümdar da ona karşı teveccüh ve itimat göstermekte devam etti.
Tapuğ arturu bardı künde yaŋı, ağırladı ilig küniŋe öŋi	O günden-güne hizmetini arttırmakta ve hükümdar da onu günden güne yükseltmekte idi.
Tapuğ birle begler ağırlar kuluğ, tapuğ siŋse boldı kiçig öz uluğ	Beyler kulu hizmetlerinden dolayı yükseltirler; hizmetleri makbule geçtikçe, küçükler yükselir.
Tapuğ kıl tapuğ birle kul beg bolur, tapuğ siŋmeginçe tilek kim bulur	Hizmet et, kul hizmeti sayesinde bey olur; hizmeti makbule geçmeyen insan dileğine kavuşurmu?
Eşit emdi bilge sözi ne teyür, sözin yaŋzatur sözke yinçge ayur	İmdi dinle, âlim ne der; onun bu mealdeki sözü bu fikri ne kadar ince ifâde eder.
Tegimsiz tapuğ birle törke tegir, yarağsız yaransa kör elke tegir	ikbâle bir türlü erişemeyen insan hizmeti sayesinde baş-köşeye geçer; liyakatsiz kimse, ne kadar yaranmağa çalışsa da, kapı eşiğini boylar.
Tapınğu kıyıksız tapuğ kılğuçı, tapuğ siŋse ötrü tilekke tegir	Hizmet eden dürüstlükle hizmet etmelidir; hizmeti makbule geçerse, hizmetkâr dileğine erişir.
Bu ay toldı künde yetürdi tapuğ, ilig me açığ birle açtı kapuğ	Bu Ay-Toldı her gün kusursuz hizmet etti; hükümdar da ihsanı ile ona kapıları açtı.
Küniŋe örü bardı içrek bolu, kokuz boldı kadğu sevinçi tolu	O günden-güne hükümdara daha fazla yakalaşarak, yükselmekte devam etti; kaygısı gittikçe azaldı, sevinci gittikçe arttı.
Tapuğka süçindi bu ay toldı ked, ilig me açındı barı arttı ed	Ay-Toldı vazifesini büyük bir şevkle ifâ etti; hükümdar da ona ihsanda bulundu, yardımcıları ve malı çoğaldı.
Kamuğ törlüg işke sınadı ilig, tilek teg tükel buldı tapnur erig	Hükümdar onu her türlü İşte denedi; hizmetkârını kendi istediği gibi buldu.
Aytoldı İligke Özi Devlet Erdükin Ayur	Ay-Toldı Hükümdara Kendisinin Saadet Olduğunu Söyler
İlig bir kün oldrup özi yalŋuzun, okıp kirdi ay toldı sevnür özün	Hükümdar bir gün yalnız başına otururken, onu çağırttı; Ay-Toldı, içten sevinerek yanına girdi.
Kirip turdı ay toldı utru örü, ilig imledi kelgil oldur berü	Ay-Toldı girip, karşısında ayakta durdu; hükümdar:—Gel, buraya otur — diye işaret etti.
Çıkardı topık kodtı ay toldı kör, anı yastanıp ötrü oldurdı kör	Ay-Toldı cebinden bir top çıkarıp, yere koydu ve onu altına çekip, üzerine oturdu.
Ayıttı ilig tegme törlüg bilig, yanut berdi ay toldı açtı tilig	Hükümdar bir çok şeyler hakkında onun fikrini sordu, Ay-Toldı onlara cevap verdi ve bildiklerini söyledi.
Sevindi ilig kör yaruttı yüzin, anı kördi ay toldı yumdı közin	Hükümdar sevindi, tekrar yüzü güldü; Ay-Toldı bunu görünce, gözünü yumdu.
Sözin kesti ilig hiç ündemedi, közin yumdı ay toldı hiç açmadı	Hükümdar bir müddet sustu ve hiç ses çıkarmadı; Ay-Toldı da gözünü yumdu ve hiç açmadı.
Yana aytu kirdi ilig öz sözin, yanut berdi ay toldı tügdi yüzin	Hükümdar, bir az sonra, tekrar söze başladı; Ay-Toldı cevap verdi ve yüzünü buruşturdu.
Baka kördi ilig kamuğ törlügün, tükel buldı bilgi ukuşı ögün	Hükümdar ona her bakımdan dikkat etti; onun bilgisini, aklını ve anlayışını tam buldu.
Seve baktı ilig avıttı özin, bu ay toldı terkin evürdi yüzin	Hükümdar ona sevgi ile baktı ve gönülü rahat etti, fakat Ay-Toldı hemen başını çevirdi.
İlig sözi Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SÖZÜ
İlig buştı artuk kararttı meŋiz, ayur ay iveklik kişike isiz	Hükümdar çok hiddetlendi ve yüzünü ekşiterek, dedi : —Hey, acele ile hareket etmek insan için kötü bir şeydir.
Yaŋıldı bu tüşte meniŋ bu özüm, negü teg açayın kişike sözüm	Bu sefer kabahat kendimde oldu; nasıl oldu da başkasına sırrımı hemen açıverdim.
Negü ter eşitgil biliglig tilin, ive kılmış işler ökünçi yılın	Dinle, bak, bilgili insan ne der; acele ile yapılan bir işin peşimanlığı yıllarca sürer.
İve kılmış işler neçe yeg bolur, ive bışmış aşnı yese ig bolur	Acele ile yapılan işler dâima çiğ kalır; acele ile pişirilen yemeği yiyen insan hasta olur.
İveklikturur barça yaŋluk başı, amullukturur barça edgü işi	Bütün yanlışlıkların başı aceleciliktir; bütün iyi işler dâima teenni ile yapılan işlerdir.
İveklik bu erdi seni bilmedin, yakın tuttum özke tapındurmadın	Acelecilik şurada oldu ki, seni tanımadan ve kâfi derecede denemeden, kendime yakın tuttum.
Kayu erse begler tapuğçı kulın, tapındurğu ötrü açınsa yolın	Hangi kul olursa-olsun, önce ona hizmet gördürmeli; ondan sonra usûlü dâiresinde ihsanda bulunmalıdır.
Bışurğu tapuğda sınağu körü, ağırlasa ötrü kötürgü örü	Kulu önce hizmette pişirmeli ve iyice denemeli, ondan sonra kendisini yükseltmeli ve taltif etmelidir.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, negüke buşar erki toldı otı	Ay-Toldı :—Ey devletli hükümdar, acaba neye hiddet buyuruldu da böyle âteş kesildin.
Yazukum ne erki bilümez özüm, ayu bersü evre eşitsü sözüm	Acaba günâhım nedir, kendim bilmiyorum; bana bunu söyle, sonra bir de benim sözümü dinle.
Bar erse yazukum kına erk saŋa, yok erse yüzüŋni karartma maŋa	Kusurum varsa, cezalandır, kudret senindir; kusurum yok ise, bana muğber olma.
Negü ter eşitgil ukuş meŋzetü, kıyâs mani birle aŋar yaŋzatu	Akıl, bu mânayı kasdederek, böyle bir hâdise hakkında ne der, dinle.
Tapuğçı yaŋılsa okıtğu kerek, negüke yaŋılmış ayıtğu kerek	Eğer hizmetkâr yanılırsa, onu çağırtmak ve neden yanılmış olduğunu sormak lâzımdır.
Yazukı bar erse kınağu tutup, yok erse miŋ edgün avıtğu kerek	Günâhı varsa, cezalandırmak, eğer yok ise, iyilik ile onun gönlünü almak lâzımdır.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
Yana ok buşup aydı ilig sözi, ayur ay biligsiz kişi munduzı	Hükümdar aynı şekilde hiddetle konuşmağa devam etti ve dedi: — Ey bilgisiz, ey ahmak insan !
Özüŋke baka kör kim erdiŋ maŋa, kayudın kelir bu fuzûlluk saŋa	Kendine bir bak, sen benim için kim idin; sana bu küstahlık nereden geliyor.
Tapuğluğ tesemen özüŋ tapğı yok, tusuğluğ tesemen yana asğı yok	Bana hizmetin geçti desem, henüz bir hizmetin yok; faydan dokundu desem, henüz bir faydan da olmadı.
Tapuğsuz ağırlap açındım seni, orun berdim erse basındıŋ meni	Hizmetin dokunmadığı hâlde seni taltif edip, ihsanda bulundum; sana mevki verdim, fakat sen bana tahakküme kalkıştın.
Topık yastadıŋ emdi oldurğuka, ne oldruğ yeri bu ma köŋlün uka	Otururken, altına bir top koyup, üstüne oturdun; böyle bir şeyin üzerine oturulurmu, bir düşün.
Saŋa sözledim men sözüg tıŋladım, közüŋ yumduŋ erse özüm taŋladım	Ben sana söz söyledim, senin sözünü dinledim; sen gözünü yumunca, şaştım-kaldım.
Keçürdüm yana sözledim söz saŋa, nelük yüz evürdüŋ ayu ber maŋa	Bunu affettim, sana tekrar hitap ettim; bu sefer de neden yüzünü çevirdin; izah edermisin ?
Eşitmezmü erdiŋ bügüdin bu söz, yakın bolsa begke küdezgü ked öz	Hakimlerin şu sözünü duymadınmı:—Beye yakın olursan, kendini iyice kolla!
Ayu bermedimü ataŋ ya anaŋ, ay oğlum begiŋke özüŋ kılma teŋ	Sana baban yahut annen:— Ey oğlum, kendini efendin ile bir tutma ! — demediler mi?
Tutuzmadımu kör saŋa hıl başıŋ, basınma begiŋni küdezgil başıŋ	Sana takım-başın : —Beyine karşı kafa tutma, başını gözet ! —diye emir vermedimi ?
Bu begler ot ol otka barma yağuk, kalı bardıŋ erse küyürmek anuk	Bu beyler âteştir, âteşe yaklaşma; yaklaşırsan, yanmak muhakkaktır.
Osal bolma begler küyer otturur, küyer otka yaksa aŋar yutturur	İhmalci olma, beyler yanar âteştir; yanar âteş, ona yaklaşan için bir felâkettir.
Baka körse begler küyer ot sanı, basınsa üzer baş sorar öz kanı	Dikkat edersen, beyler gerçekten yanar âteş gibidir; kafa tutanın başını koparır ve kanını emer.
Baka tursa artuk anın korku tur, kalı korkmasa sen küçün korkıtur	Sana fazla bakarsa, onun bakışından kork; eğer korkmazsan, o seni korkmağa mecbur eder.
Aytoldı İligke Devlet Sıfatın Ayur	Ay-Toldı Hükümdara Devlet Sıfatını Söyler
Küle aydı ay toldı uktı özüm, ayıttıŋ munı sen eşitgil sözüm	Ay-Toldı gülerek, dedi : — Evet, neyi sorduğunu anladım, izah edeyim.
Ukup kıldım emdi bu işlerni men, kerek erdi sen me munı uksa sen	Bütün bu işleri ben şimdi bilerek yaptım; çünkü senin de bu hareketlerimi anlaman lâzımdı.
Munu men me emdi saŋa keldüküm, meniŋ kılkım erdi bu körkittüküm	İşte, benim de şimii sana gelişim ve bu yaptığım hareketler benim yaradılışım icâbıdır.
Orun berdiŋ aşnu men oldurmadım, orun yok maŋa sen munı uk tedim	Sen önce bana yer gösterdin, ben oraya oturmadım. — Benim için yer yoktur, sen bunu anla ! — demek istedim.
Topık yerde urdum bu söz berkitü, özüm yaŋzağını saŋa körkitü	Söylediğimi teyit etmek ve neye benzediğimi sana göstermek için, yere bir top koydum.
Neteg kim orunsuz topık yuvlunur, anı teg me devlet özüm tegzinür	Düm-düz yerde top nasıl kendi kendisine yuvarlanırsa, saadet de öyledir; ben sıyrılıp, giderim.
Seve baktıŋ erse közüm yümdüküm, saŋa körkitürmen negü erdüküm	Sen sevgi ile bakınca, ben gözümü yummak suretiyle, sana nasıl olduğumu göstermek istedim.
Bu kün men me devlet karağu sanı, maŋa kim ilinse tutarmen anı	Bugün ben bir devletim, ben bir topa benzerim; kim bana yaklaşırsa, ben onu yakalarım.
Yana sözlediŋ sen yeme sözledim, seve baktıŋ erse yüzüm kizledim	Sen tekrar konuştun, ben de cevap verdim; sevgi ile bakınca, yüzümü sakladım.
Özüm körkitür öz kılınçın saŋa, ayur kılkım irsel ınanma maŋa	Bununla sana kendi tabiatimi göstermek ve : — Tabiatım kararsızdır, bana inanma : — demek istedim.
Negü ter eşit emdi türkçe mesel, başında keçürmiş bu kökçin sakal	Şimdi dinle, türkçe bir ata-sözü, başından çok şeyler geçmiş olan bu ak sakallı ne der.
Küvenme kıvı kutka kutluğ kişi, ınanma özüŋ kutka atlığ kişi	Ey devletli, sen bu boş devlete güvenme; ey namlı, sen bu devlete inanma.
Akar suv yorık til bu kut turmadı, ajun tezginürler yorıp tınmadı	Akar su, güzel söz ve devlet, bunlar durmadan, yorulup-dinlenmeden, dünyayı dolaşırlar.
İnançsızturur kut vefâsız yayığ, yorırda uçar terk adakı tayığ	Saadete inanılmaz, o vefasız ve dönektir; yürürken, hemen uçar, ayağı kaygandır.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum açıldı sözüg, yazuk udri kolduŋ kutuldı özüŋ	Hükümdar şöyle dedi:—Anladım, sözün açıklandı: günâhının affını istedin ve kurtuldun.
Maŋa ayğıl emdi ne ol erdemiŋ, bedük sözledi söz bu öktem tiliŋ	Şimdi bana söyle, senin meziyetin nedir; bu pervasız dilin büyük sözler söyledi.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı kör erdem üküş, meniŋdin tegir tegse erke ülüş	Ay-Toldı cevap verdi : — Meziyetim çoktur; insanlara kısmet gelirse, benden gelir.
Kılınçım oŋay körse yaşım kiçig, kamuğ beg bedükke meniŋdin keçig	Tabiatım yumuşak, dikkat edersen, yaşım da küçüktür; fakat bütün bey ve büyüklere giden yollar benden geçer.
Yüzüm körki körklüg ne kılkım silig, tilemiş tilekke yetürdüm elig	Yüzüm güzel, huyum mülayimdir; arzu edilen her şey benim elimin altındadır.
Özüm kayda bolsa kamuğ ârzûlar, meniŋ birle yügrür maŋa öz ular	Nerede olursam-olayım, bütün arzular benimle beraber yürür ve bana bağlanır.
Erej minde emgek meniŋdin tezer, sevinç minde sakınç maŋa yol azar	Huzur bendedir; mihnet benden kaçar; sevinç bendedir, üzüntü bana yol bulmaz.
Maŋa öznese kim üzelip ölür, maŋa kim boyun egse ârzû bulur	Kim bana kafa tutarsa, ıstırap içinde mahvolur; kim bana boyun eğerse, arzusuna kavuşur.
Urayın tegüçi özi ursukar, basayın tegüçi özi bassıkar	Beni vurmak isteyenin kendisi vurulur; beni ezmek isteyenin kendisi ezilir.
Muŋar meŋzetü keldi emdi bu söz, munı eştip uksu biliglig ked öz	Şu söz şimdi buna uygun düştü; bilgili ve iyi insan bunu dinlesin ve anlasın.
Bu kut kayda bolsa boyun bir yaraş, kalı öznese kutka kadğun küreş	Saadet nerede ise, ona boyun eğ ve kendini beğendir; devlete kafa tutarsan, üzüntü ile boğuşursun.
Bu kut kelse yalŋuk kutadur köni, tümen ârzû birle talulap yer aş	Saadet gelirse, insan hakikaten mesut olur; bütün arzularına kavuşur huzur içinde yaşar.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum bu erdemleriŋ, münüŋ barmu ayğıl bileyin seniŋ	Hükümdar şöyle dedi:—Bu meziyetlerini anladım; senin kusurun var mı; söyle, onu da bileyim.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı maŋa yas kılur, münüm yok velikin kişiler ayur	Ay-Toldı şöyle cevap verdi : — Bana iftira ederler; kusurum yokken, kusurumun olduğunu söylerler.
Münüm bu meni yalŋuk irsel teyü, ayığlap yorırlar kişike ayu	Kusurum varsa, şudur: insanlar, kendi aralarında, beni dönek diye kötüler, dururlar.
Mün ermez maŋa kör bu irsellikim, yaŋı neŋ talular ma özke begim	Halbuki dönekliğim benim için bir kusur değildir; ben kendime dâima yeni ve taze şeyler seçerim.
Kamuğ eski neŋler irinçig bolur, irinçig yüki kör yirinçig bolur	Bütün eskimiş şeyler yıpranmış olur; yıpranmış şeylere tahammül etmek insana sıkıntı ve tiksinti verir.
Yaŋı neŋ bolurda bu eski nerek, talu neŋ bolurda yavuz ne kerek	Yeni şey varken, eskiye ne lüzum var; güzel şey varken, kötüye ne lüzum var.
Yaŋıda bolur körse barça tatığ, tatığnı tilep er kör emger katığ	Dikkat edersen, bütün zevkler yenide bulunur, zevk için de insan her zahmete katlanır.
Yayığ tep sökerler bu kılkım üçün, maŋa mün ururlar bu atım üçün	îşte bu tabiatım, için, dönek diye, bana söğerler ve bundan dolayı bana kusur isnat ederler.
Muŋar meŋzetü aydı alp er açuk, anıŋ manisi kör bu sözke tanuk	Bir kahramanın buna benzer ap-açık bir sözü vardır, onun mânası bu söylediklerime şahittir.
Törümiş neŋ erse yokalğuturur, törütügli hâlik ne kolsa kılur	Yoktan var olan her şey tekrar yok olacaktır; yaratan Tanrı ne isterse, onu yapar.
Tiriglik tedüküŋ bu yel teg keçer, kaçar tutsa bolmaz anı kim bulur	Bu hayat dediğin yel gibi geçer; tutmak olmaz, kaçar; onu kim bulabilir.
Küvenme bu kutka kelir hem barır, ınanma bu devlet berür hem alır	Bu saadete güvenme, geldiği gibi gider; bu devlete inanma, verdiği gibi alır.
Yayığ ermez erse bu devlet özi, ne edgü neŋ erdi bu kut ay kozı	Ey kuzum, bu ikbâl ne güzel şey olurdu, eğer devlet dönek olmasa idi.
Kelip barmaz erse bu devlet yana, tünermegey erdi yarumış küne	Devlet gelip, tekrar gitmese idi, bu aydınlanmış olan gün tekrar kararmazdı.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum bu irsellikiŋ, erip kitgü yerde bolurmu bekiŋ	Hükümdar sordu : — Sebatsızlığının sebebini anladım; artık bırakıp gittiğin zaman seni alıkoymanın bir çâresi var mı?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı meniŋ bu özüm, keyik tegturur kılkı kestim sözüm	Ay-Toldı şöyle cevap verdi : — Kısaca benim kendim ve tabiatim bir geyiğe benzer.
Meni terk bulumaz tilegli seve, kalı bulsa tutmaz kılur terk yava	Seven ve isteyen beni kolay bulamaz; bulsa bile, tutamaz ve çabuk kaybeder.
Meni buldaçı er tutup beklese, kaçumazmen andın söz aydım kese	Eğer beni bulan kimse tutup, bağlamağı bilirse, ben ondan kaçamam, bu muhakkatır.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Elig aydı ayğıl bu berkiŋ kayu, negü teg kişen ol seni berklegü	Hükümdar şöyle dedi: — Bağın nedir, söyle; seni nasıl bir köstek ile bağlamalıdır ?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NİN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı maŋa berk kişen, bu bir kaç neŋ ol kör bereyin nişân	Ay-Toldı dedi : — Benim için bağ ve köstek olacak bir kaç şey vardır; bak, onları belirteyim.
Meni bulğuçı kılkı alçak kerek, köŋül kodkı til sözde yumşak kerek	Beni bulan kimse mütevâzi tabiatli, alçak gönüllü ve tatlı dilli olmalıdır.
Özini küdezse ayı ertmese, yavuz yunçığ işke yakın turmasa	Kendisini gözetmeli ve hiç bir zaman ifrata gitmemeli, kötü ve çirkin işlere yaklaşmamalıdır.
Teŋi birle tutsa tirilmiş neŋin, yorık tüzse kılkı kılınçı yaŋın	Toplamış olan malı yerine sarfetmeli; hayatını, işini, tavır ve hareketini düzenlemelidir.
Özinde uluğka tapuğ kılsa öz, özinde kiçigke süçig tutsa söz	Kendinden büyüğe saygı göstermeli; kendinden küçüğe ise, rifk ve şefkatle muamele etmelidir.
Kişig satğamasa küvezlik bile, basıtmasa özde kiçigke küle	Kibir ve gurur ile başkalarını incitmemeli, kendisini küçüklerin eğlence ve tahakkümüne bırakmamalıdır.
Yavalık bile borka baş sokmasa, yavalıkka boşlağ neŋin saçmasa	Boşu-boşuna kendisini içkiye vermemeli, boş yere malını saçıp, heba etmemelidir.
Oyunka katılmasa elgin tilin, könilik öze tutsa kılkı yaŋın	Eli ve dili ile oyuna karışmamalı, tavır ve hareketlerinde dürüst olmalıdır.
Yayığ kut kişeni bu neŋlerturur, bu yaŋlığ basa kutnı kaçmaz kalur	Dönek saadetin kösteği bunlardır; saadet bu şekilde bağlanırsa, kaçamaz, kalır.
Bu sözke tanukı bu şâir sözi, bu şâir sözi sözke kattı tuzı	Şâirin şu sözü buna şahittir; şâir sözü söze tuz katmıştır.
Keyik sanı devlet kişike tezig, kalı kelse bekle tuşa hem tizig	Saadeti insan için, ürkek bir geyik farzet; eğer gelirse, sıkı tut, ayağına köstek vur.
Tuta bilse devlet tezümezturur, kalı tezse tegmez yana terk kezig	İnsan tutabilirse, saadet kaçamaz, kalır; eğer kaçarsa, sana sıra tekrar çabuk gelmez.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı uktum ayâ kut seni, katığ sevdim erdi irer sen meni	Hükümdar:—Ey saadet, seni anladım; seni çok sevmiştim, fakat sen benden ayrılmak istiyorsun — dedi —
Yayığlık yok erse bu irsellikiŋ, ne edgü iş erdi seniŋ kelmekiŋ	Bu karasızlığın ve bu hercâyiliğin olmasa idi, senin gelmen ne iyi bir iş olurdu.
Velikin yayığ sen özüŋ bivefâ, vefâ körkitür sen kılur sen cefâ	Fakat sen kararsız ve vefasızsın; kendini vefalı gösterir, fakat cefâ edersin.
Anada atada bağırsak bolup, ayada tutar sen küler yüz urup	Gün olur, anneden-babadan daha merhametli olursun; güler yüz göstererek, insanı el üstünde taşırsın.
Ara körmedük teg yüz evrer özüŋ, adınsığ bolur barça kılkıŋ sözüg	Gün olur, görmezlikten gelirsin, yüzünü çevirirsin; bütün tavrın ve sözün bir anda değişiverir.
Tirer sen yumıtsa saçar sen kamuğ, okır sen yüz ursa yapar sen kapuğ	Yığarsın; toplanınca, tekrar hepsini dağıtırsın; önce çağırırsın; fakat gelince, kapını kaparsın.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, münüm erdemim barça aydım atı	Ay-Toldı : — Ey devletli hükümdar — dedi — kusur ve meziyetlerimin ne olduğunu hep söyledim.
Meni kim bulup berk tutayın tese, ayu berdim ol neŋni tutsun usa	Beni kim bulup, elinde sıkı tutmak isterse, gereken şeylerin hepsini saydım; elinden gelirse, tutsun.
Maŋa urmasa örk meni tuttaçı, keyik teg kaçarmen kim ol yetteçi	Beni tutan bana yular vurmazsa, ben geyik gibi kaçarım; bana kim yetişebilir.
Negü ter eşitgil sınamış karı, sınamış karılar sözi söz korı	Dinle, tecrübeli ihtiyar ne der; tecrübeli ihtiyarların sözü sözlerin mayasıdır.
Kelir kut tuta bilmese sen barır, berür neŋ yeyü bilmese sen alır	Saadet gelir; tutmasını bilmezsen, gider; mal verir; yemesini bilmezsen, alır.
Yayığ kutnı bulsa idi bekrü tut, kalı beklemese yana bardı büt	Kararsız saadeti bulursan, çok sıkı tut; eğer muhafaza altına almazsan, tekrar gideceğinden şüphe etme.
Kutadmış kişi kör sakınmış kerek, kamuğ teŋsiz iştin yıramış kerek	Saadete ermiş olan insanın ihtiyatlı olması ve bütün yakışıksız işlerden uzak durması gerektir.
Arığ bolsa özi yorısa köni, munıŋ bağı mundağ biliŋü munı	Kendisi temiz olmalı ve doğru yolda yürümeli; bunun bağı böyledir, bunu bilmelidir.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum münüŋ erdemiŋ, bu ay toldı atıŋ ne ol bu seniŋ	Hükümdar : — Senin kusurunu ve meziyetini anladım, — dedi — senin bu Ay-Toldı adın ne demektir?
Negü ol munıŋ manisi ay maŋa, bileyin ukayın büteyin saŋa	Bunun mânası nedir, bana söyle; ben de bileyim, anlayayım ve sana güveneyim.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı meniŋ atımı, bügü meŋzetür ayka bu kılkımı	Ay-Toldı: — Benim adımı ve bu tabiatimi hakimler bir aya benzetirler — dedi —
Bu ay tuğsa aşnu idi az tuğar, küniŋe bedüyür yokaru ağar	Ay doğarken, önce çok küçük doğar; sonra gün geçtikçe büyür ve yükselir.
Tolun bolsa tolsa ajunka yarur, ajun halkı andın yarukluk bulur	Büyüyüp, dolun ay hâline gelince, dünyaya ışık saçar ve dünya halkı onun aydınlığından faydalanır.
Tükel bolsa kör ay bu ağsa ediz, yana irlü törçir kiter körk meŋiz	Ay büyüyüp, tamamlanarak, en yüksek noktaya çıkınca, tekrar eksilmeğe başlar ve güzelliği gider.
Yaruklukı eksür yana yok bolur, tuğar keçe azın yana ok tolur	Onun parlaklığı azalır ve sonunda kaybolur; sonra tekrar, küçük olarak, doğar ve yine büyür.
Meniŋ bu özüm me bu yaŋlığturur, ara bar bolur ma ara yok bolur	Benim de tabiatım bunun gibidir; bâzan var, bâzan da yok olurum.
Neçe yunçığ özke yüz ursa özüm, baru körki artar kesermen sözüm	Ne kadar düşkün olursa-olsun, ben bir kimseye teveccüh edersem, onun ahvâli, muhakkak, gittikçe düzelir ve güzelleşir.
Bayusa bedüse yadılsa çavı, kitermen anıŋdın kiter yüz suvı	Zenginleşip, büyüyerek, şöhreti yayılınca, ben ondan uzaklaşırım; onun da itibarı gider.
Yana saçlur andın tirilmiş neŋi, söki teg bolur yandru kılkı yaŋı	Topladığı malı tekrar dağılır; onun ahvâli yine eskisi gibi olur.
Muŋar meŋzetü keldi şâir sözi, bu şâir sözi ol biligsiz közi	Buna benzer bir şâir sözü vardır; bu şâir sözü bilgisiz için bir gözdür.
Kelir kut kişike atı çavlanur, yaŋı ay teg artar yarukı tolur	İnsana saadet gelir, meşhur olur; yeni ay gibi, büyür ve parlaklığı artar.
Yayığ telve devlet köŋül bamağıl, tolun teg bu devlet yana irilür	Dönek ve deli saadete gönül bağlama; saadet dolun ay gibidir, tekrar küçülür.
Takı bir bu mani ayayın saŋa, eşitgil anı sen munu büt maŋa	Adımın başka bir mânasını daha söyleyeyim; şimdi bunu da dinle ve bana inan.
Bu ay ornı boldı evi münkalib, orunsuz bolur münkalib neŋ kılıp	Bu ay hep yerini, evini değiştirir; dâima yer değiştiren, ne yapsan, bir yere ısınmaz.
Bu ay burcı sertân bu ev evrilür, evi evrilür hem özi çevrilür	Ayın burcu Seretân’dır, bu ev döner; evi dönünce, kendisi de döner.
Kayu evke kirse bu ay terk çıkar, çıkarı üçün terk yatarın yıkar	Bu ay hangi eve girerse, oradan çabucak çıkar; çabuk çıkabilmek için de, yattığı yeri yıkar.
Meniŋ me özüm kör aŋar okşadı, ara kılkım ildi ara yokladı	Ben kendim de işte ona benzerim; gidişim kâh aşağıya, kâh yukarıya doğrudur.
Kelirmen barırmen yorırmen burun, ajunuğ kezermen maŋa yok orun	Gelirim, giderim; ileriye doğru yürürüm; dünyayı dolaşırım, benim için yer-yurt yoktur.
Bu mani üçün atım ay toldı tep, atadı biliglig sözin yinçge yıp	Bundan dolayı âlim, ince bir nükte ile, bana Ay-Toldı adını vermiştir.
Munu men me devlet münüm erdemim, ayu berdim emdi igim hem emim	işte ben de saadetim ve şimdi bütün kusur ve meziyetlerimi, hastalığı ve ilâcını izah ettim.
Aça sözledim söz maŋa emdi büt, ıdayın tese ıd kalı tutsa tut	Sözümü açıkça söyledim, imdi bana inan; beni elden kaçırmak istersen, bırak; eğer tutmak istersen, tut.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı barça eşittim sözüg, yaruttı sözüg hem yaradı özüŋ	Hükümdar : — Bütün sözlerini dinledim — dedi— sözün beni aydınlattığı kadar, seni de beğendim.
Tiler erdim emdi seni teg kişi, bayat berdi ârzû ay erde başı	Ben de şimdi senin gibi bir insan arıyordum; ey insanların ileri geleni, Tanrı dilediğimi verdi.
Bayat kimke berse tilek ârzûsı, anıŋ şükri boldı yanut kılğusı	Tanrı birini dilek ve arzusuna kavuşturunca, karşılığında -onun da Tanrıya şükür etmesi gerekir.
Bu künde naru bu özüm tınmadın, munıŋ şükri kılğu kerek ermedin	Bugünden itibaren ben de durmadan, usanmadan, bunun şükrünü yerine getireyim.
Negü ter eşit emdi bilge tetig, özi bardı kodtı biziŋe bitig	Şimdi dinle, kendisi gitmiş, fakat bize eserini bırakmış olan zeki ve âlim insan ne der.
Şükür kıl ay nimet idisi unur, şükür kılsa nimet bayat arturur	Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, şükür et; şükür edersen, Tanrı nimetini arttırır.
Bu nimet idisi unıtur özin, munıŋ şükri bilse evürmez yüzin	Bu nimet sahibi çok defa kendisini unutur; fakat şükür ederse, nimet ondan yüz çevirmez.
Az edgüke artuk üküş şükri kıl, üküş bolsa nimet anıŋ kadri bil	Az bir iyiliğe karşı çok şükür et; nimet çok olursa, onun kıymetini bil.
Şükür kılsa nimet biri on bolur, biri on bolup kör evi neŋ tolur	însan şükür ederse, nimetin biri on olur; biri on olur ve evi mal ile dolar.
İlig berdi alkış kör ay toldıka, ayur tünle kündüz maŋa tur baka	Hükümdar Ay-Toldı’yi öğdü ve : — Sen gece-gündüz benim hizmetimde bulun — dedi.
Telim neŋ tavar berdi ögdi üküş, ağırladı berdi kör altun kümüş	Çok mal, mülk verdi; onu çok öğdü; ona ihsanda bulundu, altın ve gümüş verdi.
Aŋar sözledi sözni barça ilig, anıŋdın tiledi kamuğ ög bilig	Hükümdar her işini ona danıştı, her işte onun fikrine ve bilgisine baş vurdu.
Kör ay toldı ma bu ağırlık bulup, tapındı bütün çın bağırsak bolup	Ay-Toldı da, bu itibâra lâyık olmak için, ona doğruluk ve dürüstlük ile candan hizmet etti.
Bir ança yorıdı sınadı ilig, kamuğdın tükel buldı bulmış erig	Hükümdar onu daha bir müddet tecrübe etti ve bulduğu insanın her keşten daha mükemmel olduğunu gördü.
Küntoğdı İlig Aytoldıka Adil Sıfatın Ayur	Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı’ya Adalet Vasfını Söyler
İlig bir kün oldrup özi yalŋuzun, evin kıldı hâli irikti özün	Bir gün hükümdarın çok canı sıkıldı; halvet emri verip, yalnız başına kaldı.
Okıdı kör ay toldıka kıldı yol, bu ay toldı kirdi kavuşturdı kol	Ay-Toldı’yi huzuruna çağırttı; Ay-Toldı gu-di ve ellerini kavuşturdu.
İlig ötrü turdı adakın örü, ilig sözlemedi bir ança turu	Hükümdarın karşısında ayakta durdu; hükümdar ona bir müddet hiç bir şey söylemedi.
Bakıp kördi ilig közin imledi, işâret bile kelgil oldur tedi	Sonra başını kaldırıp, ona baktı ve gözü ile, — Gel, otur ! — diye işaret etti.
Bu ay toldı oldurdı akru amul, közin yerke tikti yaruttı köŋül	Ay-Toldı gözlerini yere dikmiş ve içi müsterih bir hâlde, yavaşça ve sükûnetle oturdu.
İligke baka kördi yaşru közin, kaşı közi tügmiş açıtmış yüzin	Göz ucu ile gizlice hükümdara baktı; o kaşını çatmış ve yüzünü buruşturmuş idi.
Kümüş kürsi urmış öze oldurur, bu kürsi adakı üç adrıturur	Bir gümüş taht üzerine oturmuştu; bu tahtın birbirine bağlanmamış üç ayağı vardı.
Bedük bir biçekig eligde tutar, solındın urâğûn oŋındın şeker	Elinde büyük bir bıçak tutuyordu; solunda bir acı-ot ve sağında şeker bulunuyordu.
Anı kördi erse bu ay toldı çın, katığ korktı özke kodı aldı tın	Bunu görünce, Ay-Toldı, gerçekten, çok korktu ve nefesi kesildi.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Bir ança turup baş kötürdi ilig, bu ay toldıka aydı tepret tilig	Bir müddet durduktan sonra, hükümdar başını kaldırdı ve Ay-Toldı’ya dedi : —
Nelük sözlemez sen ağın teg bolup, meni munda yalŋuz bu yaŋlığ bulup	Beni burada tek başınma ve bu hâlde görünce, neye dilsiz gibi susuyorsun.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, meniŋ sözlegüke özüm yok şatı	Ay-Toldı cevap verdi : — Ey devletli hükümdar, benim konuşmağa cesaretim yok.
Adınsığ körürmen bu kün kılk itig, aŋar eymenürmen ay bilge tetig	Bugün sende başka bir hâl görüyorum, onun için çekiniyorum, ey zeki, âlım insan.
Karaka bilig berdi bilgi açuk, buşar üdte beglerke barma yağuk	Bilgisi her keşçe müsellem olan âlim halka şunu bildirmiştir: kızdıkları zaman beylere yaklaşma.
Takı yakşı aymış biliglig bügü, buşar üdte begler bolur ot ağu	Bilgili hakîm daha iyi söylemiş; beyler hiddetlendikleri zaman âteş ve zehir gibi olurlar.
Kalı bolsa begler buşup övkelig, yakın turma anda ay kılkı silig	Eğer beyler hiddetlenir ve öfkeli olurlar ise, ey halîm, selîm insan, onlara yakın durma.
Buşar bolsa begler kelip övkesi, yırak turğıl anda tegürgey yası	Beyler öfkeleri tutup, hiddetlenirlerse, onlardan uzak dur; yoksa zararları dokunur.
Muŋar meŋzetü keldi emdi bu söz, köŋülke alınğıl küdezgil ked öz	Buna benzer şöyle bir söz vardır, bunu hatırında tut ve kendini iyi gözet.
Buşar üdte beglerke barma yağuk, kalı bardıŋ erse uçuzluk anuk	Hiddetlendikleri zaman beylere yaklaşma; eğer yaklaşırsan, gözden düştüğün gündür.
Kür arslanka okşar bu begler özi, buşursa keser baş ay bilgi yaruk	Beyler arslana benzerler; hiddetlendirirsen, başını koparırlar, ey parlak bilgili.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı keldür maŋa ay sözüg, negüni taŋırkadı emdi özüŋ	Hükümdar dedi : — Bana söyle, bakayım, şimdi neye hayret ettin.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVÂBI
Bu ay toldı aydı taŋım bu meniŋ, kümüş kürsi ornuŋ ne ol bu seniŋ	Ay-Toldı dedi : — Ben şuna hayret ediyorum; bu senin oturduğun gümüş taht ne oluyor.
Bu oldruğ ne kürsi yeri ol saŋa, bu mani ukayın ayu ber maŋa	Bu oturduğun ne biçim bir tahttır; bunun mânasını anlayayım, bana söyle.
İkinçi eligde ne ol bu biçek, munı ma özüm yetrü bilgü kerek	İkincisi — elindeki bu bıçak nedir; benim bunu da iyice bilmem lâzım.
Üçünçi oŋuŋdın negü ol şeker, soluŋdın urâğûn ne ol bu saŋar	Üçüncüsü — niçin sağında şeker var, solundaki bu acı-ot nedir.
Baka kördüm erse özüŋ övkelig, munı kördüm erse yitürdüm bilig	Sana bakınca, öfkeli olduğunu gördüm; bunları görünce de, ne diyeceğimi şarşırdım.
Bu yaŋlığ körüp bu özüm eymenip, ötüg ötnümezmen tilimni yazıp	Bu hâli görünce, korkudan, ağzımı açıp, bir söz söyleyemedim.
Küntoğdı İlig Aytoldıka Adil Sıfatı Neteg Erdükin Ayur	Hükümdar Kün-Toğdı Ay-Toldı’ya Adalet Vasfının Nasıl Olduğunu Söyler
İlig aydı uktum sözüg belgülep, açayın sözümni saŋa ülgülep	Hükümdar dedi : — Ne demek istediğini anladım; bunların ne demek olduğunu sana anlatayım.
Seni men okıdım eŋ aşnukı kün, ağırlık bile berdim ol kün orun	Geçen gün ben seni çağırdım, sana gösterdim ve yer verdim.
Bu taŋ taŋsuk işler maŋa körkitip, buşurduŋ meni sen işiŋ berkitip	O acayip işleri bana göstererek, beni hiddetlendirdin; fakat kendini iyi müdâfaa ettin.
Körüp buştum erse ilendi özüŋ, sarıldım saŋa men töküldi sözüg	Sana hiddetlenince, beni tekdir ettin; buna tahammül ettim, fakat tekrar yüzünü buruşturdun.
Sen aydıŋ maŋa kutmen bilgil meni, saŋa ukturu kıldım ukğıl munı	Sen bana : —Ben saadetim, beni tanı; sana anlatmak için, böyle yaptım, bunu anla — dedin.
Negü kılmışıŋnı sen adra seçe, yora berdiŋ uktum kamuğnı aça	Niçin yaptığını sen birer-birer izah ettin; ben de her şeyini açıkça anladım.
Keçürdüm men anda seniŋ üdrüŋi, ağırladım ötrü ol erdem teŋi	O zaman ben senin kusurunu affettim ve sana meziyetin nisbetinde saygı gösterdim.
Bu kün me meniŋ bu özüm kılkların, saŋa körkitür barça erdemlerin	Bugün de ben kendi tabiatimi ve bütün meziyetlerimi sana gösteriyorum.
Munu men me körgil könilik törü, törü kılkları bu baka tur körü	işte bak, ben de doğruluk ve kanunum; kanunum vasıfları bunlardır, dikkat et.
Bu kürsi özele öz oldurdukı, adakı üç ol kör ay köŋlüm tokı	Bak, bu üzerinde oturduğum tahtın üç ayağı vardır; ey gönlümü doyuran.
Kamuğ üç adaklığ emitmez bolur, üçegüturur tüz kamıtmaz bolur	Üç ayak üzerinde olan hiç bir şey bir tarafa meyletmez; her üçü düz durdukça, taht sallanmaz.
Kalı üç adakta emitse biri, ikisi kamıtar uçar ol eri	Eğer üç ayaktan biri yana yatarsa, diğer ikisi de kayar ve üzerinde oturan yuvarlanır.
Kamuğ üç adaklığ köni tüzturur, kalı bolsa tört kör bir egri bolur	Üç ayaklı olan her şey doğru ve düz durur; eğer dört ayaklı olursa, biri eğri olabilir.
Kayu neŋ tüz erse kamuğı uz ol, kamuğ uz körü barsa kılkı tüz ol	Düz olan bir şeyin her tarafı, iyidir; her iyinin, dikkat edersen, tavır ve hareketi düzgündür.
Kayu neŋ emitse kör egri bolur, kamuğ egriler isiz urğı bulur	Hangi şey yana yatarsa, eğri olur; her eğrilikte bir kötülüğün tohumu vardır.
Kayu tüz emitse turumaz tüşer, kayu neŋ köni bolsa tüşmez serer	Düz olan yana yatarsa, duramaz, düşer; hangi şey doğru ise, düşmez, yerinde durur.
Meniŋ kılkım ol kör emitmez köni, köni egri bolsa könilik küni	Bak, benim tabiatim de yana yatmaz, doğrudur; eğer doğru eğrilirse, kıyamet kopar.
Könilik özele kesermen işig, adırmazmen begsig ya kulsığ kişig	Ben işleri doğruluk ile hallederim; insanları, bey veya kul olarak, ayırmam.
Bu bögde biçek kim eligdeturur, bıçığlı kesigliturur ay unur	Ey becerikli insan, elimdeki bu bıçak biçen ve kesen bir âlettir.
Biçek teg bıçarmen kesermen işig, uzatmazmen davi kılığlı kişig	Ben işleri bıçak gibi keser, atarım; hak arayan kimsenin işini uzatmam.
Şeker ol kişi yer aŋar küç tegip, törü bulsa mendin kapuğka kelip	Şekere gelince, o zulüme uğrayarak, benim kapıma gelen ve adaleti bende bulan insan içindir.
Şeker teg süçiyü barır ol kişi, sevinçlig bolur anda yazlur kaşı	O insan benden şeker gibi tatlı-tatlı ayrılır; sevinir ve yüzü güler.
Urâğûn yeme ol kişiler içer, özi küçkey erse könidin kaçar	Zehir gibi acı olan bu Hind otunu ise, zorbalar ve doğruluktan kaçan kimseler içer.
Maŋa kelse tütşü törü bersemen, urâğûn içer teg açır körsemen	Bunlar kavga edip, bana gelirler ve ben hüküm verince, bakarsın, acı Hind ilâcı içmiş gibi, yüzlerini ekşitirler.
Bu kaşım tügüki bu körksüzlüküm, küçemçi kelirke bu yüzsüzlüküm	Benim bu sertliğim, kaşlarımın bu çatıklığı ve bu asık suratım bana gelen zâlimler içindir.
Kerek oğlum erse yakın ya yağuk, kerek barkın erse keçigli konuk	ister oğlum, ister yakınım veya hısımım olsun; ister yolcu, geçici, ister misafir olsun;
Törüde ikigü maŋa bir sanı, keserde adın bulmağay ol meni	Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir; hüküm verirken, hiç biri beni farklı bulmaz.
Bu beglik ulı kör könilikturur, köni bolsa begler tiriglik bolur	Bu beyliğin temeli doğruluktur; beyler doğru olursa, dünya huzura kavuşur.
Muŋar meŋzetü sözler öglüg kişi, kim öglüg sözin tutsa itlür işi	Akıllı insan buna benzer bir söz söylemiştir; kim akıllı insanın sözünü tutarsa, iş yoluna girer.
Könilik öze boldı beglik ulı, bu beglik köki ol könilik yolı	Beyliğin temeli doğruluk üzerine kurulmuştur; doğruluk yolu beyliğin esâsıdır.
Törü kılsa elke köni bolsa beg, tilek ârzû bulğay bu kolsa kalı	Bey doğru olur ve ülkeye böyle hüküm ederse, bütün dileklerine kavuşur.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLIDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı ilig kutı, nelük boldı kün toğdı ilig at(isim)ı	Ay-Toldı şöyle dedi : — Ey devletli hükümdar, efendimizin adı niçin Kün-Toğdı olmuştur.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLIDI’YA CEVABI
İlig aydı bilge meniŋ kılkımı, körüp meŋzetü urdı bu atımı	Hükümdar cevap verdi : — Alim benim tabiatimi güneşe benzeterek, bu adı verdi.
Künüg kör irilmez tolu okturur, yaruklukı bir teg talu okturur	Güneşe bak, küçülmez, bütünlüğünü dâima muhafaza eder; parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir.
Meniŋ me kılınçım aŋar okşadı, könilik bile toldı eksümedi	Benim tabiatim de ona benzer, doğruluk ile doludur ve hiç bir vakit eksilmez.
İkinçi tuğar kün yarur bu ajun, tüzü halkka tegrür yokalmaz özün	ikincisi — güneş doğar ve bu dünya aydınlanır; aydınlığını bütün halka eriştirir, kendinden bir şey eksilmez.
Meniŋ me törüm bu yokalmaz özüm, kamuğ halkka bir teg ne kılkım sözüm	Benim de hükmüm böyledir, ben ortadan kaybolmam: hareketim ve sözüm bütün halk için aynıdır.
Üçünçi bu kün tuğsa yerke isig, çeçek yazlur anda tümen miŋ tüsig	Üçüncüsü — bu güneş doğunca, yere sıcaklık gelir; o zaman binlerce renkli çiçekler açılır.
Kayu elke tegse meniŋ bu törüm, ol el barça itlür taş erse korum	Benim bu kanunum hangi memlekete erişirse, o memleket baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa, hep düzene girer.
Tuğar kün arığ ya arığsız temez, kamuğka yarukluk berür eksümez	Güneş doğar, temiz veya kirli demeden, her, şeye aydınlık verir; kendisinden bir şey eksilmez.
Meniŋ me kılınçım bu ol belgülüg, tözüke tegir barça mendin ülüg	Benim de hareketim tıpkı böyledir; her kes benden nasibini alır.
Yana ma bu kün burcı sâbitturur, bu sâbit tedüküm tüpi berk bolur	Bir de güneşin burcu sabittir; bu sabit dediğim, temeli sağlam olduğu içindir.
Bu kün burcı arslan bu burc tepremez, evi tepremezi üçün artamaz	Güneşin burcu Arslan’dır ve bu burç yerinden kımıldamaz; yerinden kımıldamadığı için de evi bozulmaz.
Meniŋ kılkımı kör yeme bir yaŋın, özüm tegşürülmez yarukta öŋin	Benim tavır ve hareketime bir bak, benim de parlaklığım katiyen değişmez.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, aşasu ajun el yadılsu atı	Ay-Toldı dedi : — Ey devletli hükümdar, ülkelere hâkim ol, iyi adın dünyaya yayılsın.
Meniŋ me özüm bu uzun yol yorıp, saŋa keldi emgep hem artuk arıp	Ben de bu uzun yolu yürüyüp ve çok zahmet çekip, yorularak, sana geldim.
Bu kılkıŋ bu erdemleriŋ bar üçün, küsep keldim emdi tapuğka küçün	Bu tabiat ve faziletlerinden dolayı, büyük bir arzu ile senin hizmetine geldim.
Ayu ber maŋa sen neteg tapnayın, sevinçiŋ kayu ol anı tutnayın	Sen bana söyle, nasıl hizmet edeyim; seni memnun etmek için, nasıl davranayım.
Tapuğ beg tapısı öze bolmasa, yaramaz bu tapğı neçe emgese	Hizmet beyin arzusuna göre olmadıkça, ne kadar zahmet çekilmiş olursa-olsun, makbule geçmez.
Negü ter eşitgil ıla atlığı, tapuğun bedümiş kişi kutluğı	ila ülkesinin hizmet ederek, ikbâle ermiş şöhret kazanmış kudretli şahsiyeti ne der, dinle.
Tapınsa tapuğçı begiŋe kalı, katığ tutğu begler sevinçi yolı	Hizmetkâr hizmet ederken, dâima beyleri memnun edecek yoldan yürümelidir.
Bu begler tapısı öze kıl tapuğ, begi taplasa tapğı açtı kapuğ	Beyleri memnun edecek şekilde hizmet et; bey memnun olursa, bu hizmet ikbâl kapılarını açar.
Tapuğçı tapuğ bilse törke tegir, tapuğ bilmese tördin elke kelir	Hizmetkâr hizmet etmesini bilirse, baş-köşeye erişir; hizmet etmesini bilmezse, baş-köşeden eşiğe düşer.
Begin ked sevindürse tapnur kulı, açıldı bu kulka ağırlık yolı	Hizmet eden kul beyini çok memnun ederse, bu kul için itibar ve ihsan kapıları açılmış olur.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı uktum men emdi sözüg, sevinçim tile ked küdezgil özüŋ	Hükümdar dedi : — Söylediklerini anladım; beni memnun etmeğe çalış ve çok dikkatli hareket et.
Saŋa men ayayın yarağsızlarığ, yarağsızka yakma yorığıl arığ	Ben hoşlaşmadığım şeyleri sana söyleyeyim; sen onlara yaklaşma, temiz olmağa çalış.
Özüm taplamaz neŋ biri yalğan ol, munıŋda basası bu küç kılğan ol	Benim beğenmediğim şeylerden biri — yalandır; ondan sonra zulüm edenler gelir.
Suk erse kılınçı yeg erse özi, ivek erse kılkı uvutsuz közi	Sonra da haris tabiatli ve olgun olmayan insanlar ile aceleci huylu ve gözü doymaz olanlar.
Buşı erse işte yeme övkelig, yava erse borçı ya kıyğan elig	Her işte hiddet gösterenler, içkiye düşkünler veya çalıp-çırpanlar.
Bu yaŋlığ kişiler yaramaz maŋa, ayu berdim emdi açukluğ saŋa	Bu gibi insanlar bana yaramaz; işte saha bunları açıkça döküp-saydım.
Yarayın tese sen maŋa belgülüg, bu kaç neŋ özüŋdin yırat ay(ünlem) külüg	Sen benim gerçekten işime yaramak istiyorsan, bu bir kaç şeyi kendinden uzak tut; ey namlı insan.
Yakın bolğa sen künde ötrü maŋa, ağırlık açığ artğa mendin saŋa	Böylece sen her gün bana daha yakın olacaksın ve benden sana karşı itibar ve ihsan artacaktır.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Bu ay toldı aydı eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı	Ay-Toldı dedi : — Bunları işittim; bir suâlim daha var, onu da arzedeyim.
Bu edgü kayu ol neteg ol özi, negü teg bolur edgü kılkı tözi	İyilik nasıl ve ne gibi bir şeydir; iyinin hâli tavrı ve tıyneti nasıl olur.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı edgü bu kılkı yaŋı, tusulur bolur halkka asğı oŋı	Hükümdar dedi: — iyinin vasfı faydalı olmaktır; onun halka çok faydaları dokunur.
Tüzü halkka barça kılur edgülük, yana minnet urmaz kişike kölük	O bütün halka hep iyilik eder, fakat yaptığını insanın başına kakmaz.
Öz asğın tilemez kişike asığ, berür ol asığdın bu kolmaz yanığ	Kendi istifâdesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı uktum bu söz, takı bir tilekimni aytur bu öz	Ay-Toldı tekrar dedi : —Bu sözü anladım; bir şey daha sormak istiyorum.
Maŋa ay könilik kayu ol köni, anıŋ birle yalŋuk yarutsa küni	Bana doğruluğu anlat, hangi şey doğrudur; insan onunla gününü nasıl aydınlatır.
Kayunı ayurlar könilik yolı, negü teg bolur bu könilik ulı	Hangi yola doğruluk yolu derler; bu doğruluğun mâhiyeti nedir.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı körgil köni er özi, tili köŋli birle biriker sözi	Hükümdar : — Bak, kimin düşündüğü ile söylediği bir olursa, işte doğru insan odur — dedi—
Taşı teg içi ol içi teg taşı, bu yaŋlığ bolur ol köni çın kişi	Onun içi dışı gibi, dışı da içi gibidir; doğru ve dürüst insan böyle olur.
Köŋlin çıkarsa ayada urup, yorısa uyadmasa yalŋuk körüp	insan gönlünü çıkarıp, avucuna koyarak, başkaları önünde, mahcup olmadan, dolaşabilmelidir.
Könilik kerek erke kopsa kutun, könilik atı ol kişilik bütün	Saaâdette yükselmek için, insana doğruluk lâzımdır; insanlık doğruluğun adıdır, inan.
Kız ermez bu yalŋuk kişilik kız ol, az ermez bu yalŋuk könilik az ol	insan nâdir değil, insanlık nâdirdir; insan az değil, doğruluk azdır.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu söz, saŋa sözledi emdi körgil bu öz	Bak, şimdi benim sana söylediğim söze benzer bir sözü de şâir söylemiştir.
Yorığlı bu yalŋuk idi ök üküş, köni çın bütün er maŋa ked küsüş	Gezip-dolaşan insan pek çoktur; fakat benim için aziz olan doğru, dürüst ve güvenilebilecek bir insandır.
Kız ermez kişi kör kişilik kız ol, köni çın kişilerni ögdi ukuş	insan nâdir değil, insanlık nâdirdir; akıl doğru ve dürüst insanları öğmüştür.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı ilig kutı, maŋa açsu emdi bu söz bük katı	Ay-Toldı tekrar dedi : — Devletli hükümdar şimdi bana şu sözün sırrını çözsün.
Bu edgü kişiler bolurmu isiz, isiz me ururmu kör edgüke iz	Bu iyi insanlar kötü olabilirlerini ve kötü insan da bir gün iyilik yoluna girebilirini?
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı edgü iki törlüg ol, munıŋda biri çın tutar edgü yol	Hükümdar : — iyi insan iki türlü olur — dedi-; bunlardan biri doğrudan doğruya iyilik yolunu tutar.
Bir edgü bolur kör anadın tuğup, yorır ol köni çın kör edgü bolup	Biri anadan doğma iyi olur; iyi bir insan doğru ve dürüst bir hayat sürer.
Takı biri edgü kör ötkünç bolur, isizke katılsa ol isiz kılur	Biri de taklit yolu ile iyi olur; kötüye uyarsa, kötülük yapar.
İki törlüg ol kör bu isiz yeme, ikigüni bir tep isizke sama	Kötü insan da iki türlü olur; bunların ikisini de aynı derecede kötü sayma.
Toğa isiz ol kör munıŋda biri, bu er ölmeginçe arımaz kiri	Bunlardan biri doğuştan kötüdür; bu insanın lekesi ölünceye kadar temizlenmez.
Takı biri ötkünç bolur bu isiz, işi edgü bolsa tüzer bu ma iz	Diğeri ise, taklit yolu ile kötü olur; arkadaşı iyi olursa, o da iyi yola gider.
Toğa edgüdin tutçı edgü kelir, ajun bodnı andın asığlar alır	Doğuştan iyi olandan dâima iyilik gelir; dünya halkı ondan istifâde eder.
Toğa isiz erse aŋar yok otı, ajunka belâ ol bodunka yutı	Doğuştan kötü olanın ıslâhına çâre yoktur; o dünya için belâ ve halk için felâkettir.
Muŋar meŋzetü aydı türkçe mesel, eşitgil munı sen ukup özke al	Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır; bunu dinle ve sırrına ererek, ona göre hareket et.
Ürüŋ süt bile kirse edgü kılık, ölüm tutmağınça evürmez yorık	Eğer iyilik ananın ak sütü ile insanın ruhuna girerse, o ölünceye kadar doğru yoldan çıkmaz.
Tadu birle katlıp törümiş kılınç, ölüm buzmağınça buzulmaz erinç	İnsanın tıynetine sinmiş olan ahlâk, ölüm bozmadıkça, katiyyen bozulmaz.
Karında törümiş kılınç ögretig, yağız yer katında kiter ay tetig	Ana karnında teşekkül eden tabiat ve terbiye ancak kara toprak altında insanı terkedip gider; ey zeki insan.
Kalı edgüke bolsa isiz işi, isiz boldı kılkı ol isiz tuşı	Eğer iyiye kötü biri arkadaş olursa, onun tabiatı de, arkadaşınınki gibi, kötü olur.
İsiz me katılsa kör edgü bile, kamuğ edgülükke bu buldı yol a	Kötü de iyi ile düşüp-kalkarsa, bütün iyiliklere ulaşmak için, bir meşale bulmuş olur.
Takı bir sebeb kör bu edgü isiz, yakınlık yolındın tüzer tüzse iz	İyi veya kötü insanların bu yollara girmelerinin sebeplerinden biri iyi veya kötü arkadaş edinmiş olmalarıdır.
Begi edgü bolsa bodun barça tüz, bolur kılkı edgü yorıkları uz	Bey iyi olursa, halk da dâin.â ona itaat eder, iyi ve güzel tavır ve harekete sahip olur.
Yakın tutsa begler kör edgü kişig, isiz barça edgü kılur ol işig	Beyler iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa, kötüler de işlerinde iyi hareket etmeğe mecbur olurlar.
İsizler yakın bolsa begler tapa, uzadı isiz elgi ilke tüp e	Beylerin etrafını kötüler çevirirse, memlekete tamamen kötüler hâkim olur.
İsiz baş kötürse kör edgü yiter, bu edgü elig bulsa isiz kiter	Kötü serbest kalırsa, iyi ortadan kaybolur; iyi hâkim vaziyette olursa, kötü ortadan kalkar.
Kalı edgü bolsa bu begler kutun, kamuğ edgü boldı karası bütün	Eğer beyler, bir talih eseri olarak, iyi olurlarsa, onların halkı da, şüphesiz, iyi olur.
Bu begler isiz bolmağınça isiz, ol ilde sevinçin kızartmaz meŋiz	Beyler kötü olmadıkça, o memlekette kötülerin yüzü sevinçle parlamaz.
Ne edgü törü urdı begler begi, isizke bu kın berge zindân yegi	Beylerin beyi ne iyi bir kanun vaz’etmiş; kötü için en iyi çâre sopa ve zindandır.
Kalı edgü bolsa bodun başçısı, kamuğ edgü boldı anıŋ işçisi	Eğer halkın başında bulunan kimse iyi olursa, onun bütün memurları da iyi olur.
Apaŋ edgü bolsa bu begler özün, bayur bodnı barça kör itlür ajun	Eğer bu beylerin kendileri iyi olurlarsa, onların halkı da zenginleşir ve dünya düzelir.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLİ
Yana aydı ay toldı uktum munı, ilig yarlıkadı bu sözler köni	Ay-Toldı tekrar dedi : — Bunları anladım, hükümdar bu sözleri doğru buyurdu.
Bu edgüg bilir ol kişi edgü tep, asığlığ erürin munı kılğu tep	Bu iyiyi insan iyi olarak tanır ve faydalı olduğu için, yapılmasını ister.
Sever barça yalŋuk tiler ârzûlar, anı koldaçılar nelük buldılar	Onu bütün insanlar sever, diler ve arzularlar; fakat isteyenler bu iyiyi nasıl elde ederler?
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı edgü talu neŋturur, talu neŋi tutçı talular kolur	Hükümdar : — iyi mümtaz bir şeydir — dedi — mümtaz bir şeyi ise, dâima bü vasfı hâiz olanlar ister.
Kayu neŋ talu bolsa üdrüm ağır, anıŋ kılmakı barça özke ağır	Hangi şey mümtaz, nâdir ve değerli ise, onu gerçekleştirmek de hiç kolay değildir.
İsizlik uçuz ol anı kıldaçı, yavuz iş uçuz ol isiz boldaçı	Kötülük değersiz bir şey olduğu için, onu yapan da değersizdir; fena iş değersizdir ve dâima- kötü olacaktır.
Kayu neŋ uçuz bolsa yerde yatur, ağı çuz ağır boldı törde yatur	Hangi şey değersiz ise, ona kimse bakmaz bile; ipekli ve ağır çin kumaşları, değerli olduğu için, baş-köşede yer alır.
Bu edgü ağış teg ağır ağğuka, yavuz neŋ eiş ol uçuz bulğuka	îyi — yokuş tırmanmak gibidir, güçtür; kötü şey — iniş gibidir, kolayca elde edilir.
Muŋar meŋzetü sözledi kör ukuş, ukuşluğ sözi tutsa asğı üküş	Bak, akıl buna benzer bir söz söylemiştir; akıllının sözü tutulursa faydası çoktur.
Ağış teg bu edgü ağumaz kişi, tegip tegme yalŋuk kılumaz işi	iyi — yokuşa çıkmak gibidir, her kes yükselemez; uğraşmakla değme insan bu işi yapamaz.
Ağır neŋ kamuğı ağır kılğuka, kılumaz bu işni biligsiz buşı	Değerli olan her şeyin yapılması güçtür; bilgisiz ve değersiz kimse bu işi yapamaz.
Aytoldı suali İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA SUÂLl
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, bu ögdi bile munça edgü atı	Ay-Toldı :— Ey devletli hükümdar — dedi— iyi bu derece nâm ve şöhret kazanmıştır.
Müni barmu yalŋuk anı sözlegü, ukuşluğ ukarmu bilirmü negü	Onda insanların bulabileceği bir kusur varmı; akıllı bunu anlar ve ne olduğunu bilirmi?
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı edgü tuçı ögdilür, müni bu isizler ara savlanur	Hükümdar dedi : — iyi dâima öğülür; kötüler onda şu kusurları bulurlar.
Yakınlık kılur er kişike tuşı, yavuz bolmasa kılmaz edgü işi	insan insana dâima yakın yaşar; kötü olmasa, iyi yapacak iş bulmaz.
Bu satğağ basınçak üçün edgüni, isizler yerip kör yarutmaz küni	Bu çatışmada zayıf kaldıklarından dolayı, kötüler her yerde iyinin gününü gölgelemek isterler.
Kim edgü tiler erse edgü kılur, basınçak ya satğağka bakmaz bolur	Kim iyilik dilerse, iyilik eder; çatışmaya veya zayıflığa bakmaz.
Kim erse bu künlük tilese sevinç, isizlik kılur ol yarın yer sakınç	Kim sâdece bugünlük rahatını düşünürse, o kötülük yapar; fakat yarın kaygı çeker.
Bu edgü tilegli negü ter eşit, kamuğ edgülük kıl özüŋke iş it	iyilik dileyen insan ne der, dinle; dâima iyilik et; o senden ayrılmayan bir arkadaşın olsun.
Yas ermez bu edgü bu künlük saŋa, yarın bolğa asğıŋ bu kün büt muŋa	iyiliğin sana bugün hiç bir zararı yoktur;’fakat bugün inan ki, yarın onun faydasını göreceksin.
Asığ körnür erse isizlik bu kün, yarın yas kılur anda ukğıl ögün	Kötülük bugün faydalı görünse bile, yarın orada bunun zararını görürsün; bunu düşünüp, idrâk et.
Bu edgü oŋ ol kör isizlik bu sol, soluŋdın tamu ornı uştmah oŋ ol	iyilik sağ ve kötülük soldur; senin solunda cehennem vardır; cennet ise, sağdadır.
Neçe me erejlense isiz bu kün, ökünç birle emger yarınkı künün	Bugün kötü ne kadar huzur içinde olursa-olsun, yarın peşiman olur, azap çeker.
Neçe satğağ erse bu edgü kişi, ökünmez yarın anda itlür işi	iyi insan ne kadar mağdur olursa-olsun, yarın orada peşiman olmaz ve huzura erer.
Hakikat munı bil ay ay toldı sen, ökünçsüzmen edgü atın ölsemen	Ey Ay-Toldı, sen bunu hakikat bil; dünyada iyi ad bırakıp da göçersem, peşiman olmam.
Ne edgü söz aymış köni er tili, köni er tili urdı sözke ulı	Doğru insan ne kadar güzel söz söylemiş; değerli söze temel atan doğru insanların dilidir.
Kim edgüg yerer erse isiz bolup, tilermen ay edgü seni men kolup	Ey iyi, kötü seni istediği kadar hakîr görsün, ben seni isteyerek ararım.
Ay edgü saŋar kim todar ay maŋa, berü kelgil emdi men açmen saŋa	Ey iyi, bana söyle, sana kim doyar; ben ise, tamamen açım, şimdi bana gel.
Neçe satğağ erse bu edgü kişi, tapı men bolayın bu edgü işi	iyi insan ne kadar düşkün olursa-olsun, râziyim; yeter ki, ben bir iyinin arkadaşı olayım.
İsizlik bile erse beglik maŋa, kerekmez bu beglik kodurmen saŋa	Beylik bana kötülük ile birlikte gelecekse, istemem; o beylik senin olsun.
Kişi kılkı isiz körürmen közün, ereji az ol kör ökünçi uzun	insanın tabiati kötüdür, bunu gözümle görüyorum; huzuru kısa fakat peşimanlığı uzun sürer.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu söz, okısa açılğay yiti kıl bu köz	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; okursan, mânası anlaşılır; görüşünü keskinleştir.
Kayu edgü öknür kör edgü üçün, atıkmış isiz âhır öknür küçün	Bak, hangi iyi iyiliğinden dolayı peşiman olmuştur; kötü ne kadar şöhret sahibi olursa-olsun, sonunda peşiman olur.
İsiz kılsa isiz yanutı ökünç, usa edgülük kıl isizke öçün	Kötülük edersen, kötülüğün karşılığı peşimanlıktır; elinden gelirse, kötülüğün ınâdma, iyilik yap.
Negü teg ögeyin bu isiz kişig, negü teg tileyin bu isiz işig	Kötü insanı nasıl öğeyim; bu kötü işi nasıl arzu edeyim.
Otunluk bıvalık yavalık kamuğ, isizler kılınçı bolur ay uluğ	Küstahlık, kabalık, aksilik hep kötülerin harektidir; ey büyük!
Belâ mihnet emgek ökünçün sığıt, isizlik yanutı bolur ay yegit	Belâ, mihnet, zahmet, peşimanlık ve keder hep kötülüğün karşılığıdır, ey yiğit !
Kalı sevmeyin kör bu edgü kişig, kalı ögmeyin men bu edgü işig	Bu iyi insanı nasıl sevmeyeyim; bu iyi işi nasıl öğmeyeyım.
Akılık kişilik asığ edgülük, bu edgü kişidin kelir belgülüg	Cömertlik, insanlık, fayda ve iyiliğin hep iyi insandan geldiği şüphesizdir.
Bu edgü kişi barça iş edgüsi, bu edgü iş ol barça iş edgüsi	İyi insan arkadaşların en iyisidir; iyi iş işlerin en iyisidir.
İşiŋ edgü bolsa negü kolsa kol, iş edgü kerek ol özüŋ bulsa yol	Arkadaşın iyi ise, ne istersen iste; yolunun açık olması için iyi arkadaş lâzımdır.
Erej ârzû nimet küvençin avınç, bu edgü yanutı bolur bu sevinç	Huzur, arzu, nimet, emniyet, rahat ve bu neş’e, sevinç, hep iyiliğin karşılığıdır.
İlig aydı ay toldı ukğıl bu söz, ayıtmış sözüŋke yanut kıldı öz	Hükümdar ilâve etti: — Ey Ay-Toldı, senin sorduğun suâle cevâbım işte bunlardır—dedi.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Yer öpti kör ay toldı turdı örü, ayur ay ıduk kut ay edgü törü	Ay-Toldı yer öptü, ayağa kalktı ve:— Ey aziz ikbâl, ey iyi kanun dedi.
Ajun erki buldur uzun bolsu yaş, erej edgü birle esen bolsu baş	Dünya kudretini elde ettin, ömrün uzun olsun; huzur ve iyilik içinde başın esen olsun.
Buzulmasu beglik bedüklük bile, avınçın tirilgil sevinçin küle	Beyliğin ve ihtişamın zeval bulmasın; ömrün rahatlık ve sevinç içinde geçsin.
Uluğluk bile bul üküş ilke erk, bu erk birle beglik ulı bolsu berk	Kudret ve azametle bir çok illere hâkim ol; beyliğinin temeli, bu kuvvet sayesinde, sağlam olsun.
Aka kelsü ârzû kurımaz bolup, kapuğ tutsu devlet karımaz bolup	Arzun, kurumayan ırmak gibi, akıp-gelsin; saadetin, ihtiyarlamayan bir hizmetkâr gibi, daimî kapında dursun.
Sevinç barça yumğı saŋa kelsüni, sakınç birle düşman sızıp ölsüni	Bütün sevinçlerin hepsi sana gelsin; düşmanın endişe içinde, eriyip bitsin.
Sezâ ol saŋa kim tapınsa tapuğ, sezâka tapınsa açar kut kapuğ	Sen her kesin hizmetine lâyıksın; lâyık olana hizmet edilirse, saadet kapısı açılır.
Negü ter eşitgil tapuğ kılmış er, tapuğ birle ârzû tilek bulmış er	Hizmet etmiş ve hizmet ile arzu ve dileğine kavuşmuş olan insan ne der, dinle.
Tapuğ kılma kılsa sezâka tapın, sezâ beg bilir ol tapuğçı hakın	Hizmet etme, edersen, lâyık olana hizmet et; lâyık olan bey hizmetkârın hakkını bilir.
Tapınma tapınsa akı tapğı kıl, akı evi altun kümüş kapğı bil	Hizmet etme, edersen, cömerd olana hizmet et; bil ki, cömerdin evi altın, kapısı gümüştür.
Saranka tapınma ay tapnur kişi, tiriglik yava bolğa isiz başı	Hasise hizmet etme, ey hizmet eden insan; yoksa, hayatın boş geçmiş olur ve kendin de kötü olursun.
Öziŋe esirker saran öz neŋin, kişike kaçan berge ayğıl teŋin	Hasîs kendi malını kendisinden esirger; nasıl olurda başkasının hakkını verir, söyle!
Sözin kesti ay toldı çıktı turup, eviŋe yüz urdı sevinçlig bolup	Ay-Toldı burada sözünü kesti, Halktı ve huzurdan çıktı; sevinç içinde evine yöneldi.
Kıyıksız tapuğ kıldı anda naru, tüni yattı yatğakta kündüz örü	O günden itibaren, gündüzleri oturmadan ve geceleri uyumadan, ona hizmette kusur etmedi.
Hakikat tapındı bağırsaklıkın, ilig tuttı künde öziŋe yakın	Doğruluk ve samimiyetle çalıştı; hükümdar da onu günden güne kendisine yaklaştırdı.
Yeme keçti üdler bir ança bu yaŋ, bu ay toldı tapğun kızıl kıldı eŋ	Böylece bir müddet geçti; Ay-Toldı hizmeti ile her keşi memnun etti.
Aytoldı İligke Til Erdemin Söz Asığların Ayur	Ay-Toldı Hükümdara Dilln Fazîletini Ve Sözün Faydalarını Söyler
İlig bir kün ay toldını ündedi, orun berdi oldur teyü imledi	Hükümdar bir gün Ay-Toldı’yı çağırdı; ona yer gösterdi ve oturması için işaret etti.
Bu ay toldı oldurdı akru silig, közin yerke tikti bekütti tilig	Ay-Toldı yavaşça ve edeple oturdu; gözlerini yere dikti, sesini çıkarmadı.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı ay toldı sözle sözüg, nelük şük turur sen ne boldı özüŋ	Hükümdar dedi : — Ay-Toldı, konuş; niçin susuyorsun, sana ne oldu?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay begler begi, kulı beg yüzin körse yitrür ögi	Ay-Toldı dedi : — Ey beylerin beyi, kul beyin yüzünü görünce, ne diyeceğini şaşırır.
İlig yarlıkamaz negü sözleyin, ayıtmazda aşnu negü ötneyin	Hükümdar ne “söyleyeceğimi henüz buyurmadı; sormadan, neyi arzedeyim.
Biliglig sözin sen eşit özneme, ayıtmazda aşnu sözüg sözleme	Bilgilinin sözünü dinle, itiraz etme; sana sorulmadan da söz söyleme.
Kişig kim okısa kereklep tilep, olok sözlegü aşnu sözni ulap	Birini kim, lüzum görerek, ister ve çağırırsa, söze de ilk önce o başlar.
Ayıtmazda aşnu sözüg sözlese, köni sözledi kim ay yılkı tese	Kendisine bir şey sorulmadan, söze başlayana biri “hayvan” derse, doğru söylemiş olur.
Takı telve munduz kişi bu bilin, ayıtmadı beglerke açsa tilin	Yine bil ki, kendisine bir şey sorulmadan, beylerin huzurunda konuşan adam da deli ve ahmaktır.
Kızıl til kılur kısğa yaşlığ seni, esenlik tilese katığ ba anı	Kırmızı dil senin ömrünü kısaltır; selâmet dilersen, onu sıkı tut.
Negü ter eşitgil özin kısğan er, esen tirlür inçin özin basğan er	Diline hâkim olan insan ne der, dinle; kendisine hâkim olan insan rahat ve huzur içinde yaşar.
Kara baş yağısı kızıl tilturur, neçe baş yedi bu takı ma yeyür	Kara başın düşmanı kırmızı dildir; o ne kadar baş yemiştir ve yine de yemektedir.
Başıŋnı tilese tiliŋni küdez, tiliŋ tegme künde başıŋnı yanur	Başını kurtarmak istersen, dilini gözet; dilin her gün senin başını tehdit eder.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı uktum sözüŋni tükel, tirig sözlemese idi ök muhâl	Hükümdar dedi : — Sözünü tamamen anladım, fakat yaşa yan birinin hiç konuşmaması imkânsızdır.
Meger iki törlüg kişi ol bilin, birisi biligsiz birisi ağın	Bil ki, ancak iki türlü insan konuşmaz : biri — bilgisiz, biri de — dilsiz.
Ağın kendü berklig tili sözlemez, biligsiz tili ol sözin kizlemez	Dilsizin dili konuşmaz, bilgisizin dili de sözünü saklayamaz.
Biligsiz tili tutçı berklig kerek, biliglig kişi tilke erklig kerek	Bilgisizin dili dâima kilitli olmalı ve bilgili insan da diline hâkim bulunmalıdır.
Biliglig sözi yerke suv tegturur, akıtsa suvuğ yerde nimet önür	Bilgilinin sözü toprak için su gibidir; su verilince, yerden nimet çıkar.
Biliglig kişiniŋ savı eksümez, akığlı süzük yul suvı eksümez	Bilgili insanın sözü eksilmez; akan duru pınarın suyu kesilmez.
Öyük çim osuğluğ bolur bilgeler, çıkar suv kayuda adak tepseler	Alimler sulak yerlere benzerler; nereye ayak vururlarsa, oradan su çıkar.
Biligsiz kişi köŋli kum tegturur, ögüz kirse tolmaz ap ot yem önür	Bilgisiz insanın gönlü kumsal gibidir; nehir aksa, dolmaz; orada ot ve yem bitmez.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Yana aydı ay toldı ilig ukar, bu til yası tegse tiriglik tüker	Ay-Toldı yine dedi : — Hükümdar bilir ki, bu dilin zararı insanın hayatına bile mal olur.
Tirig bolsa yalŋuk kalı sözlemez, kerekligni sözler kişi kizlemez	insan, yaşadığı müddetçe, söz söylemez olurmu; lâkin gerekeni söyler, saklamaz.
Ayıtğu kerek söz kişi sözlese, ayıtmasa sözni katığ kizlese	insanın konuşması için kendisine bir şey sorulmuş olmalı; sorulmadığı takdirde, ağzını açmamalıdır.
Ayıtmaklık erkekturur ay ilig, cevâbı tişi ol yetürse bilig	Ey hükümdar, iyice düşünürsen, sormak — erkektir; cevap vermekde — dişidir.
Tişike bir erkek bolur kör eri, anıŋdın tuğar tuğsa iki urı	Dişi için bir erkek koca olur; eğer doğarsa, bunlardan iki çocuk doğar.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum sözüg barça çın, ayıtğu sözüm bar takı bir adın	Hükümdar:—Anladım —dedi—sözlerinin hepsi doğru; yine soracağım bir başka sözüm daha var.
Bu til yasın aydıŋ eşittim anı, anıŋ asğı barmu ayu ber köni	Dilin zararını söyledin, işittim; onun faydası varmı?, bunu da doğruca söyle.
Bu til yasıŋa korksa emdi özüŋ, yatu kalğa barça asığlığ sözüg	Şimdi sen sâaece dilin zararından korkar ve konuşmazsan, bütün faydalı sözlerin olduğu yerde kalır ve bir fayda temin etmez.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı söz asğı telim, kalı sözleyü bilse uş bu tilim	Ay-Toldı dedi : — Eğer bu dilim dönerse, söyleyeyim; sözün faydası çoktur.
Yava söz biligsiz tilindin çıkar, biligsiz kişig bilge yılkı atar	Boş söz bilgisizin ağzından çıkar; bilgisiz adama âlim hayvan der.
Kara kılkı teŋsiz yava sözlegen, yava sözturur bu kara baş yegen	Boş ve densiz konuşan — ayak takımıdır; onun başını yiyen de bu boş sözlerdir.
Yava sözlese söz neçe yas kılur, eger sözleyü bilse asğı bolur	Söz boş yere söylenirse, çok zarar getirir; söz yerinde söylenirse, faydalı olur.
Kara karnı todsa kör ud teg yatur, yava sözke avnur özin semritür	Avamın karnı doyarsa, bak, öküz gibi yatar; boş sözler ile avunur ve vücûdunu besler.
Yese todsa yatsa bu yılkıturur, bu yılkı tedüküm bu kılkıturur	Sâdece yiyen, doyan ve yatan — hayvandır; bu hayvan dediğim, onun tabiatidir.
Biliglig kişiler et öz yavrıtur, bilig birle avnur cânın semritür	Bilgili insanlar vücûtlarını yıpratırlar; bilgi ile avunurlar ve ruhlarını beslerler.
Et öz ülgi barça boğuzdın kirür, bu cân ülgi çın söz kulaktın kirür	Vücûdun nasibi hep ağızdan girer; ruhun nasibi ise, doğru sözdür ve kulaktan girer.
Bilig belgüsi kör iki neŋturur, bu iki bile er kızıl eŋ urur	Bak, bilginin iki alâmeti vardır; bu iki şey ile insan bahtiyar olur.
Biri tilturur kör birisi boğuz, bu iki basa tutsa asğı ögüz	Bunlardan biri dildir, biri boğazdır; insan bu ikisine hâkim olursa, çok fayda görür.
Biliglig boğuz tilke erklig kerek, boğuz til küdezgen biliglig kerek	Bilgilinin boğazına ve diline hâkim olması lâzımdır; boğazını ve dilini gözeten bilgililere ihtiyaç vardır.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum bu söz belgülüg, söz aslı neçe ol negü ol ülüg	Hükümdar: —Anladım, bu böyledir—-dedi—sözün esâsı nedir ve söz kaç kısma ayrılır?
Kayudın çıkar söz kayuka barır, munı ma ayu ber maŋa ay(ünlem) bilir	Söz nereden çıkar ve nereye varır; ey bilgili, bana bunu da izah et.
Neçe sözlemegü neçe sözlegü, negü ter biliglig ukuşluğ bügü	Sözün ne kadarını söylemeli, ne kadarını. söylememeli; bilgili ve akıllı hakîm bu hususta ne der?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı söz ornı sır ol, söz ülgi on ol sözlegüsi bir ol	Ay-Toldı cevap verdi : — Sözün yeri sırdır; söz ondur, fakat biri söylenmelidir.
Biri sözlegü ol tokuzı tıdığ, tıdığ söz tüpi aslı barça yıdığ	Biri söylenebilir, dokuzunun söylenmesi yasaktır; yasak sözler aslında esâsında hep fenadır.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Yana aydı ilig söz asğı neçe, yası ma neçe ol maŋa ay aça	Hükümdar tekrar dedi: — Sözün ne kadar faydası ve ne kadar zararı vardır; bana izah et.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı söz asğı uluğ, yerinçe tüşürse bedütür kuluğ	Ay-Toldı dedi : — Sözün faydası büyüktür; söz yerinde kullanılırsa, kulu yükseltir.
Söz asğı bile kör yağız yerdeki, yaşıl kökke yoklar bolur tördeki	Söz sayesinde kara yerdeki mavi göğe yükselir ve baş-köşeye geçenlerden olur.
Kalı sözleyü bilmese til sözüg, yaşıl kökte erse kör endrür özüŋ	Eğer dil söz söylemesini bilmezse, mavi gökte olanı yere indirir.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Yana aydı söznüŋ üküşi neçe, azı ma neçe ol maŋa ay aça	Hükümdar yine dedi : — Söz ne zaman çok ve ne zaman az addedilir; bunu da bana izah et.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı üküş söz ol ol, ayıtmadı sözlep irikse köŋül	Ay-Toldı dedi:—Fazla söz, sormadan söylenip, insanı usandıran sözdür.
Bu az söz ol ol kim ayıtmışka öz, cevâb berse sözke yanut kılsa söz	Az söz ise, sorulduğu zaman söylenen ve bir ihtiyâcı karşılayan sözdür.
Muŋar meŋzetü aydı şâir sözin, tilin söz bile tüzdi açtı yüzin	Dilini güzel sözle süsleyen ve onun yüzünü açan şâir bu vadide şöyle bir söz söylemiştir:
Sözüg yakşı sözle idi saknu öz, ayıttukta sözle yana terkin üz	Sözü güzel ve iyice düşünerek söyle; ancak sorulduğu zaman söyle ve kısa kes.
Üküş söz eşitgil telim sözleme, ukuş birle sözle bilig birle tüz	Çok dinle, fakat az konuş; sözü akıl ile söyle ve bilgi ile süsle.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
İlig aydı uktum bu sözni yeme, takı bir sözüm bar sen ay kizleme	Hükümdar dedi:— Bu sözü de anladım; bir suâlim daha var, onu da saklama, söyle.
Kimiŋdin eşitgü kerek söz çını, sözüg kimke ayğu maŋa ay munı	Sözün doğrusunu kimden dinlemeli ve sözü kime söylemeli; bunu bana anlat.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı sözüg bilgedin, eşitgü biligsizke aysa kedin	Ay-Toldı dedi:—Sözü bilenden dinlemeliye sonra bilmeyene söylemelidir.
Uluğdın eşitgü kereklig sözüg, kiçigke ayu bergü tutsa özüŋ	Lüzumlu sözü büyüklerden dinlemeli ve ona göre hareket etmeleri için, küçüklere söylemelidir.
Üküş tıŋlağu söz birer sözlegü, maŋa mundağ aydı biliglig bügü	Çok dinlemeli, fakat sözü birer-birer söylemeli; bilgili hakîm bana böyle dedi.
Üküş sözleyü bilge bolmaz kişi, üküş eştü bilge bulur tör başı	Çok söylemekle insan âlim olmaz; çok dinlemekle âlim baş-köşeyi bulur.
Ağın bolsa yalŋuk bilir hem bilig, tuŋu bolsa tegmez biligke elig	insan, dilsiz de olsa, bilgili olabilir; fakat sağır olursa, bilgiyi elde edemez.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Yana aydı ilig ukuldı bu söz, takı bir sözüm bar anı aysun öz	Hükümdar tekrar dedi:—Bu da anlaşıldı; bir suâlim daha var, onu da sorayım.
Tilig şükmü tutğu azu sözlese, sözüg açsamu yeg azu kizlese	Dili susturmalımı, yoksa söyletmelimi; sözü açmakmı daha iyi, yoksa saklamak mı?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı eşitsü ilig, tilin sözlemese kalur bu bilig	Ay-Toldı dedi : — Hükümdara arzedeyim; dil ile söylenmezse, bilgi öylece kalır.
Tilig sökse bolmaz telim öggüsi, sözüg öggüsi bar yeme sökgüsi	Dile yalnız söğmek olmaz, öğülecek tarafı da çoktur; sözün de öğülecek ve söğülecek tarafları vardır.
Kamuğ teprenigli bu sansız kalın, tanukluk berür bir bayatığ tilin	Bütün canlılar, bütün bu sayısız mevcudat Tanrının birliğine dil ile şehâdet getirir.
Törütti tümen miŋ halâyıklarığ, tili birle teŋrig ögerler arığ	Tanrı yüz binlerce mahlûku yarattı; onların hepsi Tanrıyı dilleri ile öğerler.
Et özlüg kişike kereki bu ol, birisi tilin söz birisi köŋül	Vücût sahibi insana lâzım olan şeylerden biri — dil ve söz, biri de — gönüldür.
Köŋül til törütti köni söz üçün, sözi egri bolsa küyer ol küçün	Tanrı gönülü ve dili doğru söz için yarattı; sözü eğri olanları zorla âteşe atarlar.
Köni sözlese söz kör asğı üküş, kalı sözlese egri barça söküş	Söz doğru söylenirse, faydası çoktur; eğri söz dâima mezmûmdur.
Köni sözler erse tiliŋ tepresü, sözüg egri erse özüŋ kizlesü	Doğru söyleyecekse, dilin kımıldasın; sözün eğri ise, onu saklamalısın.
Tilin sözlemese ağın ter kişi, üküş sözlese atı yaŋşak başı	Konuşmayan kimseye dilsiz derler; çok söyleyenin adı ise, gevezebaşıdır.
Kişide uçuzı kişi yaŋşakı, kişide ağırı kişi ol akı	insanların itibarsızı geveze olanıdır; insanların itibarlısı cömert olanıdır.
Bu sözler eşitti sevindi elig, közin kökke tikti kötürdi elig	Hükümdar bu sözleri işitti ve sevindi; gözlerini göğe dikti, elini kaldırdı.
Bayatka şükür kıldı ögdi üküş, ayur ay idim sen bağırsak küsüş	Tanrıya şükür etti, onu çok öğdü ve dedi:— Ey rabbim, sen merhametli ve azizsin.
Kamuğ edgülük tegdi sendin maŋa, tapuğsuz kuluŋmen yazukluğ saŋa	Bana bütün iyilik senden geldi; ben senin günahkâr ve kusurlu bir kulunum.
Tilekimni berdiŋ kamuğ ârzûlar, erej dünyâ devlet üküş edgüler	Huzur, dünya, devlet ve her türlü iyilikleri, hâsılı bütün dileklerimi verdin.
Bu şükruğ negü teg ötey öz özün, munıŋ şükrı sen kıl saŋa ay tüzün	Bu ihsanlara şükürden ben âcizim; ey asıl, bunun şükürünü sana karşı yine sen edâ et.
Sözin kesti açtı ağı kaznakı, üledi öküç neŋ çığaylar hakı	Sözlerini burada kesti, hazinelerini açtı; fakir-fukaraya çok mal dağıttı.
Ağırladı ilig bu ay toldını, açığ berdi elgin tilin ögdini	Hükümdar Ay-Toldı’yı taltif etti; ona karşı dili ile medihte ve eli ile ihsanda bulundu.
Vezirlık aŋar berdi tamğa ayağ, tuğı kövrügi birle berdi kuyağ	Ona vezirlik, unvan ve mührü ile tuğ, davul ve zırh verdi.
Kamuğ elke kıldı kör elgi uzun, boyun egdi düşmân kiterdi özün	Bütün memleket üzerinde ona nüfuz verdi; düşmanı boynunu büküp, ordadan kayboldu.
Bu ay toldı süzdi kamuğ iş küdüg, küvenç kıldı özke bu bulmış üdüg	Ay-Toldı bütün işleri yoluna koydu; bu ikbâl devresinden istifâde ederek, bir çok işler yaptı.
Bayudı bodun hem itildi eli, iligke duâ kıldı bodnı tili	Halk zenginleşti ve memleket nizâma girdi; halk hükümdara dualar etti.
Kutuldı bodun kitti emgekleri, kozı birle katlıp yorıdı böri	Halk kurtuldu ve zahmet denilen şey ortadan kalktı; kuzu ile kurt birlikte yaşamağa başladı.
İtildi eli hem tüzüldi törü, ilig devleti boldı künde örü	Memleketi tanzim edildi, idaresi düzeldi; hükümdarın saadeti günden-güne arttı.
Yorıdı bir ança bu yaŋlığ kutun, tüzüldi eli bodnı barça bütün	Bir müddet böyle huzur ve âsâyiş içinde geçti; halkın ve memleketin her işi yoluna girdi.
Telim arttı ilde yaŋı kend uluş, ilig kaznakı toldı altun kümüş	Memlekette yeni şehir ve kasabalar çoğaldı; hükümdarın hazinesi altın ve gümüş ile doldu.
Sevindi ilig inçke tegdi özi, ajunda yadıldı kör atı sözi	Hükümdar rahat etti ve huzura kavuştu; şöhreti ve nüfuzu dünyaya yayıldı.
Kut Kıvılkın Devlet İrsellikin Ayur	Saadetin Devamsızlığını Ve İkbâlin Dönekliğini Söyler
Tükel buldı ay toldı ârzû tilek, kıvı kut karıp yıktı arka yölek	Ay-Toldı arzu ve dileğini tam elde ettiği zamanda, süreksiz saadet ihtiyarladı; ona arka ve destek olan şeyleri birer-birer yıktı.
Yeme yakşı aymış biliglig bügü, tükel bolsa nimet bulumaz yegü	Bilgili hakîm de buna uygun bir söz söylemiştir : —Nimet tam olunca, insan yiyecek bir şey bulamaz.
Takı munda yegrek bilig sözlemiş, tükel bolsa nimet tüker yaş temiş	Yine bu hususta bilgilinin daha iyi bir sözü vardır : — Nimet tam olursa, insanın ömrü tükenir — der.
İdi yakşı aymış biliglig sözi, bu bilge sözi ol biligsiz közi	Bilgili çok iyi bir söz söylemiş; âlimin sözü, bilgisiz için, göz olur.
Enigli ağar ol ağığlı ener, yaruğlı tunar ol yorığlı tınar	inen yükselir, yükselen iner; parlayan söner ve yürüyen durur.
Ne kim işler erse tükelin küder, tükegli tükese enişke yanar	Her şey kendi kemâlini bekler; tam kemâle erişince, tekrar zevale başlar.
Bu ay toldı buldı tilekin tükel, tüketti tiriglig turu kaldı mâl	Bu Ay-Toldı her isteğine kavuştu; ömrünü tamamladı, malı-mülkü kaldı.
Yana irlü kirdi bu tolmış ayı, kadır kışka yandı yarumış yayı	Dolun ayı tekrar küçülmeğe başladı; parlak yazı sert kışa döndü.
Yaraşık tadular karıştı için, küçendi biri tuttı bastı üçin	Ahenk içinde bulunan unsurlar arasında fesat.baş gösterdi; biri tahakküm etti, diğerlerini bastırdı.
Tadu tegşürüldi aşı boldı yeg, ağır boldı köŋli katığ tuttı ig	Unsurların durumu değişti; yiyeceği çiğ geldi, gönülünü bir sıkıntı kapladı ve ağır bir hastalığa tutuldu.
Tadu artadı kör küçi eksüdi, kağıl teg köni bod egildi kodı	Unsurlar bozuldu, kuvveti azaldı; dik vücûdu, yaş söğüt dalı gibi, büküldü.
Tutup çaldı yerke ağır ig kelip, töşekke kirip yattı muŋluğ ulıp	Ağır hastalık geldi; onu tutup, yere vurdu; acılar içinde inleyerek, yatağa düştü.
Otaçı tirildi tamur kördiler, ol ig kem ne ermiş ayu berdiler	Etrafına tabipler toplandı, nabzına baktılar; bu hastalık ve rahatsızlığın ne olduğu hakkında fikirlerini söylediler.
Kayu aydı kan tutmış emdi munı, aça bergü ekhel akıtğu kanı	Biri:—Şimdi bunu kan tutmuş, damarını açmak ve kan akıtmak lâzımdır — dedi.
Kayu aydı ötrüm içürgü kerek, özi katmış emdi boşutğu kerek	Biri:— Müshil içirmeli; kabız olmuş, şimdi onu boşaltmak gerek — dedi.
Kayusı soğık itti kattı cülâb, kayu kıldı berdi kereklig şerâb	Biri şerbet hazırladı ve gül-suyu kattı; biri lüzumlu gördüğü bir içki yapıp verdi.
Ot em kalmadı kör neçe kıldılar, yaraşık ne erse anı berdiler	Yapmadıkları tedavi, vermedikleri ilâç kalmadı; faydalı gördükleri her şeyi verdiler.
Asığ kılmadı künde arttı igi, koradı küçi künde yetti ögi	Fakat hiç bir fayda etmedi; hastalığı günden-güne arttı, kuvveti günden-güne azaldı ve gittikçe şuurunu kaybetti.
Negü ter eşitgil sakınuk kişi, sakınuk kişi ol kişiler başı	Takva sahibi insan ne der, dinle; takva sahibi olanlar, dâima ileri gelen insanlardır.
Kerek kat şelişe kerek tiryâk et, kerek matrıdus kat ya çurnı ögit	ister selise kat, ister tiryak yap; ister matrıdus karıştır, ister müshil ver.
Kerek tut otaçı kerek erse kam, ölüglike hergiz asığ kılmaz em	İster tabip getir, ister kam; ölmekte olana hiç bir ilâç fayda vermez.
Osal bolmağıl ay tirig boldaçı, tirig bolduŋ erse özüŋ öldeçi	Ey hayatta olan, gafil olma; bugün dirisin, fakat bir gün muhakkak öleceksin.
Bu ay toldı hâlin eşitti ilig, ölüm tutğakı ig tegürmiş elig	Hükümdar Ay-Toldı’nın hâlini işitti; ölümün öncüsü olan hastalık onu eline geçirmişti.
İlig aytu keldi bu ay toldını, kelip kördi ilig yatur hâlini	Hâlini sormak için, hükümdar Ay-Toldı’ya geldi; onun yataktaki hâlini gördü.
İlig suali Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Ayıttı ilig emdi köŋlüŋ neteg, negü ol igiŋ emdi udkuŋ neteg	Hükümdar sordu : — Nasılsın, bu hastalığın nedir; uykun nasıl ?
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, meni tuttı ol ig aŋar yok otı	Ay-Toldı : — Ey devletli hükümdar — dedi — beni devası olmayan bir hastalık yakaladı.
Tolu erdi ayım irildi tolu, talu erdi kılkım barır bu talu	Ayım dolun ay idi, küçüldü; güzel bir şekil ve şemâyilim vardı, o güzellik şimdi elden gidiyor.
Sevinçin tuğar erdi toğmış künüm, künüm batğalır teg yarumaz tünüm	Güneşim sevinç içinde doğardı, şimdi batmak üzeredir; gecem artık aydınlanmayacak.
Küvençlik tiriglik kötürdi özin, yayığ dünyâ mendin evürdi yüzin	Güvendiğim hayat ortadan kayboldu, kararsız dünya benden yüzünü çevirdi.
Sevinç ârzû nimet turu kalğalır, sakınç kadğu mihnet maŋa kelgelir	Sevinç, arzu ve nimetleri geride bırakıp, endişe, kaygı ve mihnetlere doğru gitmek üzereyim.
Munu adrılurmen seniŋdin bu kün, ulıyu barırmen ökünçün muŋun	işte bugün senden ayrılıyorum; peşimanlıkla ve ıstırapla inleyerek, gidiyorum.
Negü ter eşitgil bügü el begi, bodun başlağuçı kişide yegi	Halkın başında bulunan ve insanların iyisi olan, hakîm il beyi ne der, dinle.
Ne edgü neŋ erdi bu devlet kelip, yana barmaz erse tilekçe yelip	Gelen devlet insanların istedikleri gibi hareket etse ve tekrar geçip gitmese idi, ne iyi olurdu.
Ne yakşı neŋ erdi bu beglik işi, ölüm tutmaz erse yorısa kişi	Ölüm olmasa ve insan baki kalsa idi, beylik ne güzel bir şey olurdu.
Ne körklüg kün erdi yegitlik küni, karılık yok erse yorısa köni	insan ihtiyarlamayıp dâima aynı kalsa idi, bu gençlik günleri ne hoş olurdu.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı ay toldı kodğıl bu söz, bu söz sözlemegil ayâ köŋli tüz	Hükümdar : — Ay-Toldı, bu sözleri bırak — dedi— ey temiz kalpli, böyle sözler söyleme.
Kişi barça igler kör edgü bolur, saŋa yalŋuz ermez bu ig ay unur	Her kes hastalanır, bakarsın, tekrar iyileşir; ey kudretli insan, bu hastalık yalnız senin için değildir.
Nelük tilde körksüz yorır bu sözüg, nelük köŋlüŋi artatur sen özüŋ	Niçin böyle nahoş şeyler söylüyorsun; niçin böyle maneviyâtını bozuyorsun.
Saŋa emdi avnıp yorır erdi öz, maŋa titgü teg sen adın boldı söz	Ben hayatımda seninle teselli buluyordum, şimdi sözün değişti; bu sözlerin bana üzüntü veriyor.
Bayat edgü kılğay bu söz sözleme, tügün urma otun meniŋ köŋlüme	inşallah Tanrı seni iyi edecektir; böyle sözler ile yüreğimi dağlama.
Aytoldı cevabı İligke	AY-TOLDI’NIN HÜKÜMDARA CEVABI
Bu ay toldı aydı ay ilig kutı, bu igke emi yok tileme otı	Ay-Toldı dedi:—Ey devletli hükümdar, bu hastalığa deva yoktur, ilâcını arama.
Kayu kim tuğar erse ölgü kerek, kayu neŋ ağar erse ilgü kerek	Doğan her kes ölmeğe, yükselen her şey düşmeğe mahkûmdur.
Ağışka eniş ol edizke batığ, sevinçke sakınç ol açığka tatığ	Her yokuşun bir inişi, her tepenin bir çukuru, her sevincin bir kederi ve her acıya karşı bir lezzet vardır.
Yana ma saŋa aydım uş bu sözüm, kılınçım yayığ tep ne irsel özüm	Benim dönek huylu ve kararsız olduğumu ben sana vaktiyle söylemiştim.
Meniŋ kılkımı aydım erdi saŋa, köŋül bamağu erdiŋ emdi maŋa	Bununla da sana kendi mâhiyetimi anlatmıştım; bana gönül bağlamamalı idin.
Barırmen muŋar sen sizik tutmağıl, toğuğlı kim ölmez tese bütmegil	Ben gidiyorum, sen bundan hiç şüphe etme; doğan bir kimsenin ölmeyeceğini söylerlerse, inanma.
İnançsız teme emdi sökme meni, ınanç kılmağa dünyâ kodğa seni	Sana güvenilmez —diye, şimdi bana söğme; dünyaya da güvenme, o da seni bırakacaktır.
Cefâ kıldı tep sen ilenme maŋa, meniŋde cefâçı bu dünyâ saŋa	Cefa etti— diye, sen beni ayıplama; sana benden daha çok cefa eden bu dünyadır.
Usanma ölür sen meniŋde basa, ınanma bu dünyâka bütme usba	Gafil olma, benden sonra sen de öleceksin, bu dünyaya inanma, elinden gelirse, ona güvenme.
Ağırladıŋ erdi tapuğsuz meni, tapuğ yetrümedim ay ilig kanbı	Ey sultanım, sana daha hizmet etmeden, sen beni ağırlamıştın; fakat ben bu hizmeti nerede yerine getirebildım.
Tilek ârzûn ermez meniŋ ölmekim, bu kün bolmış ermez kelip barmakım	Benim ölümüm kendi isteğim ile değildir; gelip-gıtme bugün olan bir şey değildir.
Üzelü barırmen öz erksiz bolup, kutulğu yerim yok tiriglik bulup	Ben, elimde olmayarak ve istemeyerek, gidiyorum; çünkü ölümden kaçıp-sığınacak bir yerim yoktur.
Yok erdim törütti igidti meni, kiçig oğlan erdim bedütti meni	Yok idim, Tanrı beni yarattı ve yetiştirdi; küçük çocuk idim, o beni büyüttü.
Yalıŋ yüzlüg erdim bütürdi sakal, kara kuzğun erdim kuğu kıldı çal	Tüysüz idim, sakal bitirdi; kuzgun gibi kara idim, kuğu gibi beyaz yaptı.
Bodum erdi ok teg egildi bodum, tiriglik tükedi yetildi üdüm	Boyum ok gibi idi, büküldü; ömür tükendi, vaktim geldi.
Yine yakşı aymış bügü bilgi keŋ, eşitgil munı sen ayâ kızğu eŋ	Bilgisi geniş hakîm yine iyi söylemiş; ey mes’ûd insan, sen bunu dinle.
Kayu başka kirse kuğu kırtışı, kuğu teg ürüŋ kılğu köŋlin kişi	Artık başında kuğu rengi beliren insan gayret etmelidir ki, gönülü de kuğu gibi ak olsun.
Kimiŋ egri bolsa köni tal bodı, köni kılğu köŋlin yetildi üdi	Kimin düz fidan gibi boyu bükülürse, artık onun gönülünü doğrultma vakti gelmiştir.
Ürüŋ boldı erse kara saç sakal, anunğu busuğçı ölümke tükel	Kara saç ve sakal ağarınca pusuda yatan ölüme iyice hazırlanmak lâzımdır.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu söz, eşitgil munı sen ayâ edgü öz	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; ey iyi insan, sen bunu dinle.
Kara saç ürüŋi ölümdin yumuş, kılur ol tirigke tiriglik küsüş	Kara saçın ağarması ölümün işaretidir; o yaşayana hayatın kıymetini arttırır.
Tü nimet yediŋ me tiriglik yediŋ, ölüm yer seni sen usanma üküş	Çok nimete nail oldun ve hayatı tattın; unutma ki, yakında seni de ölüm yiyecektir.
İlig cevabı Aytoldıka	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI’YA CEVABI
İlig aydı ay toldı ivme serin, ig ol bu yazuklarka yulğı yarın	Hükümdar dedi:—Ey Ay-Toldı, acele etme, sabırlı ol; hastalık yarın günahların kefareti olacaktır.
Ölür erdi erse kamuğ iglegen, kişi kalmağay erdi rûzi yegen	Bütün hasta olanlar ökelerdi, dünyada rızık yiyecek insan kalmazdı.
Bayat edgü kılğay bu igdin seni, köŋülüŋ çökürme sen inç yat köni	Tanrı bu hastalıktan seni kurtaracaktır; gönlünü çökertme, müsterih ol.
Duâ kıldı ilig kör açtı tilig, şifâ koldı rabdın kötürdi elig	Hükümdar duâ etti; elini kaldırarak, Tanrıdan şifâ diledi.
Turup çıktı andın sakınçın tügük, kelip karşıka kirdi köŋli tüşük	Hükümdar kaygı ve üzüntü ile kalkıp, oradan çıktı; üzgün-üzgün dönüp, saraya girdi.
Çığayka üledi üküş neŋ tavar, asığ kılğamu tep sakındı aŋar	Belki ona faydası olur — diye düşündü ve fakirlere sadaka olarak, çok eşya ve mal dağıttı.
Asığ kıldı erse ölümke kümüş, kümüş kılğay erdi er özke yuluş	Ölüme karşı gümüş fayda etse idi, insan gümüşü kendisine fidye yapardı.
Ölümke yuluş kıldı erse kişi, yulup ölmegey erdi elçi başı	insan ölüme karşı fidye verebilse idi, hükümdarlar fidye verir ve ölümden kurtulurlardı.
Bu ay toldınıŋ kör igi ağrudı, umınçsız bolup cândın elgin yudı	Ay-Toldı’nın hastalığı ağırlaştı ve ümidini keserek, canından elini yudu.
Ökündi ayur ay tiriglik isiz, yavalıkka ıdtım isiz körk bediz	Peşiman oldu ve:— Ey hayat, ey güzellik, ne yazık ki, sizi boşuna harcadım — dedi —
Tiriglik keçürdüm osallık bile, yegitlikni ıdtım yavalık bile	ömrümü gafletle geçirdim, gençliğimi boşu-boşuna sarfettım.
Küremiş kürek erdi uş bu özüm, ecel tuttı eltür ne asğı sözüm	Ben hayata kaçmış bir kaçak idim; şimdi ecel beni yakaladı ve geri gönderiyor; sözün ne faydası var.
Ajun mâlı terdi özüm suklukun, kalır neŋ barırmen bu kün yoklukun	Aç gözlüllük ile dünya malını topladım; mal kalıyor, ben ise, bugün her şeyi bırakıp, yokluk içinde gidiyorum.
Elig til uzun kıldım erdi üküş, ölüm keldi tuttı tınım kıstı uş	Çok defa başkalarına elimi ve dilimi uzattım; işte ölüm geldi, yakaladı ve nefesimi kesti.
Bu yaŋlığ ökündi üküş yığladı, ökünçi ölümke asığ kılmadı	Böylece çok nedamet getirdi ve çok ağladı; fakat peşımanlığı ölüm karşısında fayda etmedi.
Ne muŋluğturur bu apa oğlanı, tilek teg bulumaz tiriglik küni	Bu insan oğlu ne kadar âcizdir; ömrünü dilediği gibi geçiremez.
Tilek bulsa bolmaz tiriglik yegü, tirig bolsa bulmaz tilek ay bügü	însan dileğine kavuşsa, yaşamasını bilmez; yaşasa da, dileğine kavuşamaz, ey hakîm.
Az edgüke tegse unıtur özin, yaşıl kökte üstün yorıtur sözin	Bir ara rahata kavuşsa, kendisini unutur; emrinin mâvî göklerin üstünde hüküm sürdüğünü zanneder.
Ağırlıkka tegse küvez kür bolur, ölüm tutsa odlur ökünçün ölür	Bir az itibar kazanırsa, mağrur ve kabadayı olur; ölüm yakaladığı zaman da, süklüm-püklüm onun arkasından gider ve peşimanlık içinde ölür.
Yese todsa kılkı bolur buğrağu, kalı karnı açsa bilip yer ağu	Yiyip, karnı doydumu, deve aygırı kesilir; eğer karnı acıkırsa, bile-bile zehir yer.
Sakınçka sızar kör erejke irer, severin bulur bulsa terkin yirer	Kederden zayıflar, rahattan usanır; sevdiğini bulur, bulunca, çabuk yerer.
Ökündi bu ay toldı tındı uluğ, ayurmen yitürdüm könilik yoluğ	Bu Ay-Toldı da peşiman oldu, uzun müddet sustu; sonra şöyle dedi: — Ben doğru yolu kaybetmişim.
Nelük tirdim erdi bu altun kümüş, nelük kılmadım men çığayka ülüş	Niçin bu altın-gümüşü topladım, niçin bunları yoksullara dağıtmadım.
Nelük kodtum erki bu edgü işig, nelük söktüm erki yazuksuz kişig	Ah, sanki niçin bu iyi işi bıraktım; sanki niçin bu günahsız insanlara kötü sözler söyledim.
Burun ıdğum erdi kamuğ edgülüg, asığ kılğay erdi yarın belgülüg	Bütün iyiliklerimi önceden göndermeli idim; bunlar bana yarın muhakkak faydalı olurdu.
Negü asğı bar bu ökünçüm bu kün, ölüm tuttı kesti bu söz birle ün	Bugün bu peşimanlığımın ne faydası var; ölüm yakaladı, sözümü ve sesimi kesti.
Negü ter eşitgil yiti közlüg er, kişike bağırsak köni sözlüg er	Bak, keskin gözlü, doğru sözlü ve merhametli insan ne der.
Tüzü tın tokırka ölüm bir kapuğ, kirür bu kapuğka yorığlı kamuğ	Bütün canlılar için ölüm bir kapıdır; yürüyenlerin hepsi bu kapıdan geçer.
Negü ol tiriglik negü ol ölüm, kayudın kelirmen kayuka yolum	Hayat nedir, ölüm nedir; nereden geliyorum, nereye gidiyorum?
Nelük toğdum erki yana ölgeli, nelük küldüm erki sığıt körgeli	Ölecek olduktan sonra, sanki niye doğdum; ağlayacak olduktan sonra, sanki niye güldüm.
Ajunda ölümdin katığrak kayu, toğuğlı kişi öldi mundağ ayu	Dünyada ölümden daha güç ne var ! — Her doğan insan böyle diyerek ölür.
Muŋar meŋzetü aydı şâir sözi, munıŋ manisi uksa açlur közi	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; bunun mânasını anlayan kimsenin gözü açılır.
Negü bar ajunda ölümdin katığ, ölümüg sakınsa kiter miŋ tatığ	Dünyada ölümden daha ağır ne var; ölümü düşünürsen, bütün zevkler kaybolur, gider.
Ölüm bir teŋiz ol uçı yok tüpi, baka körse yetrü tüpi yok batığ	ölüm uçsuz-bucaksız bir denizdir; iyice dikkat edersen, dipsiz bir çukurdur.
Ölümni biligli usansa özün, ölüm tutsa asğı bulunmaz sözün	Ölümü bilen onu bilmezlikten gelirse, ölüm yakalayınca, bunu söylemekten bir fayda çıkmaz.
Erejlerke avnıp osal bolğuçı, ölüm tutsa odlur yetilmez küçi	Dünya zevkleri ile oyalanarak, gaflet edenler, ölüm yakalayınca, uyanırlar; fakat artık ellerinden bir şey gelmez.
Üküş neŋke todmaz közi suk kişi, ecel tutsa öknür itümez işi	Çok mal aç gözlüyü doyurmaz; ecel gelince, peşiman olur, fakat artık işini yoluna koyamaz.
Yayığ kutka avnıp küvenür kür er, yağız yer katında yürekin yerer	Mağrur insan dönek devletle avunarak, ona güvenir; fakat kara toprak altında peşimanlıkla yüreğini parçalar.
Sevinçlerke avnıp üküş külgüçi, sığıtka anuŋu ayâ ölgüçi	Ey fâni insan, dâima sevinç içinde avunup-gülen kimseler ağlamalara hazır olmalıdırlar.
Negü ter eşitgil ukuşluğ bilir, bu söz işke tutsa kör asğı alır	Akıllı ve bilgili insan ne der, dinle; buna göre hareket edenler bundan istifâde ederler.
Yarınlık orun edgü kolsa özün, isiz kılmasunı bu iki ajun	Kim âhiretini mâmur etmek isterse, her iki dünyayı harap etmesin.
İsiz kılmağıl sen ay kılkı tüzün, bu kün edgü kılğıl kılınçın sözün	Ey yumuşak huylu insan, kötülük etme; hem hareketin, hem de sözün ile bugün iyilik et.
Bu ay toldı öknüp üküş yığladı, ökünçi bu yerde asığ kılmadı	Ay-Toldı peşiman olup, çok ağladı, fakat bu hâlinde peşimanlığı fayda etmedi.
Çığayka üledi kör altun kümüş, kadaşlarka kıldı kumaru üküş	Fakirlere altın-gümüş dağıttı; akrabalarına çok öğüt ve nasihatlerde bulundu.
Közin kökke tikti ayur ay idim, seniŋde adın men idi bilmedim	Gözünü göğe dikti ve : — Ey rabbim, ben senden başka bir tanrı tanımadım — dedi —
Törüttüŋ igidtiŋ bedüttüŋ meni, seniŋ fazlıŋ erdi bilirmen munı	Yarattın, yetiştirdin ve beni büyüttün; biliyorum ki, bu senin fazıl ve keremin ile oldu.
Saŋa tapnur erdi meniŋ bu özüm, munukı ecel tuttı kesti sözüm	Ben sana bütün bu varlığım ile tapınıyordum; işte ecel geldi, sözümü kesti.
Kutulğu yerim yok yetürdüm bilig, seniŋ rahmetiŋ tutsu emdi elig	Sığınacak yerim yok, artık bir şey bilmiyorum; senin rahmetin benim yardımcım olsun.
Otunluk bile kıldım isiz üküş, tüzünlük bile sen keçür ay küsüş	Küstahlıkla bir çok kötülükler yaptım; ey aziz olan rabbim, sen beni rahmet ve şefkatin ile af ve mağfiret et.
Yavalıkta keçti tiriglik isiz, süre ıdtım üd kün bu beglik isiz	Hayatım, yazık ki, beyhude geçti; vaktimi ve beylik zamanımı, yazık ki, boşuna harcadım.
Sözin kesti ança sakındı turup, akıttı közün yaş kör oğlın körüp	Sözünü kesti ve bir müddet durup, düşündü; fakat oğlunu görünce, tekrar gözünü yaş bürüdü.
Aytoldı Oğlı Öğdülmişke Pend Bermişin Ayur	Ay-Toldı’nın Oğlu Öğdülmiş’e Nasihat Verdiğini Söyler
Bir ök oğlı erdi bu ay toldınıŋ, kiçig erdi yaşı uş ol oğlınıŋ	Bu Ay-Toldı’nın bir tek oğlu vardı bu çocuğun yaşı henüz küçük idi.
Atı erdi ögdülmiş aslı arığ, yüzi körklüg erdi me kılkı arığ	Adı Ögdilmiş idi; soyu temiz, yüzü güzel ve huyu iyi idi.
Okıdı bu oğlın öziŋe yakın, tutup kuçtı közde akıttı akın	Oğlunu yanına çağırdı; tutup kucakladı ve gözünden sel gibi yaş akıttı.
Ayur emdi oğlum barırmen munu, saŋa kaldı ornum barı neŋ unu	işte, oğlum—dedi—şimdi ben gidiyorum; bak, evim-barkım, malım-mülküm sana kalıyor.
Sen erdiŋ maŋa köz yarukı tükel, barırmen seniŋdin esen edgü kal	Sen benim gözümün nuru idin, şimdi senden ayrılıyorum, sen sağ ve esen kal.
Yeme yakşı aymış bu türk buyrukı, körür köz yarukı oğul kız okı	Bir türk veziri de çok güzel söylemiş:— Oğul-kız, hakikatte, gören gözün nurudur — demiştir.
Oğul kız sakınçı bu tüpsüz teŋiz, oğul kız sarığ kıldı kızğu meŋiz	Oğul-kız derdi dipsiz bir denizdir; oğul-kız al yanağı soldurur.
Kimiŋ boldı erse oğul kız kisi, negü teg kelir ol kişiniŋ usı	Bir kimsenin karısı ve oğlu-kızı varsa, o adam nasıl rahat uyuyabilir.
Oğul kızda ötrü ata yer etin, oğul kız atamaz atası atın	Oğul-kızdan dolayı baba dâima eziyet çeker; fakat oğul-kız babasının adını dahi anmaz.
Bu ay toldı aydı eşit ay oğul, sözümni unıtma maŋa tut köŋül	Ay-Toldı dedi :— Ey oğul, sözümü unutma, bunu can kulağı ile dinle.
Meni kör ata erdim emdi saŋa, atım erdi ay toldı bak kör maŋa	Dikkat et, ben senin baban idim, adım Ay-Toldı idi; şimdi hâlime bak.
Tirigliki toldı bu ay toldınıŋ, ökünçün ulır kör asığ yok anıŋ	Ay-Toldı’nın artık hayatı doldu; bak, şimdi nedametle inliyor, fakat bunun faydası yoktur.
Süçig bu tiriglik açığ bu ölüm, anundı kanı emdi kaçğu yolum	Bu hayat tatlı idi, ölüm acıdır; ölüm yakaladı, bundan kaçış yolu nerede.
Avındım bu dünyâka köŋlüm berip, vefâ kılmadı kör meniŋdin irip	Bu dünyaya gönülümü vererek, avundum; bak, o benden usandı, bana vefa göstermedi.
Meni ardı dünyâ okıdı seve, köŋül berdim erse irikti ive	Dünya beni aldattı; severek, yanına çağırdı; ona gönül verdim, fakat benden çabuk bıktı.
Cefâ kıldı dünyâ karıdı bu kut, seni armasunı munu sözke büt	Dünya cefa etti, bu saadet ihtiyarladı; bu söze inan, seni de aldatmasın,
Kereklig işim barça yerde kodup, kereksizni kıldım havâka udup	Bütün lüzumlu işleri olduğu yerde bıraktım; nefse uyarak, lüzumsuz işler ile uğraştım.
Tüpi yel keçer teg tiriglik keçip, asığsız ulırmen özümke açıp	Hayat, bir kasırga gibi, geçti, gitti; şimdi hâlime acıyarak, boş yere inliyorum.
Orunçun ya mâlın itilmez işim, elig tuttaçı yok bu kün bir kişim	Rüşvet veya mal ile işim düzeltilemez, bugün elimden tutacak kimsem yoktur.
Negü ter eşitgil odulmış kişi, ölümüg ukup yetrü bilmiş kişi	Gaflet uykusundan uyanmış ve ölümün ne olduğunu iyice anlamış olan insan ne der, dinle.
Bügü bilgi kitti ölümüg körüp, ukuşluğ ögi yitti ögsüz bolup	Ölümü görünce, hakimin bilgisi gitti, akr Ilının aklı kayboldu ve akılsız kaldı.
Ne yavlak neŋ ol bu ölüm tarmakı, ne yavlak erür bu kişig urmakı	Bu ölüm pençesi ne kötü bir şeydir; onun insana çarpması ne kadar fena oluyor.
İtiglig sarâyığ buzuğlı ölüm, kamuğ yumğılarığ saçığlı ölüm	Süslü ve mâmur sarayları viraneye çeviren ölümdür; bütün cemiyetleri darma-dağın eden ölümdür.
Muŋar meŋzetü aydı şir ayğuçı, okığıl munı sen ayâ bilgüçi	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; ey anlayan insan, sen bunu oku.
Negü bar ajunda aŋar hilesiz, negü hile bar kim aŋar çâresiz	Dünyada ne var ki, ona karşı bir tedbir bulunmasın; ne tedbir var ki, ona karşı bir çâre bulunmasın.
Kamuğ neŋke hile itig çâre bar, meger bu ölümke ölüm hilesiz	Her şey için bir tedbir, usûl ve çâre vardır; fakat ölüme karşı yoktur, ölüm çaresizdir.
Öğdülmiş suali Aytoldıka	ÖĞDÜLMİŞ’İN AY-TOLDI’YA SUÂLİ
Eşitti oğul kör atası sözin, til açtı ataka evürdi yüzin	Oğlu babasının sözünü dinledikten sonra, yüzünü ona doğru çevirerek, söze başladı.
Ayur ay atam bir sözüm bar saŋa, anı aytayın men ayu ber maŋa	Ey baba — dedi—sana bir suâlim var; onu sorayım, sen cevâbını bana ver.
Bu dünyâ içinde tirildiŋ üküş, bilig bildiŋ erdem okıdıŋ ukuş	Bu dünyada çok yaşadın, bir çok bilgi edindin; fazilet ve meziyetler elde ettin.
Ayıttuŋ eşittiŋ yeme ögrenü, sınayu tirildiŋ kamuğnı körü	Sordun, öğrendin; her şeyi görüp anlayarak, tecrübe ederek yaşadın.
Negü erse barmu ölümke itig, anı utru tutğıl ay bılge tetig	Ölüme karşı her hangi bir çâre var mı? eğer varsa, ey zeki âlim, ölüme karşı o çâreye baş vur.
Eger hile çâre yok erse adın, kamuğ neŋ hazine ülegil barın	Eğer başka bir tedbir ve çâre yoksa, bütün malını ve hazîneni, hepsini dağıt.
Hazine bu neŋ bola başka yuluş, esen bol yana bolğa altun kümüş	Hazîne ve mal baş için fidye olabiliyorsa, sen sağ ol, altın-gümüş tekrar yerine gelir.
Negü ter eşitgil közi tok kişi, tuz etmek idisi akı er başı	Gözü tok, başkaları üzerinde tuz-ekmek hakkı olan, cömertlerin namlısı ne der, dinle.
Üle neŋ kişike yitür hem içür, seni neŋ keçürgey sen anı keçür	Malını insanlara dağıt, yedir ve içir; mal seni kullanacağına, sen onu kullan.
Esenlik kerek erke neŋ eksümez, tiriglik kerek kuşka meŋ eksümez	İnsana esenlik gerek, mal eksik olmaz; kuş için hayat gerek, yem eksik olmaz.
Tirig bolsa yalŋuk tileki anuk, et öz baş esen bolsa ârzû yağuk	insan hayatta oldukça, dileğini elde edebilir; başı, vücûdu sağ oldukça, her isteğine kavuşabilir.
Aytoldı cevabı Öğdülmişke	AY-TOLDI’NIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi ay toldı aydı oğul, eşitgil sözümni bu iştin tüŋül	Ay-Toldı cevap verdi:— Ey oğul, sözümü dinle bu işten vaz geç.
Ölümke asığ kılmaz altun kümüş, ölümüg tıdumaz bilig ya ukuş	Ölüme karşı altın-gümüş fayda etmez; ölüme bilgi ve akıl da mâni olamaz.
Ölümüg tıdar erse dünyâ neŋi, yulup ölmegey erdi begler begi	Ölümü dünya malı önleyebilse idi, beylerin beyi ölmez idi.
Hakimlerke hikmet asığ kılmadı, bügülerke bilgi elig tutmadı	Hakimlere hikmetleri fayda etmedi; bilginlere bilgileri yardım etmedi.
Ölümke asığ kıldı erse ot em, otaçı turu kalğay erdi ulam	Ölüme karşı ilâç ve deva fayda etse idi, tabipler ebediyen hayatta kalırlardı.
Ölüm yüz kılur erdi erse körüp, ağır savcılar kalay erdi turup	Ölüm karşısındakilere göre muamele etse idi, mübarek peygamberler ölmemiş olurlardı.
Toğuğlı tirigler ölümke sanı, ölümke toğuğlı tirig kim kanı	Doğan her canlıyı ölecek bil; ölmek için doğanlardan diri kalan hani, kim var.
Tüşün ol bu dünyâ keligli keçer, yegen yel büke teg yer erken açar	Bu dünya bir konak yeridir, gelen geçer; o her şeyi yiyen büyük bir ejderha gibi, yedikçe acıkır.
Öğdülmiş cevabı Aytoldıka	ÖĞDÜLMİŞ’İN AY-TOLDI’YA CEVABI
Eşitti kör ögdülmiş aydı ata, idi ked ukulmış ölümüg yete	Öğdülmiş dinledi ve : — Ey baba — dedi — ölümün dâima seni takip ettiğini iyice bildiğin hâlde,
Negülük usandıŋ tiriglik ıdıp, negüke ilenür sen emdi ulıp	Niçin ona göre hareket etmedin ve neden şimdi inleyerek, onu çekiştiriyorsun ?
Nelük tirdiŋ erdi bu kalğu neŋiŋ, negüke ülemediŋ artğu neŋiŋ	Geride kalması mukadder olan malı niçin topladın; ihtiyacından artan malı niçin başkalarına dağıtmadın?
Tirilse osal bolsa yalŋuk özün, ökünsü öziŋe ilensü sözün	însan gaflet içinde yaşarsa, peşıman olması ve kendisini suçlu bulması lâzımdır.
Bu kün öknüp asğı negü ay ata, başın yerke çalsa ulıp miŋ kata	Ey baba, bugün peşiman olmanın ve inleyerek, başını yerden-yere vurmanın ne faydası var?
Aytoldı cevabı Öğdülmişke	AY-TOLDI’NIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Bu ay toldı aydı ay oğlum eşit, meni kör usanma yarınlık iş et	Ay-Toldı dedi : — Ey oğlum, dinle; bana bak, sen gafil davranma, âhiret işini yoluna koy.
Osallık meni alktı öknür özüm, odunğıl osal bolma körklüg yüzüm	Gaflet beni mahvetti, ben peşimanım; sen uyanık dur, gafil olma, ey güzel yüzlüm!
Toğuğlı neçe tuğdı ölgü üçün, neçe barmasa eltür âhır küçün	Ne kadar doğan varsa, ölmek için doğmuştur; ne kadar dirense de, sonunda zorla götürürler.
Ölügli kişi barça üdke tutuğ, yetilse üdi kör maŋıtmaz butuğ	Ölecek insanların hepsi zamana rehindir; vakti gelince, bak, bir adım bile atamaz.
Muŋar meŋzetü aydı şâir tili, tükel sözturur bu ukulsa kalı	Şâirin buna benzer bir sözü vardır; eğer anlaşılırsa, mükemmel bir sözdür.
Kamuğ neŋke vakt ol küni belgülüg, nefes tın tokırka sanı belgülüg	Her şeyin bir vakti vardır, günü bellidir; nefes alıp-vermenin sayısı bellidir.
Yıl ay kün keçer teg tiriglik keçer, keçer kün keçürgey seni belgülüg	Yıl, ay ve gün nasıl geçiyorsa, hayat da öyle geçer; geçip-giden günler seni de muhakkak alıp-götürecektir.
Yana aydı ay toldı kör ay oğul, ne hâlin barırmen meni kör odul	Ay-Toldı sözüne devam etti ve: — Ey oğul — dedi — ben ne hâlde gidiyorum, beni gör ve uyan.
Sen ök sen sakınçım barırmen muŋun, kiçiglikte minsiz kalır sen bu kün	Tek düşüncem sensin, bu endişe ile gidiyorum; sen bugün küçük yaşta, bensiz kalıyorsun.
Negü teg bolur sen meniŋde kedin, meniŋ yok sakınçım munıŋda adın	Benden sonra ne olacaksın; benim bundan başka bir düşüncem yoktur.
Ata emgeki bolsa oğlı öze, ol oğlı bilir ötrü kılk yaŋ tüze	Baba oğlunun yetişmesi için emek sarfederse, oğlu o terbiye altında, iyi olarak yetişebilir.
Kısa tutsa oğlın kör edgü bolur, atası anası yaruğu bolur	Baba çocuğunu sıkı bir terbiye altında yetiştirirse, annesi ve babası bundan dolayı saadet duyar.
Kalı kıstaçı bolmasa ol oğul, yava boldı sen ol oğuldın tüŋül	Eğer onu sıkı bir terbiye altında yetiştirecek biri bulunmazsa, o çocuk heder olur; sen artık ondan ümidini kes.
Oğulluk ata bolsa bilge tetig, kısa tutğu tutçı emi bu itig	Çocuk babası âlim ve zeki ise, oğluna dâima sıkı bir terbiye vermelidir; bunun usûlü, çâresi budur.
Negü ter eşitgil oğulluğ kişi, başında keçürmiş yetilmiş yaşı	Tecrübeli, yaşını başını almış ve çocuk sahibi insan ne der, dinle.
Kimiŋ oğlağu bolsa oğlı kızı, aŋar yığlağu boldı muŋluğ özi	Kimin çocukları nâz içinde yetiştirilirse, o kimseye ağlamak düşer; keder ona mukadderdir.
Kiçigde ata ıdsa oğlın yava, oğuldın yazuk yok atadın cefâ	Baba çocuğunu küçüklüğünde başı-boş bırakırsa, kabahat ve suç çocukta değil, babadadır.
Oğul kız isiz bolsa kılkı yaŋı, ol isiz ata kıldı ıdtı oŋı	Çocukların tavrı, hareketi kötü ise, o kötülüğü baba yapmıştır; çocuğu iyi olmaktan mahrum eden odur.
Kısa tutsa oğlın ata ögretü, uluğ bolsa sevnür oğul kız yetü	Baba çocuğunu sıkı bir terbiye altına alıp, ona her şeyi öğretirse, çocuğu yetişip-büyüyünce, sevinir.
Oğuluğ kısa tut ata bolğuçı, saŋa külmesüni kedin kelgüçi	Ey baba olan, çocuğunu sıkı terbiye et; arkadan gelenler sana gülmesinler.
Oğul kızka ögretgü erdem bilig, bu erdem bile bolsu kılkı silig	Çocuklara fazîlet ve bilgi öğretmeli ki, onlar iyi ve güzel yetişsinler.
Öğdülmiş cevabı Aytoldıka	ÖĞDÜLMİŞ’İN AY-TOLDI’YA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ata, seniŋ kadğuŋı yep küyermen tüte	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Ey baba, senin kaygım ile yanıp- tutuşuyorum — dedi —
Seniŋde kedin men tirig turmayın, seniŋ kadğularıŋ közün körmeyin	Ne olurdu, senden sonra yaşamasa idim ve senin bu ıstıraplarına şahit olmasa idim.
Seniŋ cânıŋı bir bağırsak idi, maŋa bersü kadğun meni kodmadı	Bir de merhametli rabbim, senin yerine, benim canımı alsa idi de, bana bu acıyı göstermese idi.
Kalı bermez erse yetilse ecel, bitilmiş bolur bu ecelke ezel	Eğer senin yerine benim canımı almaz ve ecel sana gelirse, demek bu ecel ezelden mukaddermiş.
Nerek kadğurar sen nerek bu sığıt, bayat hükmi keldi sığıtnı ağıt	Niçin kederleniyorsun, bu ağlama niçin; gelen Tanrı emridir, ağlamağı bırak.
Kalı dünyâ devlet kalırı üçün, sığıt kılsa kılma bu bolmaz küçün	Eğer dünya ve devlet arkada kaldığı için ağlıyorsan, ağlama; zorla bunun önüne geçilmez.
Kalı bu tü nimet kalırka yeme, özüŋ yığlar erse yorı yığlama	Eğer sen bu çeşitli mimetler arkada kadığı için ağlıyorsan, bırak; bunlar da ağlamağa değmez.
Telim dünyâ yegli seniŋde oza, kodup bardı barça bu ınçık öze	Senden önce dünyanın zevkini tadan çok kimse, ah-vah ederek, onu bırakıp gitti.
Bilir erdiŋ emdi cefâçı ajun, cefâ kılğusın sen usandıŋ özün	Sen şimdi bu zâlim dünyanın sana cefa edeceğini biliyordun, kendin gafil davrandın.
Kamuğ dünyâ bolsa biregüke tüz, kalır dünyâ ülgi tegir iki böz	Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünya kalır; onun kısmetine ancak iki bez düşer.
Tiriglik üçün öknür erse özüŋ, ökün tutçı yığla kurıtma közüŋ	Eğer sen geçirdiğin hayat için peşiman oluyorsan, haklısın; durmadan ağla, göz yaşın kurumasın.
Yana yaŋu ermez keçürmiş künüŋ, negü kıldıŋ erse anundı tünüŋ	Fakat geçirdiğin günler bir daha geri gelmez; ne yaptınsa-yaptın, artık karanlık âlemi seni bekliyor.
Maŋa erse emdi bu kadğu sakınç, sakınç kılma kılğıl sen emdi sevinç	Bu kaygı ve endişe benim için ise, hiç endişe etme; bilâkis, müsterih ol.
Törütülmiş erdiŋ törügli ölür, törügli ölür ol törütgen kalur	Sen yaratılmış idin, her yaratılan ölür; yaratılan ölür, ama yaratan kalır.
Atam erdiŋ artuk bağırsak akı, seniŋde bağırsak törütgen takı	Sen benim için çok merhametli ve cömert bir baba idin; fakat yaratan senden daha merhametlidir.
Seni ol törütti saŋa berdi kut, maŋa bermegeymü munu sözke büt	Seni o yarattı, o sana saadet verdi; bana da vermeyecekmi; buna iman et.
Uçuzka ağırlık anıŋdın tegir, kiçigke uluğluk ol ıdsa kelir	Değersize değer ondan gelir; küçük büyüklüğü onun ihsanı ile bulur.
Muŋar meŋzeyür körse öglüg sözi, bu öglüg sözi ol kör ögsüz közi	Dikkat edersen, akıllı insanın buna uygun bir sözü vardır; akıllı insanın sözü akılsız için gözdür.
Aziz ol aziz kim azizlarka iz, anıŋdın tegir iz aziz emdi kız	Gerçek aziz o azizdir ki,.azizlere izzet ondan gelir; izzet ve aziz şimdi nâdirdir.
Uçuzka ağır ol kiçigke uluğ, yavuzka yöleki bedükke ediz	Değersize kıymet, küçüğe büyüklük, büyüğe yükseklik ve ikbâl veren odur; kötüler ona sığınırlar.
Eşitti kör ay toldı oğlı sözin, kötürdi elig kökke tikti közin	Ay-Toldı oğlunun sözlerini dinledi; elini kaldırdı, gözünü göğe dikti.
Bayatka şükür kıldı artuk üküş, bayat bermişiŋe oğulka ukuş	Oğluna akıl verdiği için, Tanrıya çok-çok şükür etti.
Aytoldı cevabı Öğdülmişke	AY-TOLDI’NIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Ayur oğluma boldı köŋlüm bütün, bayat fazlı birle tirilgil kutun	Ay-Toldı dedi: —Ey oğlum, şimdi içim rahat etti; Tanrının fazlı ve keremi ile, saadet içinde yaşa.
Çın aymış ukuşluğ körü bar bu söz, anıŋ manisi bil yiti kıl bu köz	Akıllı bir insan, dikkat edersen, şu sözü çok doğru söylemiş; onun mânasını bil ve iyice dikkat et.
Bayat kimke berse ukuş ög bilig, kamuğ ârzûlarka yetildi elig	Tanrı kime akıl, anlayış ve bilgi verirse, o bütün arzularına nail olur.
Kimiŋ kılkı edgü kılınçı oŋay, tilek buldı barça yaruttı kün ay	Kimin tavrı iyi ve hareketi uslu-başlı olursa, o bütün dileklerine kavuşur, güneşi ve ayı parlak olur.
Kamuğ edgüke mün bu edgü kılınç, kılınç edgü bolsa bolur miŋ sevinç	Bu iyi davranış bütün iyilikler için bir sermâyedir; hareketi iyi olursa, insan bin türlü sevince kavuşur.
Bu ay toldı elgin kötürdi yana, bayatığ üküş ögdi kıldı senâ	Ay-Toldı tekrar elini kaldırdı, Tanrıya çok hamd ve sena etti.
Ayur ay idim sen törüttüŋ tözüg, yemi birle igdür sen sansız özüŋ	-Ey rabbim, sen her şeyi yarattın; sayısız mahlûkların rızkını ihsan edersin — dedi —
Törüttüŋ meni sen kötürdüŋ kutun, yazukluğ kuluŋ men tapuğsuz otun	Beni yarattın ve saadet içinde yükselttin; ben senin kusurlu, günahkâr ve âsî bir kulunum.
İdi edgü tuttuŋ bu üdke tegi, kamuğ ârzû berdiŋ bu dünyâ yegi	Bu zamana kadar sen bana çok lütuf ve ihsanda bulundun; bütün arzularımı yerine getirdin, dünyanın en iyi nimetlerini bana verdin.
Tüzü ârzû nimet tükel men yedim, sevinçlig men sendin ay edgü idim	Bütün arzu ve nimetlere tamamen nâil oldum; ey iyi rabbim, sen beni her bakımdan sevindirdin.
Maŋa tegdi hükmüŋ barurmen munu, bir ök oğlum erdi kodurmen unu	Hükmün bugün bana ulaştı, işte gidiyorum; bir tek oğlum vardı, onu da şimdi bırakıyorum.
Ata erdim emdi ölür bu ata, idim sen tirig sen aŋar bir kut a	Baba idim, şimdi bu baba ölüyor; ey rabbim, sen dirisin, ona saadet ver.
Erejke yakın tut yırak tut belâ, ikigün ajunda munı sen yul a	Onu refaha yakın ve belâdan uzak tut; her iki dünyada onun yardımcısı ol.
İsizdin küdezgil ula edgüke, muŋadturmağıl sen yegü kedgüke	Kötülükten koru, iyiliğe ulaştır; onu yiyecek ve giyeceğe muhtaç etme.
Köŋüldin berü kıldı edgü duâ, ay edgü duâ sen belânı yığa	Gönülden gelen iyi dualar etti; ey iyi duâ, sen bütün belâları defet.
Negü ter eşitgil sakınuk kişi, sakınuk kişi ol kişiler başı	Dinle, takva sahibi ne der; takva sahibi olan kimse insanların başıdır.
Bayat kimke kılsa inâyet basut, ikigü ajunda bu er buldı kut	Tanrı kime inayet ve yardım ederse, o kimse her iki dünyada mes’ûd olur.
Kayu kulka bolsa bayattın yölek, bu buldı ikigün ajunda tilek	Tanrı hangi kula muzaheret ederse, o her iki dünyada dileğine kavuşur.
Bayat fazlı bolsa kim erse öze, kamuğ ârzû nimetke tegdi tüze	Tanrının fazlı kimin üzerine olursa, o bütün arzu ve nimetlere erişir.
Muŋar meŋzetü aydı öglüg kişi, kim öglüg sözi tutsa itlür işi	Akıllı insan buna uygun bir söz söylemiştir; kim akıllı insanın sözünü tutarsa, işi iyi gider.
Küdezildi kimni küdezse idi, tilek buldı nimet talusın yedi	Tanrı kimi gözetirse, o gözetilir, dileğini bulur ve nimetin iyisine nâil olur.
Kayu kul bayatka ınansa turup, belâ kadğu kapğın öziŋe tudı	Hangi kul Tanrıya inanırsa, kendisine belâ ve kaygı kapılarını kapamış olur.
Yana aydı ay toldı uk ay oğul, ölümüg unıtma öyü tur odul	Ay-Toldı devam etti ve:— Ey oğul, anla— dedi— ölümü unutma, onu dâima düşün ve uyanık bulun.
İnanma tiriglikke yil teg keçer, usanma bu dünyâdın öz terk köçer	Hayata inanma, yel gibi geçer; gafil olma, bu dünyadan çabuk göçersin.
Bayatka tutuzdum seni men katığ, tilese küdezgey yitürgey tatığ	Ben seni tamamiyle Tanrıya emânet ettim; o dilerse, gözetir ve nimetini tattırır.
Munu adrılurmen seniŋdin bu kün, ökünçün sığıt birle yığlap ögün	Bu düşünceler içinde peşimanlıkla ağlayıp-sızlayarak, işte bugün senden ayrılıyorum.
Meniŋde kedin sen negü kılğuŋı, ayayın eşitgil ukulmış teŋi	Benden sonra ne yapacağını sana anlatabildiğim kadar söyleyeyim, dinle.
Aytoldı Oğlı Öğdülmişke Ötlemişin Ayur	Ay-Toldı’nın Oğlu Öğdülmiş’e Öğüt Verdiğini Söyler
Köŋül til köni tut bayatka tapın, usanma yarınlık işiŋni itin	Gönlünü ve dilini doğru tut, Tanrı’ya kulluk et; gafil olma, yarınki işini şimdiden düzene koy.
Kamuğ edgü isiz bayat hükmi bil, bayatka ınanğıl anıŋ tapğı kıl	Her türlü iyiliği ve kötülüğü Tanrı hükmü bil; Tanrıya inan ve ona kulluk et.
Negü kim kerekiŋ anıŋdın tile, anıŋda adın yok saŋa küç bile	Neye ihtiyacın varsa, ondan dile; bil ki sana yardım edecek ondan başka bir kuvvet yoktur.
Ağır tut negü erse yarlığların, ağır kılğa teŋri bu kün hem yarın	Onun bütün emirlerine itaat et, Tanrı seni bugün de yarın da aziz eder.
Yorıkıŋ köni tut yaŋılma özüŋ, köŋül til kiçig tut bedütme sözüg	Tavır ve hareketin doğru olsun, doğru yoldan sapma, alçak gönüllü ol, tevazu ile söz söyle, büyük söz söyleme.
Tirildim bir ança barırmen sakın, negü kıldı dünyâ maŋa kör bakın	Ben bu dünyada bir müddet yaşadım, şimdi gidiyorum; düşün, iyice bak, dünya bana ne yaptı, gör.
Özüŋ otka atma bu dünyâ üçün, kişi neŋin alma küçeme küçün	Bu dünya için kendini ateşe atma; başkasının malını alma, kimseye zulüm etme.
Tire bildi bu öz yeyü bilmedi, künüm keçti öknüp asığ kılmadı	Ben toplamasını bildim, fakat yemesini bilemedim; günüm geçti, son peşimanlık da fayda etmedi.
Saŋa kaldı mâlım maŋa boldı yük, erej birle yep yat sevinç birle bök /şük/	Malım sana kaldı, bana ancak yük oldu; huzur içinde yemekte devam et, güle-güle kullan.
Tuta bilse tap bu tirilmiş neŋiŋ, ikigün ajunda kızartğay eŋiŋ	Bu toplanmış olan mal, tutmasını bilirsen, sana kâfidir; her iki dünyada yüzünü güldürür.
Tuta bilmese sen adın munça neŋ, saŋa yetmegey kör sarığ kılğa eŋ	Tutmasını bilmezsen, bir bu kadar mal daha olsa, sana yetmez; görürsün, yüzünü sarartır.
Köni bol bütünlük bile tut kılınç, könilik içindeturur bu sevinç	Doğru ol, dürüst hareket et; doğruluk insanı mes’ûd eder.
Negü ter eşit bu köni kılklığ er, bu iki ajunuğ köni kılklığ yer	Hareketi doğru olan insan ne der, dinle; doğru insan her iki dünyayı kazanır.
Erejlig tilese kişi öz künin, könilik içinde tilegü emin	însan gününün .mes’ûd geçmesini isterse, bunun çâresini doğrulukta aramalıdır.
Özüŋ bay bolayın tese belgülüg, könilikte buldı bu baylar ülüg	Sen muhakkak zengin olmak istersen, bil ki, asıl zenginler kısmeti doğrulukta bulmuşlardır.
Bedüklük tilese bodunka uluğ, ödürke açuk tut könilik yoluğ	Büyük ve halka baş olmak istersen, doğru yoldan şaşma.
Oŋay bolsa yalŋuk kılınçı köni, ikigün ajunda yaruyur küni	însan uslu-başlı, tavrı ve hareketi doğru olursa, her iki dünyada güneşi parlar.
Yana aydı ay toldı oğlum eşit, özüŋ edgü birle tamudın köşit	Ay-Toldı devamla:— Oğlum, dinle; cehennem azabına karşı iyiliği kendine siper edin — dedi —
Kamuğ edgülük kıl isizdin yıra, kamuğ edgü kelgey sen oldur tur a	Dâima iyilik yap, kötülükten uzak dur; ister otur-ister kalk, bundan sana hep iyilik gelir.
İsiz işke yakma saŋa kılğa kor, isizlik yılan ol seni tikge kör	Kötü arkadaşa yaklaşma, sana zarar getirir; kötülük yılandır, dikkat et, seni sokar.
İki yüzlüg erke sözüg sözleme, yadılğay sözüg sır açılğay yeme	İki yüzlü adama sır verme; sözün yayılır, sırrın ortaya çıkar.
Eviŋke yağutma uşakçı kişig, bütün ilke yadğay körüp bilmişig	Dedi-kodu yapanları evine yaklaştırma, görüp-öğrendiklerini bütün halka yayarlar.
Sınamış bütülmiş kişig tut katığ, saŋa teggey andın tümen miŋ tatığ	Tecrübe edilmiş ve güvenilir insana iyice yapış; böyle insandan sen zevk duyarsın.
Sözüg barça tıŋla yeme bütme terk, köŋül sırrı açma katığ kizle berk	Her sözü dinle, fakat hemen inanma; gönül sırrını açma, onu sımsıkı sakla.
Kişig tepsemegil yeme içme soŋ, bu iki kılınçlığ bulur tutçı muŋ	Başkasını kıskanma, çok fazla yiyip-içme; bu iki işi yapan insanın başı derdden kurtulmaz.
Tişig boşlağ ıdma yapa tut kapuğ, tişidin tegir erke teŋsiz kamuğ	Kadını başı-boş bırakma, kapıyı kapalı tut; insana her türlü uygunsuzluk kadından gelir.
Yatığ evke ıdma çıkarma tişig, katılmazda aşnu sınağıl kişig	Yabancıyı eve sokma, kadım çıkarma; içli-dışlı olmadan önce, insanı tecrübe et.
Kılınç edgü tut neŋke kadğurmağıl, kılınç edgü bolsa kelir neŋ tegil	İyi hareket et, mal için kaygılanma; iyi hareket edersen, mal kendiliğinden gelir.
Muŋar meŋzer emdi bu sözni eşit, bu söz işke tutğıl özüŋke iş et	Şimdi buna uygun şu sözü dinle; onu dâima aklında tut ve ona göre hareket et.
Nerek neŋ kişike kerek edgü yaŋ, kerek bolsa bulğay kamuğ edgü neŋ	İnsana mal neye lâzım, lâzım olan iyi huydur; böyle olan insan, gerekirse, bütün iyi şeyleri elde eder.
İsizke negülük kerek neŋ tavar, neçe kirse bolğay çığay birle teŋ	Mal ve servet kötünün ne işine yarar; ne kadar mal elde ederse-etsin, o fakir ile birdir.
Uvutsuz kişidin yırak tur teze, meniŋdin miŋ alkış uvutluğ öze	Hayasız adamdan kaç, uzak dur; haya sahibine benden binlerce selâm.
Kamuğ işte ivme serin öz buka, serimlig kişiler tegir ârzûka	Hiç bir işte acele etme, sabırlı ol, kendini tut; sabırlı insanlar arzularına erişirler.
Kayu işte bolsa yorık utru tut, yorık utru tutsa saŋa örge kut	Hangi iş olursa-olsun, sen onu tatlı dille karşıla; her işte tatlı dil kullanırsan, saadet sana bağlanır.
Tiliŋni küdezgil közüŋni küdez, boğuzuŋ küdezgil halâl yegil az	Dilini ve gözünü gözet, boğazına dikkat et; az ye, fakat halâl ye.
Bodun munka bolsa yırak tur seçe, kara bulğakıŋa katılma kaç a	Halk serkeşlik ederse, ondan uzak dur; avamın kargaşalığına karışma, ondan kaç.
Tiliŋde yorımasu begler sözi, meger edgülükte adın ay kozı	Ey kuzum, iyilikten başka bir maksatla, ancak beylerin kullanabileceği sözleri ağzına alma.
Kişi yası kolma özüŋ kılma yas, neçe edgülük kıl havâ ârzû bas	Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi hava ve hevesine hâkim ol.
Kayu işke kirse çıkışıŋnı kör, çıkış körmese iş bolur erke kor	Hangi işe girersen, önce sonunu düşün; sonu düşünülmeyen işler insana zarar getirir.
Kalı kelse övkeŋ katığlan serin, serimlig kişiniŋ sevinçi yarın	Eğer öfkelenirsen, kendini tut, sabırlı ol; sabırlı insan sonunda sevince kavuşur.
Negü ter eşitgil seriŋen kişi, serinse iter er buzulmış işi	Sabreden insan ne der, dinle; insan sabrederse, bozulmuş olan işler düzelir.
Serinse kişi öz tilekin tapar, serip turdaçı er ürüŋ kuş tutar	İnsan sabrederse, dileğine kavuşur; sabredip-bekleyen avcı ak-kuş tutar.
Kalı tegse emgek ya kadğu sakınç, serinse kelir ötrü kayra sevinç	Eğer zahmet, kaygı veya endişeye düşen kimse sabrederse, kaybettiği huzuru tekrar elde eder.
Apaŋ irse devlet yapulsa kapuğ, serinse yana işi itlür kamuğ	Eğer devlet gider ve kapısı kapanırsa, insan sabfetmeli; onun bütün işleri tekrar yoluna girer.
Seringil serinmek eren kılkı ol, serinse bulur er mesel kökke yol	Sabırlı ol, sabretmek er kişi işidir; insan sabrederse, göğe bile yol bulur.
Ölümüg unıtma anuk tur sakın, özüŋni unıtma tüp üŋke bakın	Ölümü unutma, dâima hazır ol, onu hiç bir zaman hatırından çıkarma; kendini unutma, aslını dâima göz önünde tut.
Kalınka katılsa sen bekle sözüg, kişiler evinde küdezgil közüŋ	Toplantılarda bulunursan, ihtiyatla söz söyle; başkalarının evinde gözüne dikkat et.
Kirişke körü sen çıkış kıl neŋiŋ, sözüg sözlemegil meger öz teŋiŋ	Giderini gelirine göre ayarla; ancak sana yakışacak sözleri sarfet.
Tiliŋde çıkarma bu yalğan sözüg, bu yalğan sözün er uçuzlar özüŋ	Ağzından yalan söz çıkarma; yalan söz ile insan kendi itibârını düşürür.
Kadaş yak yağukka yakınlık ula, uluğka kiçigke sevüg bol küle	Kardeş ve akrabaya yakınlık göster; güler yüzle büyüğün ve küçüğün gönlünü al.
Tuz etmekni keŋ tut kişike yetür, kişi aybı körse sen açma yetür	Tuzu, ekmeği bol tut, başkalarına ikram et; bir kimsenin aybını görürsen, açma, üstünü ört.
Tapuğka erig bol bayatka tapın, yazuktın yırak tur özüŋni sakın	İbâdette gayretli ol, Tanrıya kulluk et; günahtan uzak dur, kendini koru.
Bolu berse devlet küvezlenmegil, usa edgülük kıl isiz kılmağıl	Saadete kavuşursan, kibirlenme; kötülük etme, elinden geldiği kadar iyilik yap.
Avınma bu dünyâka erter barır, ınanma bu devletka terkin karır	Bu dünya ile oyalanma, geçer, gider; bu devlete inanma, çabuk ihtiyarlar.
Tayanma tiriglikke tüş teg keçer, küvenme kıvı kutka kuş teg uçar	Hayata bel bağlama, rüya gibi geçer; boş saadete güvenme, kuş gibi uçar.
Tiriglik yava kılma edgü kılın, keçer kün içinde kerekiŋ alın	Hayatı boşuna geçirme, iyilik yap; geçip-gidenlerden ibret al.
Bor içme fesâdka katılma yıra, zinâ kılma fâsık atanma kara	Şarap içme, fesada karışma, uzak dur; zina yapma, fisk ve fücur ile kara yüzlü olma.
Bu iki kılıktın ıduk kut kaçar, ol erke çığaylık yolını açar	Bu iki hareketten mübarek saadet kaçar, bunlar insana fakirlik yolunu açar.
Negü ter eşitgil sınamış kişi, sınamış kişiler bilir iş başı	Tecrübeli kimse ne der, dinle; tecrübeli insanlar işin aslını bilirler.
Bor içme zinâka katılma hader, bu iki çığaylık tonını keder	Şarap içme, zina etme, kendini koru; ikisi de insana yoksulluk elbisesini giydirir.
Bu bordın kopar miŋ yazukka yürek, zinâdın kaçar kut yüzüŋke sudar	içki insanın bin türlü günâha teşvik eder; saadet zinadan kaçar ve zânînin yüzüne tükürür.
Sözin kesti ay toldı aydı oğul, unıtma saŋa söz kereki bu ol	Ay-Toldı şöyle diyerek, sözünü kesti:— Oğlum, unutma, sana lâzım olan sözler bunlardır.
Tükel sözledim men muŋa bütse sen, sevinç eksümegey sözüm tutsa sen	Her şeyi söyledim; buna inanır ve sözümü tutarsan, dâima mes’ûd olursun.
Saŋa sözledim söz kumaru atı, unıtma bu sözler köŋülke biti	Sana söylediğim sözün adı vasiyettir;’bu sözleri unutma, gönlüne yaz.
Aytoldı Küntoğdı İligke Kumaru Bitig Bitimlişin Ayur	Ay-Toldı’nın Hükümdar Kün-Toğdı’ya Vaslyet-Nâme Yazdığını Söyler
Bitigü bile koldı kâğıd tetig, bayat atı birle bitidi bitig	Bu zeki insan kağıt-kalem istedi; Tanrı adı ile başlayarak, bir yazı yazdı.
Bayat atı birle sözüg başladı, törütgen igidgen keçürgen idi	Sözüne Tanrı adı ile başladı:—Yaratan, yetiştiren ve göçüren Tanrı — dedi —
Törütti tümen miŋ bu sansız tirig, tirilgü berür kodmaz açın birig	Bu yüz binlerce, sayısız mahlûku o yarattı; hepsine rızık verir ve hiç birini aç bırakmaz.
Yorıtur kamuğka tilemiş tilek, kerek bolmaz anda kör arka yölek	O her şeye ve her kese hükmünü geçirir; hiç bir desteğe ve yardımcıya muhtaç değildir.
Tilese törütür bolur kolmışı, tilep boldı barça anıŋ kılmışı	Dilerse, yaratır ve her istediği olur; yaptıkları hep onun isteği ile vücûda gelmiştir.
Ölümke törütti bu sansız konum, tirig barça ölgü aŋar yok ölüm	Bu sayısız mahlûkları ölüm için yarattı; diri olan her şey ölecektir; yalnız kendisi için ölüm yoktur.
Sevüg savçıkamiŋ meniŋdin selâm, tegürsün bayatım kesüksüz ulam	Tanrı benden sevgili Peygambere, devamlı olarak, binlerce selâm eriştirsin.
Tüzü eşleriŋe yeme ök adın, tegürsün selâmım idim kesmedin	Diğer bütün ashabına da rabbim sonsuz selâmlarımı ulaştırsın.
Uzun keç yaşağıl ay elig kutı, üküş el aşağıl bu beglik atı	Ey devletli hükümdar, çok uzun yaşa; bu saltanat ile çok illere hüküm et.
Atım erdi ay toldı kılkım tolu, erildi toluluk tüker öz ölü	Adım Ay-Toldı, tavır ve hareketim dolun ay şeklinde idi; bu dolunluk eksildi, varlığım ölümle bitiyor.
Ölüm tutğakı keldi tuttı katığ, kutulğu yerim yok kiterdi tatığ	ölüm meleği geldi ve beni sım-sıkı bağladı; kurtulacak yerim yok, hayatın tadı kalmadı.
Meni edgü tuttuŋ açındıŋ üküş, saŋa tapnumadın barır bu öz uş	Bana iyilik ettin ve çok ihsanda bulundun; ben ise, sana karşı vazifemi ifâ edemeden gidiyorum.
Bu edgü yanutı kumaru bitig, bitip kodtum emdi saŋa ay tetig	Bu iyiliğin karşılığı olarak, ey zeki insan, şimdi sana vasiyetname yazıp bırakıyorum.
Bu dünyâ işiŋe iş erdim bile, işiŋni yorıttım könilik bile	Senin bu dünya işlerinde ben sana arkadaş idim; işlerini doğrulukla yerine getirmeğe çalıştım.
Munu emdi artuk bağırsaklıkın, bitip kodtum öt sav kumaru okın	işte şimdi, büyük bir bağlılıkla, sana vasiyetim olan öğütlerimi yazıp bıraktım, oku.
Negü ter eşitgil bağırsak kişi, bağırsaklık ol kör kişilik başı	içten bağlı olan samimî insan ne der, dinle; insanlığın başı bu samimiyettir.
Bağırsak kişiniŋ sözi tut savı, bu söz sav saŋa bolğa devlet avı	Samimî insanın sözünü ve öğüdünü tut; bu söz ve öğüt sana bir devlet ağı olsun.
Bağırsak kişi ol kişide çını, bağırsak sözi tut bedütgey seni	insanların hakikîsi sadakatli insandır; sadakatli insanın sözünü tut, o seni büyütür.
Ay ilig munu men bağırsak saŋa, sözüm işke tutğıl ay ersig toŋa	Ey hükümdar, işte ben sana sadâkatle bağlı insanım; sözüme göre hareket et, ey merd insan.
Ölüm utru keldi ökündi özüm, asığ kılmadı bu ökünçüm sözüm	Ölüm karşıma çıktı, ben peşiman oldum; fakat bu sözlerim ve peşimanlığım bir fayda vermedi.
Kerek boldı emdi bu kılmış tapuğ, ökünç boldı kılmış isizlik kamuğ	Şimdi bana edâ edilmiş ibâdetler lâzım oldu; yapılmış kötülüklerin hepsi ancak peşimanlık getirir.
Yatu kaldı termiş bu altun kümüş, maŋa tegdi sakış anıŋdın ülüş	Toplanmış olan altın-gümüşüm olduğu’gibi kaldı; onlardan benim hisseme ancak hesap vermek düştü.
Ulırmen ökünüp asığ yok ökünç, idim rahmetinde adın yok umunç	Peşimanlık içinde feryâd ediyorum, fakat peşimanlık fayda vermiyor; rabbin rahmetinden başka bir ümidim kalmadı.
Bu kün men barırmen munu erksizin, yarın sen kelir sen udu şeksizin	İşte bugün ben, elimde olmadan, ölüp gidiyorum; yarın sen de, şüphesiz, arkamdan geleceksin.
Ölüm tutmaz erken odun ay ilig, işiŋni itiŋil yetürgil bilig	Ey hükümdar, ölüm henüz yaklaşmadan, uyan; bilgini kullan, işini tanzim et.
Belâ küç yerinde sen edgü kılın, bodunuğ sevindürgil elgin tilin	Sen halkı belâdan-zulümden koru, iyilik yap; elinle ve dilinle onu sevindir.
Esenlik üdinde sen edgü yetür, tavar neŋ barında üle hem yetür	Sağlığında her şeyi iyilikle karşıla; malın ve servetin varken, onları dağıt ve yedir.
Negü ter eşitgil köni sözlüg er, kiçigde odunmış yiti közlüg er	Küçüklüğünde uyanmış, keskin gözlü ve doğru sözlü insan ne der, dinle.
Ölüm kelmez erken ölümke itin, tiriglik üdinde tapuğ kıl tapın	Ölüm gelmeden, sen ölüme hazırlan; hayatta iken, Tanrının emirlerini yerine getir; ibâdette kusur etme.
Ölüm kelse tutsa ökünç asğı yok, neçe me ulısa kara yer katın	Ölüm gelip-çatınca, peşimanlık fayda etmez; kara toprak altında istediğin kadar feryat er.
Ay ilig katılan meniŋde kedin, yava kılma üd kün tapuğda adın	Ey hükümdar gayret et, benden sonra ömrünü boşuna harcama; ibâdetle meşgul ol.
Seni armasun dünyâ devlet bile, kamuğ iş içinde könilik tile	Bu dünya ve devlet seni aldatmasın, bütün işlerde dâima doğruluğu göz önünde bulundur.
Törü tüz yorıtğıl bodunka köni, künüŋ edgü bolğay könilik küni	Halka kanunu doğru ve dürüst tatbik et ki, kıyamet gününde bahtiyar olasın.
Özüŋ otka atma bu dünyâ üçün, havâ boynı biçgil et özke öçün	Bu dünya için kendini ateşe atma; vücûddan öcünü al, nefsin boynunu kopar.
Bu dünyâ begi sen aŋa bolma kul, seni kodmaz erken anı kodğu tul	Sen bu dünyanın beyisin, ona kul olma; o seni bırakmadan, sen onu dul bırak.
Küvezlenme artuk kötürme köŋül, ınanç kılğu ermez bu dünyâ tüŋül	Fazla kibir ve gurura kapılma; bu dünyaya güven olmaz, sen ondan vaz geç.
Yakın tut özüŋke kişi edgüsi, isizdin yırak tur tokığay yası	îyi insanları kendine yakın tut; kötülerden uzak dur; zararları dokunur.
Kişi sukıŋa bermegil sen işiŋ, vefâsız kişike yitürme aşıŋ	îşini insanların harisine tevdi etme, yemeğini nankör insanlara yedirme.
Tapuğka erig bol yazukta tıdın, saŋa teggü ermez tapuğda adın	İbâdette gayretli ol, günahtan sakın; sana âhirette ancak ibâdetin faydası dokunur.
Ölümüg unıtma aŋar yok tolum, busuğdın çıkar teg çıkar bu ölüm	Ölümü unutma, ona karşı hiç bir silâh yoktur; ölüm, pusudan çıkar gibi, bir gün karşına çıkar.
Neçe kaçsa âhır ölüm tutğusı, neçe kalsa âhır ölüm yetgüsi	Ne kadar kaçarsan-kaç, ölüm nihayet seni yakalayacaktır; ne kadar kalırsan-kal, nihayet ölüm seni alıp-götürecektir.
Ölümke usanma köŋül tut tirig, neçe keç tirilse töşeŋü yerig	Ölüme gafil avlanma, gönlünü diri tut; ne kadar çok yaşarsan-yaşa, bir gün toprağa gireceksin.
Kanı kim kutuldı ölümdin kaçıp, kanı kim aşundı üdindin keçip	Hani, kim ölümden kaçıp kurtulmuştur; hani, kim ecelini geciktirmiş ve vaktini aşmıştır.
İdi yakşı sözler bilig yaŋzatu, bu üd kün tirigliklerig meŋzetü	Âlim bu zamanı ve hayatı, bir yakıştırma ile, çok güzel anlatmıştır.
Apa oğlanı körse arkış sanı, örüg turğu bolmaz örügler kanı	insan oğlu, bakarsan, bir kervana benzer, konak yerinde devamlı kalınmaz, menziller nerede?
Ata arkasmdın tuğulsa oğul, ana karnı menzil kaç aylık amul	Çocuk babasının sulbünden çıktıktan sonra, ana karnı onun için, bir kaç aylık istirahat menzilidir.
Anasında tuğsa atansa atı, musâfir bolup mindi üdlek atı	Anasından doğup, adı verilince yolcu olarak, zamane atına biner.
Küni bir maŋım ol tüni bir maŋım, iletür ölümke kurıtur eŋim	Gündüzü bir adım, gecesi bir adım; bu at onu ölüme götürür ve benzini soldurur.
Ajun bir tüşün ol gûrüŋ bir tüşün, bu tüş tün kopursa tüş tün ol ajun	Bu dünya—bir konak, mezarın—ikinci bir konaktır; bundan sonraki ilk konak — öteki dünyadır.
Küder ol ajunda saŋa iki yol, bu iki yoluŋda kayu erki yol	O dünyada seni iki yol bekler; bu iki yoldan, acabl, hangisi sana nasip olacaktır.
Yoluŋ oŋça kelse itildi işiŋ, kalı solça kelse ulıp çal başıŋ	Yolun sağa doğru ise, işin yolundadır; eğer sola doğru ise, inleyerek, başını yerden-yere çal.
Tarığlağ erür dünyâ ilig kutı, tarısa orar er tirilgü otı	Ey devletli hükümdar, dünya bir tarladır; insan bu tarlayı ekerse, hayat ekinini biçer.
Negü ekse yerke yana ol önür, negü berse evre anı ok alur	Yere ne ekilirse, yine o biter; ne verilirse, karşılığında aynı şey alınır.
Kişi neŋi alma yeme tökme kan, bu iki yazukka ulır çıksa cân	Başkasının malını alma ve kan dökme; ölüm döşeğinde insan bu iki günah yüzünden inler.
Bu tüş teg tiriglik keçer belgüsüz, kerek beg kerek kul barır kelgüsüz	Bu rüyaya benzeyen hayat, farkına varılmadan geçer; gerek bey, gerek kul, bir daha gelmemek üzere gider.
Kanı tüş sanı boldı keçmiş künüŋ, ökünçte adın yok bu kalmış künüŋ	Hani, geçen günlerin, rüya gibi oldu; kalan günlerinde de peşimanlıktan başka bir şey yoktur.
Negü ter eşitgil odunmış kişi, odunmış ta kedin ökünmiş kişi	Uyanmış ve uyandıktan sonra peşiman olmuş insan ne der, dinle.
Tüşüŋ teg keçürdüŋ tiriglik oduğ, kanı asğı körkit maŋa bir boduğ	Uyanık olduğun hâlde, hayatını rüya gibi geçirdin; faydası hani bana bundan bir iz göster.
Künüŋni keçürdüŋ tilek ârzûka, tiriglik tükedi ökünç ol yoduğ	Heves ve arzuların için ömrünü harcadın, hayat tükendi; elde ettiğin sâdece peşimanlıktır.
Usanma tiriglikke artuk sakın, tiriglik ölümke idi ök yakın	Hayatta pek gafil davranma, dikkat et; hayat ölümle çok yakındır.
Saran bolma ilig akı bol akı, kalır meŋü ölmez akılık atı	Ey hükümdar, hasis olma, cömert ol, cömert; cömertliğin adı ebedî kalır, ölmez.
Er at sü bu neŋke küvenme üküş, asığ kılmağay sü bu altun kümüş	Askere, orduya ve mala güvenme; ordu ve bu altın-gümüşün sana bir faydası olmayacaktır.
Yuluğ kılma özni adınlar üçün, suyurka özüŋni küyürme küçün	Başkaları için kendini feda etme; kendine acı da zorla ateşe atma.
Seninde ozakı ajun begleri, ajun kodtı bardı yatur kör gûri	Senden önceki dünya beyleri de dünyayı bırakıp gittiler; işte mezarları, yatıyorlar.
Saŋa ma anunmışturur bu ölüm, üdiŋe küder ay yarumış künüm	Ey benim parlak güneşim, bu ölüm senin için de hazırlanmıştır; ancak vaktim bekliyor.
Negü ter eşit dünyâ aybın bilip, saŋa sözlegüçi ukuştın alıp	Dünyanın eksik ve kusurlu taraflarını bilen ve üzerinde düşünmüş olan insan sana ne der, dinle.
Açığ suv teg ol kör bu dünyâ neŋi, neçe içse kanmaz ölimez eŋi	Bu dünya malı acı su gibidir; insan ne kadar içerse-içsin, kanmaz; onun dili bile ıslanmaz.
Kölike teg ol kör bu dünyâ toŋa, ederse kaçar kaçsa yapçur saŋa	Ey yiğit, bu dünya bir gölge gibidir; onun peşine düşersen, kaçar; sen kaçarsan, o sana koşar.
Sakığ ol körü barsa dünyâ işi, tutayın teyü sunsa yitrür kişi	Dikkat edersen, dünya işi bir seraptır; insan tutmak için elini uzattıkça, onu kaybeder.
Ay ilig katığlan özüŋ edgü bol, begi edgü bolsa bodun edgü ol	Ey hükümdar, gayret et, kendin iyi ol; beyi iyi olursa, halk da iyi olur.
Bodun koy sanı ol begi koyçısı, bağırsak kerek koyka koy kütçisi	Halk koyun gibidir; bey onun çobanıdır; çoban koyunlara karşı merhametli olmalıdır.
Kapuğda tirildi kalın aç böri, ay ilig koyuğ ked küdezip yorı	Kapıda bir çok aç kurt toplanmıştır; ey hükümdar, koyunları iyice muhafaza altına al.
Buşı bolma işte sen övke yığın, buşı bolsa begler buzar beglikin	işinde hiddetli olma, öfkene hâkim ol; beyler hiddetli olurlarsa, mülk ve saltanat haleldar olur.
İrig sözlemegil kişike tilin, irig til ot ol kör küyer teg yalın	İnsanlara kaba söz söyleme; kaba söz alev-alev yanan bir âteştir.
Örüg bol amul bol tüzün bol silig, kamuğ edgülükke tegürgil elig	Sakin, halîm-selîm ve yumuşak huylu ol ve böylelikle bütün iyiliklere elini uzat.
Yüz utruturur bu uzun yol sefer, ukuşluğ bu yolka azuk ked eter	Önünde uzun bir yol, bir sefer vardır; akıllı olan bu yol için azığını iyice hazırlar.
Sarây karşı itme ay ilig kutı, anundı saŋa ev kara yer katı	Ey devletli hükümdar, sen saray ve köşkler yaptırma; kara toprak altında senin evin hazırdır.
Ediz keŋ bedizlig sarâyıŋ kalıp, karaŋku yer evde yatur sen ulıp	Yüksek, geniş ve süslü sarayların burada kalacak, sen de inleyerek, karanlık toprak evde yatacaksın.
Nerek kenç urur sen bu altun kümüş, saŋa teggüsi ol iki böz ülüş	Niçin bu altın-gümüşten hazîne topluyorsun; senin hissene düşecek şey iki parça bezden ibarettir.
Muŋar meŋzetü aydı şâir tili, bu şâir sözi kör açar söz yolı	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; şâirin bu sözü, bak, söze yol açar.
Osal yalŋuk oğlı üküş neŋ tirer, yegüke tegirmü sakınmaz birer	Gafil insan-oğlu çok mal toplar; kendisine yemek nasip olacakını, bunu düşünmez bile.
Bayusa tileki bulunsa tükel, tüketür tiriglik uçup cân yırar	Zenginleşip, bütün dileklerine kavuşunca, ömrü de sona erer ve canı uçar gider, ondan uzaklaşır.
Avınma erejke küvenme ay beg, avınçıŋ küvençiŋ udığa ot teg	Ey hükümdar, avunma ve huzura güvenme; bu avunman ve güvenmen seni gaflet uykusuna düşürür.
Tiriglik yava kılma dünyâ üçün, keçigliturur bolğa emgek küçün	Dünya uğrunda hayatı boşuna harcama, dünya geçicidir; sonra sana zorla zahmet çektirirler.
Ağı çuz töşenür özüŋ oğlağu, kara yer töşeŋüturur ay bügü	îpek sırma ile örtülen vücûdun kara toprağa serilecektir, ey hakîm.
Avınçu sevügler bile avnur öz, kara yer katında yaşıp yatğu tüz	Seni avutan zevklerinle avunan vücûdun kara toprak altında gizlenip, sırt-üstü yatacaktır.
Yayılmaz yorığa keveldin tüşüp, edersiz yığaç miŋü muŋluğ bolup	Sarsmayan, rahvan küheylan attan inip, aciz içinde, eyersiz bir ağaca bineceksin.
Bularnı sakınğıl ölümke itin, ökünme yarın bu kara yer katın	Bunları düşün ve ölüme hazırlan; yarın bu kara yer altında peşiman olma.
Kamuğ işke tevfik bayattın tile, bayat birge şeksiz saŋa küç bile	Her işe Tanrıdan tevfik dile; bil ki, sana ancak Tanrı yardım edebilir.
Negü kelse tapla kör edgü isiz, boyun bir kazâka köni tut ağız	iyi veya kötü, ne gelirse, ona razı ol; kazaya boyun eğ, ağzım bozma.
Özüŋ kolsa iki ajun begliki, bu beş işke yakma bu ol yegliki	Eğer her iki dünya beyliğini istiyorsan, en iyisi budur, sen şu beş işe yaklaşma.
Harâmka katılma yeme kılma küç, kişi kanı tökme hasım kılma öç	Harama karışma, zulüm etme, insan kanı dökme, düşmanlık besleme ve kin gütme.
Bor içme fesâddın yırak tur tez e, bu kaç neŋ yorır tutçı beglik buza	Şarâp içme, fesattan uzak dur, ondan kaç; bunlar dâima mülke ve saltanata halel veren şeylerdir.
Özüŋ meŋü beglik tilese tuçı, törü kıl bodundın kötürgil küçi	Eğer devamlı ve ebedî beylik istiyorsan, adaletten ayrılma ve halk üzerinden zulmü kaldır.
Bodunka başı sen ay ilig bu kün, bodunuğ küdezgil oduğ tur ögün	Ey hükümdar, sen bugün halkın başında bulunuyorsun; halkı gözet, aklın başında ve uyanık ol.
Uluğ yük boyunka yüdürdi ilig, osal bolma saklan ay kılkı silig	Hükümdarların omuzlarına ağır yük yüklenmiştir; ey iyi huylu insan, ihmalkâr olma, tedbirli davran.
Et öz ârzû sürgen havâka bulun, bulun bolma bolsa özüŋni yulun	Vücût arzusuna tâbi olan insan nefsinin esiridir; onun esiri olma, olursan da kendini kurtarmağa bak.
Keçürmiş tiriglik tüpi boldı yel, bu kalmış tiriglik neçe berge el	Geçirdiğin hayat rüzgâr ve tipi gibi geçti; kalan hayatın daha ne kadar saltanat temin eder.
Yava kılma emdi bu kalmış künüŋ, özüŋdin arıtğıl yazukuŋ münüŋ	Kalan ömrünü artık boşuna geçirme; kendini günah ve kusurlardan temizle.
Vefâ kılğu ermez bu dünyâ bilin, keçer dünyâda öz azukuŋ alın	Bil ki, dünya sana vefa edecek değildir; bu geçici dünyadan sana lâzım olan azığı al.
Negü ter eşitgil sakınuk kişi, sakınuk kişi ol ajunda başı	Takva sahibi ne der, dinle; dünyada takva sahibi insanlar muvaffak olurlar.
Bu ajun tüşün ol sen arkış sanı, tüşünde neçe bolğa arkış küni	Bu dünya bir konaktır, sen kendini kervan say; bir kervan konakta ne kadar kalabilir.
Sarây ol ajun kör bu kazğanç yeri, negü bulsa munda naru ıd yorı	Dünya bir saraydır, bir kazanç yeridir; buradan oraya götürebileceğin ne varsa, götür.
Özüŋ köçgü mundın köçüŋ aşnu ıd, kerekligni alğıl kereksizni tıd	Sen buradan göç edeceksin, göç yükünü önceden gönder; ancak lüzumlu olanları al, lüzumsuzları bırak.
Munu men barurmen meni kör odun, katığlan özüŋke at edgü kodun	işte ben gidiyorum, bana bak ve ibret al; burada kendin için iyi bir ad bırakmağa gayret et.
Negü ter eşitgil ölügli tirig, ölürde berip bardı öt sav erig	Ölmek üzere bulunan, intizar hâlinde öğüt ve nasihat vererek ölen insan ne der, dinle.
Ölügli tirigke berür pend tilin, eşitgil anı sen köŋülke alın	Ölmekte olan insan yaşayanlara nasihat eder, sen onu dinle ve gönlüne yerleştir.
Ayur ay tirig sen usanma odun, usandım ökünçün yaturmen yılın	O der ki : — Ey diri, sen gafil olma, uyan; ben gaflet ettim, şimdi yıllarca peşimanlık içinde yatacağım.
Ay ilig bu beglik uzun kolsa sen, kaç iş kıl kaç iş kod kılur erse sen	Ey hükümdar, bu saltanatın uzun sürmesini istersen, şu bir kaç işi yap, şu bir kaç şeyi de bırak.
Törü kıl katığlan yulup kılma küç, tapuğ kıl bayatka anır kapğı kuç	Adaletle iş gör, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme; Tanrıya kulluk et ve onun kapısına yüz sür.
İkinçi osal bolma sak tur oduğ, saŋa tegmesün bir müfâca yoduğ	ikincisi — gafil olma, dikkatli ol, uyanık dur; sana başkasının yüzünden, ansızın, bir suç isnat edilmesin.
İki üdte kılma kayu erse iş, havâ övke kelse serip kısğu tiş	Heves ve öfke ânında hiç bir iş yapma; her iki hâlde de dişini sık, sabret.
Bu kaç neŋ küdezgil küdezildi el, uzun turğa beglik saŋa berge el	Bu bir kaç şeye dikkat edersen, memleket gözetilmiş olur; saltanat uzun sürer ve sana sulh ve sükûn te’min eder.
Kamuğ edgülerig ağır tut kötür, isizlerni tutma iligdin kotur	Bütün iyilere hürmet göster ve onları yükselt; kötülere yüz verme, onları kapına dahi yanaştırma.
İsiz öŋdi urma törü edgü ur, künüŋ edgü bolğay kutuŋ bağa kur	Kötü teamül kurma, iyi kanun koy; ömrün iyi geçer ve saadet sana yâr olur.
Negü ter eşitgil ay bilge külüg, bu sözdin kötürgil özüŋke ülüg	Ey hükümdar, meşhur âlim ne der, dinle; bu sözden sen kendine hisse çıkar.
Törü edgü ur ay törü bergüçi, turu öldi isiz törü urğuçı	Ey kanun yapan, iyi kanun koy; kötü kanun yapan kimse, daha hayatta iken, ölmüş demektir.
İsiz öŋdi urma ay ilçi bügü, isiz bolsa bolmaz ajunuğ yegü	Ey hakîm devlet adamı, kötü teamül koyma; kötü kanunlarla dünyaya hüküm edilmez.
İsiz öŋdi ursa özi öz üdin, isiz kodtı atın özinde kedin	Bir kimse kendi zamanında kötü teamül vaz’ederse, kendisinden sonra kötü bir nâm bırakmış demektir.
Kim erse urup kodsa edgü törü, anın tikti atın adakın örü	Bir kimse iyi kanun vaz’edip bıraktı mı, adının ayakta durmasını sağlamış demektir.
Özüŋni yarılma ay ilig bakın, tüp üŋni unıtma öyü tur sakın	Ey hükümdar, dikkat et, kendini şaşırma; aslını unutma, bunu dâima hatırında tut ve düşün.
İsiz kılkı tutma ay elgi uzun, isiz kılk ulıtur ikigün ajun	Ey iktidar sahibi kötü hareketleri benimseme; kötü hareket seni her iki dünyada inletir.
Uzun boldı elgiŋ bodunka yakın, füsûsun keçer bu tiriglik bakın	iktidara geldin ve halka yakın oldun; dikkat et, sonra bu ömür efsûsla geçer.
Keçigliturur dünyâ keçti sakın, keligli ölüm utru keldi sakın	Bu dünya geçicidir, sen onu şimdiden geçti bil; ölüm muhakkak gelecektir, sen onu karşına artık geldi bil.
Meni kör meniŋdin kötür öt erig, ökünme yarın sen bu kün sen tirig	Benim hâlime bak, benden öğüt ve nasihat al; yarın peşiman olma, sen bugün henüz dirisin.
Kişi ölse andın kumaru kalır, munukı kumarum saŋa ay bilir	İnsan ölünce, ondan bir miras kalır; ey bilgin, benim sana mirasım da işte budur.
Severim sen erdiŋ ay ilig maŋa, asığlığ kumarumnı kodtum saŋa	Ey hükümdar, benim en çok sevdiğim insan sendin; faydalı mirasımı sana bırakıyorum.
Asığlığ kumaru kişike söz ol, kumaru sözüg tutsa asğı yüz ol	insan için faydalı miras sözdür; miras olarak kalan sözü tutmanın yüz türlü faydası vardır.
Munu söz bitip kodtum emdi çını, unıtma bu sözni unıtma meni	işte şimdi sözün doğrusunu yazıp, bıraktım; beni hatırla ve bu sözlerimi unutma.
Neçe keç yaşap öz tirig tursa sen, ölüm boldı âhır yanış körse sen	Ne kadar çok yaşarsan-yaşa ve ne kadar hayatta kahrsan kal, dikkat edersen, en son karşılaşacağın şey ölümdür.
Seziksiz ölüm bir kün âhır kelir, tirilmiş bu cânlığ cânın alğalır	Şüphesiz, bir gün nihayet ölüm gelecektir ve bütün canlıların canını alacaktır.
Okığçı kelürke anunğu kerek, uzun yol yorırka itiŋü kerek	Dâvetçinin gelmesine hazırlanmak ve uzun yol yürümek için, hazırlık yapmak gerektir.
Ölümdin kutulu yeri yok bilin, ölümke itiŋil kerekiŋ alın	Ölümden kurtulmak için bir çâre yoktur; bunu bil; ölüme hazırlan ve ancak bunun için lâzım olanları al.
Negü ter eşitgil ögi yetmiş er, ölümüg ölürde oza ukmış er	Alalı eren ve ölümü, ölmeden önce, anlamış olan insan ne der, dinle.
Kezigçe kelir bu ölümnüŋ kurı, ölümke özüŋ çın anuklap yorı	Ölümün sırası nöbetle gelir; ölüme her an kendini hazır bulundur.
Kümüş kur bağuçı munu men teyü, ölüm tuttı erse üzüldi kurı	Gümüş kuşak bağlayarak,— “îşteben!”— diyenin kuşağı, ölüm tutunca, kopar.
Ay ilig munu men ötedim hakıŋ, tükel kıldım emdi bağırsaklıkıŋ	Ey hükümdar, işte ben senin hakkını ödedim; bana gösterdiğin yakınlığın karşılığını yerine getirdim.
Bayat bersü tevfik kamuğ edgüke, kutadsu bu edgü yegü kedgüke	Bütün iyilikler için Tanrı sana tevfik ihsan etsin; yiyecek ve giyecek hususunda da bu iyiliklerin sana hayrı dokunsun.
Esenin tirilgil üküş yıl yaşa, sevinçin avınçın üküş el aşa	Ömrünü sıhhatle geçir, çok seneler yaşa; saltanatın sevinç ve huzur içinde geçsin.
Bağırsaklık erdi meniŋ bu sözüm, esen kal selâmet ay körklüg yüzüm	Bu sözlerim sana karşı içten bir bağlılığın nişânesidir; ey güzel yüzlüm, sağ ve esen kal.
Munu men barırmen ay ilig kutı, turu kaldı oğlum bu bağrım otı	Ey devletli hükümdar, işte ben gidiyorum; oğlum, bu ciğer-pârem, burada kalıyor.
Bayatka tutuzdum munı yalvara, tilese küdezgey küyer ot ara	Onu yalvararak, Tanrıya emânet ettim; o isterse, yanar âteş içinde de olsa, onu korur.
Saŋa hâcetim bu körü ber munı, süre ıdma bolğay yavalar sanı	Senden dileğim şudur: ona nezâret et, kendinden uzaklaştırma; yoksa, o yabanî bir diken gibi olur.
Kamuğ neŋke teŋri kılur ol sebeb, kamuğ edgü isiz aŋar öz ulap	Tanrı her şeye bir sebep yaratır; iyi ve kötü, her şeyi o nasîb eder.
Oğul kız sebebi ata ol ana, kılınç artasa ya itilse yana	Çocukların iyi veya kötü olmalarına anne ve babalan sebep olur.
Munu men atası ölürmen bu kün, kiçig kaldı oğlum yetim ögsüzün	îşte onun babası olan ben bugün ölüyorum; oğlum küçük yaşta yetim ve öksüz kalıyor.
Bar erse kalı bu tapuğçı hakı, sebeb bol munı edgü yolka okı	Eğer bu hizmetkârın sende bir hakkı varsa, sebep ol ve onu iyi yola şevket.
Körü ıdma ögretgil erdem bilig, bilig erdemin bulsu ilke elig	Gözden uzak bulundurma, ona fazilet ve bilgi öğret; bilgi ve fazilet ile memlekette mevki sahibi olsun.
İtilsü kılınçı tüzülsü yorık, tusulsu tapuğka alınsu alık	Tavır ve hareketi mâkul, muntazam ve iyi ahlâklı, hizmete lâyık ve meziyet sahibi olsun.
Yava ıdma boşlağ yığa tut kısa, yığa tutsa oğlan bulur kut basa	Serbest ve başı-boş bırakma, sıkı tut ve kötü hareketlerine mâni ol; çocuk sıkı bir terbiye altında bulundurulursa, sonunda bahtiyar olur.
Negü ter eşitgil karı köklemiş, sınamış ukup hem bilip sözlemiş	Tecrübe ile anlayarak, bilerek söyleyen ve işin künhüne vâkıf olan pîr ne der, dinle.
Kiçig erken ögret oğulka bilig, kiçigde bilig bilse kötrür elig	Oğula bilgiyi henüz küçük iken öğret; küçüklüğünde bilgi öğrenirse, hayatta muvaffak olur.
Ayama oğul kızka berge yetür, oğul kızka berge bilig ögretür	Gerekirse, oğula-kıza acımadan dayak at; dayak oğula-kıza bilgi öğretir.
Kiçiglikte bilse oğul kız neni, karıp ölmeginçe unıtmaz anı	Oğul-kız küçüklükte ne öğrenirse, yaşlanıp, ölünceye kadar onu unutmaz.
Tüketti bitig türdi badı türe, alıp oğlıŋa berdi elgin sunup	Mektubu tamamladı, dürüp bağladı; eli ile uzatarak, oğluna verdi.
Ayur bu bitig tut yitürme oğul, iligke tegürgil kumarum bu ol	Oğlum —dedi—bu mektubu sakla, kaybetme; hükümdara götür, ona mirasım budur.
Bitigim okısun sözüm tutsunı, ölümke anunsun işin itsüni	Mektubumu okusun, sözümü tutsun; ölüme hazırlansın ve işini ona göre tanzim etsin
Uluğ tındı ötrü oğulka baka, ayur sen munı uk könike yaka	Uzun bir müddet sustu, sonra oğluna bakarak, dedi:—Sen bunu anla, doğruluktan ayrılma.
Yana aldı oğlın koyıŋa kuça, öpüp yığladı barnu yaşın saça	Oğlunu kucaklayarak, tekrar bağrına bastı; öpüp ağladı, yüzü göz yaşları ile kaplandı.
Ayur ay oğul kördüŋ emdi meni, ne hâlin barırmen unıtma munı	Ey oğlum;— dedi— işte beni görüyorsun; ben ne hâlde gidiyorum, bunu hatırından çıkarma.
Saŋa ma seziksiz bu üd kelgü ol, osal bolma âhır özüŋ ölgü ol	Sana da, şüphesiz, bu an gelecektir; gafil olma, bir gün sen de öleceksin.
Kereklig sözüg men tutuzdum saŋa, sözümni unıtma duâ kıl maŋa	Ben sana gereken sözleri söyledim; sözümü unutma ve bana duâ et.
Kalı ilig üdlep tilese seni, yorık tüz tapuğ kıl basınma anı	Eğer gün gelir de hükümdar seni isterse, tavır ve hareketini düzelt, ona hizmet ve hürmette kusur etme.
Yava bolma boşlağ yügürme özün, köni bol silig bol kılınçın sözün	Aylak olma ve başı-boş dolaşma, kendi-kendine koşma; işinde ve sözünde dürüst ve mülayim ol.
Keçe yatsa keç yat yana erte tur, yatıp erte kopğan kutın arturur	Gece geç yat, yine de^ erken kalk; yataktan erken kalkan saadetini arttırır.
Bayat yarlığın sen ağır tut ağır, iligke tapuğ kıl isiŋil bağır	Tanrı buyruğuna çok itaat et; hükümdara hizmet et ve ona gönülden bağlan.
İsizke yağuma yırak tur teze, yorı edgülük kıl yorık yol tüze	Kötüye yaklaşma, ondan uzak dur; kaç; dâima iylik yap, tavır ve hareketini düzelt.
Sözüŋni küdezgil selâmet yorı, özüŋni küdezgil esenin karı	Sözünü gözet, emniyet içinde yaşa; kendini gözet, esenlik ile ihtiyarla.
Sözin kesti oğlın kuçup yığladı, olındı yana ol ökünçler yedi	Sustu, oğlunu kucaklayıp, ağladı; tekrar ah-vah etti ve peşimanlıklar getirdi.
Ayur ay ınançsız ajun bivefâ, nelük kıldıŋ emdi maŋa sen cefâ	Ey vefasız, güvenilmez dünya, — dedi—niçin şimdi baha cefa ediyorsun.
Tü nimet bile bu igidmiş özüm, kirür bu kara yerke körklüg yüzüm	Bol nimet içinde beslenmiş olan bu vücudum ve bu güzel yüzüm kara toprağa giriyor.
Anadın neteg toğdum erse bu kün, anıŋ teg barırmen yalıŋın muŋun	Anadan nasıl doğdum ise, bugün o şekilde ve aciz içinde gidiyorum.
Negü ter eşitgil ölügli ök er, ölümke ökünüp ulığlı bek er	Ölmek üzere bulunan ve ölürken peşiman olarak, inleyen kuvvetli insan ne der, dinle.
Karındın çıkardıŋ karınka kirür, şekerdin igidtiŋ yılanka berür	Karından çıkardın, tekrar karına giriyorum; şeker ile beslediğin bu vücûdu yılana veriyorum.
İsizim yegitlik tiriglik isiz, ökünçün sığıt birle gûrke kirür	Bana yazık oldu, gençliğime ve hayatıma yazık oldu; peşimanlıkla ve ağlayarak, mezara giriyorum.
Sığıt kodtı ay toldı yetrüp ögin, kumaru üledi kişike neŋin	Ay-Toldı başına aklını topladı, ağlamağı bıraktı; malını, miras olarak, başkalarına dağıttı.
Bahil koldı barça kadaşlarka ol, tiler boldı cânı yaşıl kökke yol	Bütün akrabaları ile helâllaştı; canı mâvî göğe doğru yol almak istedi.
Közin kökke tikti kötürdi elig, şahâdet bile kesti teprer tilig	Gözünü göğe dikti, elini kaldırdı; son sözü kelime-i şehâdet oldu.
Yaruk cân üzüldi tünerdi küni, bayat atı birle kesildi tını	Nurlu can ayrıldı, günü karardı; Tanrı adı ile son nefesini verdi.
Edizlik tiledi süzük cân turuğ, uçup bardı cân kaldı kalbüd kuruğ	Saf ve temiz ruhu yükselmek diledi; ruhu uçtu, gitti, boş bir kalıp kaldı.
Bolup toğmaduk teg yitip bardı cân, ajunda atı kaldı belgü nişân	Rûh, hiç doğmamış gibi, kayboldu, gitti; dünyada alâmet ve nişan olarak, yalnız adı kaldı.
Negü ter eşit emdi köŋli köni, osallık usındın odunmış küni	Şimdi dürüst gönüllü ve gaflet uykusundan uyanmış insan ne der, dinle.
Et öznüŋ evi ol bedizlig eviŋ, süzük cân evi ol bediz teg teniŋ	Bu süslü evin vücûdun evidir; o heykel gibi vücûdun temiz ruhun evidir.
Kuruğ kaldı kalbüd uçup barsa cân, bayat bildi kança barır erse cân	Rûh uçup gidince, vücût boş kalır; ruhun nereye gittiğini ancak Tanrı bilir.
Ediz boldı ornı ay kutluğ kuta, töŋitse kodı ense boldı yuta	Ey devletli, onun yeri yükseklerdedir; onun yükselmesi saadet, aşağı inmesi felâkettir.
İkide biri boldı şeksiz ülüg, tirildi ölümsüz uzun meŋlüg	Şüphesiz, ona ikisinden biri nasip olur; o ölümsüz, uzun, ebedî bir hayat sürmeğe başlar
Ne muŋluğturur körse yalŋuk özi, yorırda yiter atı keslür sözi	Dikkat edersen, insan ne kadar âciz bir mahlûktur; yürürken, yere serilir ve sesi kesilir.
Kayudın kelir erki kança barır, kayudaturur erki kayda yorır	Nereden gelir, nereye gider; nerede durur, nerede yürür.
Biligli bilirmü negü ter negü, ukuğlı ukarmu negü ter bügü	Bunu bilen varını, ne der, ne; akıllı anlarmı, hakîm buna ne der?
Biligli bayat ol bilir bu işig, ukuğlı uğan ol ukar bu işig	Bu işi bilen, ancak her şeyi bilen Tanrıdır; bu işin hikmetini ve sırrını bilen, ancak hüküm eden Allahtır.
Ara yer içer kör yorır belgüsüz, ara köz körürde bolur belgüsüz	Bâzan kaybolur, kendisini göstermeden dolaşır; bâzan daha göz önünde iken, silinip gider.
İdi kısğa özlüg bu yalŋuk özi, sakınçı uzun hem bedük til sözi	Bu insanın kendisi çok kısa ömürlüdür; fakat emeli uzun, dili ve sözü büyüktür.
Körü barsa yalŋuk bu erksizlikin, nelük munça yavlak kötürdi egin	İnsanın bu aczine dikkatle bakarsan, kötülerin niçin bu kadar gurur getirdiklerine hayret edersin.
İki künlük erter ajunuğ bulup, nelük kerdi kögsin kaya teg bolup	İki günlük bu geçici dünyayı bulunca, niçin kaya gibi, göğüs kabartırlar.
Negü ter eşitgil odunmış kişi, ölümüg ukup yolka könmiş kişi	Uyanmış ve ölümü anlayarak, doğru yola girmiş olan insan ne der, dinle.
Ne teŋsiz ölüm sen ay yavlak ölüm, tusulmaz saŋa itse tük miŋ tolum	Ey kötü ölüm, sen ne eşi-benzeri olmayan bir şeysin ki, yüz binlerce silâhın sana karşı bir tek faydası yoktur.
Tözüke tegir sen kutulmaz biri, isiz edgü neŋke sen ök sen turı	Her kese gelirsin, hiç kimse senden kurtulamaz, iyi ve kötü şeylerin hepsini tuzağına düşürürsün.
Kerek erdi bilge tirilse kutun, kamuğ ölsün erdi biligsiz otun	Alimlerin saadet içinde ömür sürmeleri lâzımdı, bütün câhil küstahlar hep ölmeli idiler.
İsiz edgü kalmaz neçe tüz ölür, uluğ ya kiçig tut kara yer bolur	iyi veya kötü, hiç biri kalmaz, hepsi de ölür; büyük veya küçük, hepsi kara toprak olur.
Ölümtin keçig yok tirig buldaçı, nece keç tirilse ölüm keldeçi	Ölümden kurtuluş yoktur; insan ne kadar çok yaşarsa-yaşasın, ölüm gelecektir.
Ne yakşı ayur bu bodun başlar er, biligin ukuşun işin işler er	Halkın başında bulunan, bilgi ve anlayış ile işini gören insan ne güzel söylemiştir.
Ne edgü iş erdi ölüm bolmasa, ne körklüg iş erdi kişi ölmese	Ölüm olmasa idi, ne iyi olurdu; insan ölmese idi, ne güzel olurdu.
Erinçke tegürdi meni bu ölüm, ölüm ol buzuğlı tüp üm hem ulum	Bana zevk ve saadet veren bu hayatımdır; benim esas ve temelimi bozan ölümdür.
Ölümke taŋ ermez toğuğlı ölür, toğuğlı ölür kör kara yer bolur	Ölüme hayret edilmez, her doğan ölür; doğan ölür ve kara toprak olur.
Kişi isiz ermez kişilik isiz, eren isiz ermez könilik isiz	İnsana yazık değil, insanlığa yazıktır; ferdlere yazık değil, doğruluğa yazıktır.
Bu kurtğa kılınçı bu ol öŋdisi, kerek öŋdi tutğıl kerek tüŋdisi	Bu dünya acuzesinin huyu ve âdeti budur; ister beğen, ister beğenme.
Küntoğdı İlig Ögdilmişni Okimişin Ayur	Hükümdar Kün-Toğdı’nın Öğdülmiş’i Çağırdığını Söyler
Bu ay toldı yasın keçürdi ilig, okıp oğlıŋa berdi öt sav erig	Hükümdar, Ay-Toldı’nın yası sona erince, onun oğlunu çağırtarak, ona öğüt ve nasihatte bulundu.
Ayur ay oğu kılma artuk sakınç, sakınç keçse âhır tüp inde sevinç	Dedi : — Ey oğul, fazla üzülme; keder geçer ve arkasından sevinç gelir.
Saŋa tegmedi bu sakınç yalŋuzun, maŋa tegdi kadğu sakınçlar uzun	Bu keder yalnız sana dokunmadı; bu benim için de sonsuz kaygı ve üzühtü oldu.
Köŋülni çökürme özüŋni avıt, baka tur maŋa öz tapuğka ivit	Gönlünü çökertme, kendini avut; benim yanıma gel ve hizmetimde bulun.
Ataŋ öldi erse ata men saŋa, atalık kılayın oğul bol maŋa	Baban öldü ise, ben de sana bir babayım; ben sana babalık edeyim, sen de bana oğul ol.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yer öpti kör ögdülmiş aydı ilig, uzun keç yaşağıl aşayu ilig	Öğdülmiş yer öptü ve dedi : — Ey hükümdar, Allah sana devletin başında uzun ömürler versin.
Men igdiş kuluŋ men tapuğçı seniŋ, yuluğ bolsu cânım iligke meniŋ	Ben senin himaye ettiğin bir kulunum, senin hizmetkârınım; hükümdar için canım feda olsun.
Atam cânı boldı iligke yuluğ, yuluğ kılsu teŋri saŋa bu kuluğ	Babamın canı hükümdarın hizmetinde feda oldu; Tanrı sana bu kulu da feda etsin.
Çıkardı atası bitigin oğul, iligke ötündi kör akru amul	Çocuk babasının mektubunu çıkardı, edep ve hürmetle hükümdara takdim etti.
İlig aldı açtı okıdı bitig, sözin uktı aydı isiz ay tetig	Hükümdar mektubu aldı ve açıp okudu; ne demek istediğini anladı ve dedi : — Ne yazık, ey akıllı insan.
Ayur ay bağırsak kişide burun, kapuğum kurıttıŋ kor ittiŋ orun	Ey merhametli insan, ey insanların ileri geleni, kapımı kimsesiz ve yerini boş bıraktın.
Tirigle tapındıŋ ötediŋ hakım, ölürde muŋadıp yidiŋ hem ğamım	Hayatta iken, hizmet ettin ve hakkımı ödedin; ölürken de beni düşündün ve benim için üzüldün.
Hakıŋnı öteyümedim men seniŋ, bayat ok ötesün seniŋ haklarıŋ	Ben senin hakkını ödeyemedim; senin hakkını bizzat Tanrı ödesin.
Neteg kim sevinçlig men sendin bu kün, bayat bersüni miŋ sevinçiŋ kutun	Sen beni bugün nasıl memnun ettin ise, Tanrı da seni öyle memnun etsin.
Sözin kesti ilig közi yaş saça, turup çıktı andın sakınçığ kuça	Hükümdar süzünü kesti, gözünden yaşlar akıttı; Öğdülmiş keder iyinde, oradan kalkıp, çıktı.
Eviŋe kelip kirdi köŋli tüşük, kapuğ yaptı kaç kün sakınçın tügük	Gönlü sıkıntı içinde, gelip evine girdi; bir kaç gün her kese kapısını kapalı tutup, kederi ile baş-başa kaldı.
Bu ay toldınıŋ kıldı oğlı yoğı, çığayka üledi kümüş hem ağı	Oğlu, Ay-Toldı için, ölüm aşı yaptı; fakirlere gümüş ve ipekli kumaşlar dağıttı.
Keçürdi yeme ök ata kadğusın, yakın kıldı özke kişi edgüsin	Babasının matemini böyle hayırlı işler yaparak geçirdi; iyi insanları kendisine ahbap edindi.
Ata pendi tuttı yorıdı köni, kutı künde arttı yarudı küni	Baba öğüdünü tuttu ve doğruluktan ayrılmadı, saadeti günden güne arttı, güneşi parladı.
Negü ter eşit emdi öglüg kişi, başında keçürmiş bilir el işi	Şimdi akıllı, görmüş-geçirmiş ve memleket ışını bilen insan ne der dinle.
Ata pendini sen katığ tut katığ, kutadğay künüŋ berge künde tatığ	Baba nasihatini sen sıkı tut, sıkı; günün kutlu olur ve sana her gün bir sevinç getirir.
Ataŋnı anaŋnı sevindür tapın, yanut berge tapğuŋ tümen miŋ asığ	Babanı, anneni hoşnut eyle, onlara hizmet et; bu hizmet karşılığı binlerce fayda elde edersin.
İlig me katığlandı anda naru, küniŋe uru bardı edgü törü	Hükümdar da o günden itibaren gayretle çalıştı, günden-güne iyi kanunlar vaz’etti.
Bayudı bodun hem itildi ili, iligke duâ kıldı bodnı tili	Halk zenginleşti, memlekette nizam kuvvetlendi; halk hükümdara duâ etti.
İlig bir kün oldurdı yalŋuz özün, kemişti kitâb ötrü baktı uzun	Hükümdar bir gün tek-başına oturuyordu; elindeki kitabı bıraktı uzun uzun düşündü.
Tügüldi ögi köŋli yetlümedi, tiledi ayıtğu kişi bulmadı	Bir yere aklı takılmıştı, anlayamadı; sormak için biriniara di, fakat bulamadı.
Sakındı kör ay toldı erdemleri, ayur ay diriğâ ol erde eri	O zaman Ay-Toldı’nın faziletlerini hatırladı ve : — Ah yazık, o erler eri idi — dedi —
Kapuğ körki erdi maŋa edgü iş, bodun asğı erdi aŋar tegse iş	O bana ıyı arkadaş idi ve bârgâhımın süsü idi; o her işinde halkın faydasını düşünürdü.
Kuruğ kaldı ornı irildi işim, irükler bütürgü kanı bir kişim	Arkadaşım kayboldu, yeri boş kaldı; hani bu boşluğu dolduracak bir insan.
Yana saknu aldı kör ögdülmişig, ayurmen unıtmışmen edgü işig	Sonra birden-bire Öğdülmiş’i hatırladı ve dedi : — Ben bu iyi işi unutmuştum.
Ölürde ol ay toldı oğlın maŋa, tutuzdı anı men unıttım taŋa	Ay-Toldı ölürken, oğlunu bana emânet etmişti; hayret, ben onu nasıl unuttum.
Ata öldi erse oğul bar tirig, birisin yitürdüm tutayın birig	Babası öldü ise, oğlu hayattadır; birini kaybettim, bari birini tutayım.
Kişi ıdtı terkin kör ögdülmişig, okıdı öziŋe bekitti işig	Derhâl adam gönderdi, Öğdülmiş’i huzuruna çağırttı ve bu işi de böylece yerine getirdi.
Öğdülmiş Küntoğdı İlig Tapuğıŋa Körünmişin Ayur	Öğdülmiş’in Hükümdar Kün-Toğdı’nın Huzuruna Çıktığını Söyler
Yorıp kirdi ögdülmiş utru turup, iligke köründi sevinçlig bolup	Öğdülmiş yürüyüp, içeri girdi ve huzura kabul edilerek, hükümdarın karşısında sevinçle durdu.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig kördi terkin okıdı anı, ayıttı negü kıldı üdlek seni	Hükümdar onu görünce, hemen yanma çağırdı ve sordu: —Felek sana neler yaptı?
Negü teg keçer bu keçigli künüŋ, könimü yorır sen ya egri yoluŋ	Günlerin nasıl geçiyor; doğrumu yürüyorsun, eğri yoldamısın?
Negü kıldı üdlek ataŋda kedin, sevinçmü berür ya sakınç kadğudın	Babandan sonra felek sana neler yaptı; sem sevındirdimı, yoksa yerindirdi mi?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’lN HÜKÜMDARA CEVABI
Ötündi bu ögdülmiş ilig kutı, uzun keç tirilsü yadılsu atı	Öğdülmiş arzetti : — Ey devletli hükümdar, Allah uzun ömürler versin, şöhretin dünyaya yayılsın.
Yırak boldum ilig tapuğında taş, iriglendi üdlek maŋa tügdi kaş	Felek bana gadretti ve kaşını çattı; hükümdarın hizmetinden uzakta ve dışarda kaldım.
Büte boldı ilig yüzin körmedim, sakınç kadğu birle yorıp külmedim	Çok zaman geçti, hükümdarın yüzünü görmedim, üzüntü ve kaygı içinde idim; yüzüm gülmedi.
Bu kün edlep ilig meni ündedi, umınçlığka devlet maŋa kur badı	Bugün hükümdar beni hatırlayarak, çağırttı; şimdi ümitli olabilirim, çünkü saadet bana yâr olmağa başladı.
İlig yarlığını eşitti özüm, künüm edgü boldı yarudı közüm	Hükümdarın emrini duyunca, gözüm parladı ve bana gün doğdu.
İlig tegme törlüg ayıttı bilig, ötündi bu ögdülmiş açtı tilig	Hükümdar türlü suâller ile bilgisini denedi ve Öğdülmiş bunların hepsine uygun cevaplar verdi.
Öğdülmiş Küntoğdı İlig Tapuğiŋa Kirmişin Ayur	Öğdülmiş’in Hükümdar Kün-Toğdi’nin Hizmetine Girdiğini Söyler
İlig aydı munda naru ay oğul, maŋa tapnu turğıl çökürme köŋül	Hükümdar:— Ey oğlum —dedi— bundan sonra benim hizmetimde bulun; artık gönlünü ferah tut.
Ataŋ tapğı bar erdi artuk telim, öteyümedim bardı kaldı birim	Senin babanın çok büyük hizmeti vardı; hakkını ödeyememiş ve ona borçlu kalmıştım.
Ötegü kerek men bu haklar saŋa, kişiler tili bolmasa ber maŋa	Töhmet altında kalmamak için, bu borcu şimdi sana ödemem gerektir.
Negü ter eşitgil uç ordu begi, bilip sözlemiş sözke yetrüp ögi	Sözü bilerek ve anlayarak söylemiş olan Uç-Ordu beyi ne der, dinle.
Kişi emgek ıdsa saŋa belgülüg, unıtma ol emgekni bolma ölüg	Sana bir kimsenin gerçekten emeği geçmiş ise, bu emeği unutma ve ona karşı, ölü gibi hareketsiz kalma.
Kişilikni kodma ay aslı kişi, kişilik kılu tur kişike tuşı	Ey asîl insan, insanlığı bırakma; insanlara karşı dâima insaniyet ile muamele et.
Kimiŋ emgeki kirse kimke birer, yanutın üküş kıl sen ötrü aŋar	Kimin sana bir az emeği geçerse, sen ona karşılık daha fazlasını yapmalısın.
Kişi emgekini bilümez kişi, tükel ud bolur bu ay ilçi başı	Başkasının emeğini takdir etmeyen kimse, tam mânası ile, bir öküz olur; ey devlet adamı.
Yorı ud atanma kişilik kıl a, kişike kişi bol kişilik bile	Yürü, adın öküze çıkmasın, insanlık yap; insanlara karşı insaniyetle hareket ederek, insan ol.
Kişilik üçün at urundı kişi, kişilik bile at kötürdi kişi	insana insanlığından dolayı bu ad verilmiştir; insan insanlık ile adını yükseltir.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yer öpti kör ögdülmiş aydı ilig, ilel köz yarutsa maŋa buldum ig	Öğdülmiş yer öptü ve dedi:—Ey hükümdar, hükümdarın memnuniyeti bana her şeyden üstündür.
Tapuğçı kuluŋmen begim sen uluğ, uluğ beg ağırlar tapuğçı kuluğ	Ben hizmetkâr kulunum, sen benim büyük beyimsin; büyük bey hizmetkâr kulunu değerlendirir.
Tilese ağır tut tilese uçuz, yuluğ kıldım emdi saŋa men bu öz	İstersen değer ver, istersen değersiz bul, ben kendimi artık senin hizmetine vakfettim.
Turup çıktı akru kapuğka kelip, bir ança yorıp bardı evke tegip	Kalktı, kapıya gelip, yavaşça çıktı; bir az dolaştıktan sonra, evine döndü.
Kurın badı ögdülmiş anda naru, kıyıksız tapuğ kıldı ilde turu	Bundan sonra Öğdülmiş kollarını sıvadı; kapıdan ayrılmayarak, saadetle hizmete başladı.
Tapındı keçe taŋda tepremedi, tünin yattı yatğak aş anda yedi	Sabah-akşam aralıksız hizmet etti; yemeğini orada yedi ve geceleyin de muhafızlık etti.
İlig köŋliŋe sığdı erse tapuğ, elig berdi devlet açıldı kapuğ	Hükümdar hizmetinden memnun kaldıkça, saadet ona el verdi ve kapılar açıldı.
Negü ter eşit bu tapuğ kılğuçı, tapuğ birle devlet atın miŋüçi	Hizmet eden ve hizmetinden dolayı saadet atına binen insan ne der, dinle.
Ay begler sevinçi tilegli kişi, kamuğ beg tileki öze kıl işi	Ey beyleri memnun etmek isteyen kimse, her işi beylerin arzusuna göre yap.
Begi taplamaz işni kılsa kulı, ilenç özke kılğu sarılsa kalı	Kul beyinin hoşuna gitmeyen bir işi yapar da nikbete uğrarsa, kabahati kendinde aramalıdır.
Kalı kılsa begler tapısız tapuğ, yava kıldı tapmış tiriglik kamuğ	Eğer beylerin beğenmeyeceği şekilde hizmet ederse, o hizmette geçirdiği bütün hayatını boşuna harcamış olur.
Yakın tuttı ilig kör ögdülmişig, törüçe ayu berdi tegme işig	Hükümdar Öğdülmiş’i günden-güne kendisine yakın tuttu, her işin nasıl yapılacağını ona anlattı.
Yana bir kün oldrup muŋadtı ilig, ayur ay diriğâ yitürdüm erig	Yine bir gün hükümdar üzüntü içinde kendi-kendine : — Ne yazık, o mükemmel insanı kaybettim — dedi —
Kapuğda kalın bod terildi tolu, kanı bir işimke yarağlı talu	Hizmetimde bir çok insanlar var, fakat hani işime yarayan, seçkin biri.
İşim barça sındı yok ol bildeçi, kanı bir bağırsak işim kıldaçı	Bütün işlerim bozuldu, iş bilen yok; bana yardım edecek, candan bağlı bir insan nerede?
Negü ter eşitgil sınamış kişi, sınap edgü isizni bilmiş kişi	Tecrübeli ve tecrübesi ile iyiyi ve kötüyü tefrik eden insan ne der, dinle.
Tilese bulur barça ârzû kişi, tilek teg kişi bulmaz edgü başı	İsterse, insan bütün arzularına kavuşur, fakat istediği gibi ve iyilerin başı olan bir insan bulamaz.
Bu bod sın yoŋlı kara baş kalın, kişi tep ınanğu kişi yok bilin	Bu insan kılığında dolaşan hizmetkâr takımı kalabalıktır; fakat bil ki, içlerinde insan diye güvenilecek kimse yoktur.
Kişide kereki yarağlısı ol, yarap hem tusulup yorığlısı ol	Lâzım olan insan, işe yarayan insandır; işe yarayan insan da, faydalı olan insandır.
Negü ter eşitgil bu şir ayğuçı, sözüg mani birle tizip kodğuçı	Şiir söyleyen ve sözü mâna ile birlikte dizip, bize bırakan insan ne der, dinle.
Yorığlı körürmen yarağlısı yok, yarağlı bulunsa yorığlısı yok	Etrafımda dolaşanları görüyorum, fakat işe yarayanı yok; işe yarayanı da bulunursa, benim etrafımda dolaşmaz.
Kalın bod kara baş yorığlı telim, telimde tilese tusuğlısı yok	Hizmetkâr kılığında dolaşan kalabalık çok; bu kalabalık arasında, istediğim zaman, bir faydalısı bulunmaz.
Yana aydı ilig meselde kelir, uruğluğ kişi ölse urğı kalır	Hükümdar devam etti : — Şöyle bir mesel vardır, asîl insan ölse dahi soyu kalır — dedi —
Negü ekse yerke yana ol önür, oğul tuğsa kılkı ataka barur	Yere ne ekilirse, yine o biter; oğlunun tabiatı da babasına çeker.
Bu ay toldı oğlı ata yurnı ol, ata barsa oını oğul ornı ol	Ay-Toldı’nın oğlu da babasından bir parçadır; baba giderse, yerine oğlu kalır.
Ata bardı ornı kuruğ hem kokuz, kokuz tolğuka kördüm oğlın ked uz	Baba gitti, yeri boş ve açık kaldı; bu boşluğu doldurmak için, oğlunu çok el-verişli gördüm.
Munı edleyin men bu bolsun kişi, kişi bolmış asğın tusulğay tuşı	Ben onu yetiştireyim, adam olsun; adam olan her vakit faydalı olur.
Boluğluğ körürmen yarağu munı, kiçiglikte taştın adın yok müni	Ben onun işe yarayacağını ve yetişeceğini görüyorum; yaşının küçüklüğünden başka bir kusuru yoktur.
İdi yakşı aymışıla atlığı, bodunda bedüki kişi kutluğı	İnsanların büyüğü ve kutlusu olan, Ha’nın mâruf şahsiyeti çok yerinde söylemiş.
Elig ursa begler kimi edlese, yakur baş bolur bu beginde basa	Beyler kime el uzatıp, yetiştirırlerse, sonunda beye yakın olur ve sırada beyden sonra o gelir.
Kimi tutsa begler öziŋe yakın, yağudı tileki kereki bakın	Beyler kimi kendilerine yakın tutarlarsa, onun dilek ve arzusu eli altında bulunur.
Küle baksa begler kişike turup, aŋa yığlu tirlür er at yüz urup	Beyler kime güler yüz gösterırlerse, hükümdarın hizmetinde bulunanlar onun ağzına bakar ve onun etrafında toplanırlar.
İlig aydı emdi maŋa çâre yok, munı edlesemen kişi bolğu ok	Hükümdar devam etti : — Şimdi benim için başka bir çâre yok; onu yetiştirirsem, o muhakkak adam olur.
Ötemiş bolayın atası hakın, kılayın kişilik bağırsaklıkın	Ona şefkatle insanlık göstereyim, böylece babasının hakkını da ödemiş olurum.
Bu ay toldı tapğı telim erdi kör, kişilik kılayın anıŋ yaŋı kür	Ay-Toldı’nın hizmeti çok idi; ona karşılık merdce hareket edeyim ve insaniyet göstereyim.
Kişilik tidüküm bolur edgülük, bu edgü bolur ol yegü kedgülük	İnsaniyet dediğim, iyiliktir; bu iyilik, başkalarını yedirmek ve giydirmektir.
Kişi aslı edgüg unıtmaz bolur, kişi urğı köŋlin emitmez bolur	İnsanın asılı iyiliği unutmaz olur; insanın soylusu gönlünü başka tarafa kaydırmaz olur.
Negü ter eşitgil avıçğa sözi, avıçğa sözin tut unıtma kozı	Atalar sözü ne der, dinle; atalar sözünü tut, ey kuzum, bunu unutma.
Bu edgü kılu tur ay edgü kişi, karımaz bolur edgü meŋü yaşı	Ey iyi insan, iyilik yapmakta devam et; iyilik ihtiyarlamaz, onun ömrü ebedîdir.
Bu edgü karımaz yeme opramaz, yaşı ked uzun ol atı artamaz	İyilik ihtiyarlamaz ve yıpranmaz; onun ömrü çok uzundur; iyiliğin kötü olmak ihtimâli yoktur.
Ağırladı ilig kör ögdülmişig, aŋar aydı edgü isiz öz işig	Hükümdar Öğdülmiş’i takdir etti; iyi ve kötü, bütün işlerini ona danıştı.
Açındı ilig kör kötürdi örü, bolu berdi evren emitti naru	Hükümdar ona ihsanlarda bulundu ve onu yükseltti; bir gün geldi, devlet idaresine âit bütün kanunlara vâkıf oldu.
Oŋardı törü hem toku iç tapuğ, açıldı tapuğdın tilemiş kapuğ	Kanun, erkân ve iç-hizmeti muvaffakiyetle yerine getirdi; bu hizmetinden dolayı, kendisine arzu ettiği kapılar açıldı.
Müni boldı erdem sözi boldı söz, ilig turdı erse aŋar açtı köz	Kusuru fazilet oldu, sözü söz oldu; hükümdar uyanır-uyanmaz, ilk defa onu görür idi.
İlig aydı emdi tilemiş işim, tüzü itlü barğay içim hem taşım	Hükümdar : — içeride ve dışarıda arzu ettiğim işler şimdi yoluna girecektir — dedi —
Boluğı bar erdi munuŋ belgülüg, anın edledim kıldım açığ ülüg	Bunun, belli ki, bir mayası vardı; onun için onu yetiştirdim ve ona ihsanlarda bulundum.
Munu boldı emdi tilek teg kişi, takı bolğusı bar yetilse yaşı	îşte şimdi, arzu ettiğim gibi, bir adam oldu; yaşı büyüdükçe, daha da inkişaf edecektir.
Uluğ bolğu olan ne ersig toğan, kiçigde bolur barça belgü nişân	Doğuştan merd ve insan olup, yükselecek olan çocuğun daha küçükken bütün alâmetleri belirir.
Muŋar meŋzer emdi bu beytig okı, uka barsa mani açılğay takı	Şimdi buna benzeyen şu beyti oku; düşününce, mânası da anlaşılır.
Kamuğ bolğu neŋke bolur belgü teŋ, kiçigde bedüginçe ol bolğu teŋ	Bütün olacak şeylerin olacağını gösteren bir belirtisi vardır; küçüklükten itibaren büyüyünceye kadar belirti hep kendisini gösterir.
Yimiş yegü nimet çeçekinde kör, kamuğ neŋke yaŋzağ munı bilgü teŋ	Meyveyi, yiyecek nimetleri, çiçekte iken, görmeli; her işte misâl olarak, bunu örnek tutmalı.
Tapındı bu ögdülmiş utru turup, kıyılmadı taŋda keçe üd bolup	Öğdülmiş hükümdarın huzurunda hizmet etti; sabah-akşam dâima hizmette bulundu, hiç bir kusur göstermedi.
Kiterdi özindin yarağsız muhâl, tusuldı kamuğ törlüg işke tükel	Uygunsuz ve lüzumsuz hareketlerini terkettı, her türlü işte tam istifade edilecek hâle geldi.
Kutuldı ilig kitti emgekleri, bodun asğı arttı yenip yükleri	Hükümdar bir çok zahmetlerden kurtuldu; halkın üzerindeki yük hafifledi ve kazancı arttı.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig ündedi bir kün ögdülmişig, aŋar sözledi söz ukup bilmişig	Hükümdar bir gün Öğdülmiş’i çağırdı, düşündükleri ve bildikleri hakkında onunla konuştu.
İlig aydı emdi eşit ay oğul, söz aytur özüm sen maŋa tut köŋül	Hükümdar : — Ey oğlum — dedi — şimdi dikkat et, sana soracaklarım var, beni can ve gönülden dinle.
Ayu ber kişike tusulur kayu, kayu ol tususı maŋa ay sayu	Söyle, bakalım, insan için faydalı olan şeyler nedir, faydaları nelerdir; bana bunları birer-birer anlat.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ay beg, bilig ordusı ay kişilerde yeg	Ögdilmiş cevap verdi :—Ey beyim, ey bilgi hazinesi, ey insanların iyisi — dedi —
Kişike tusulğu ikigü ajun, kılınç edgüsi ol ay kılkı tüzün	Ey asîl tabiatli, her iki dünyada insanlara faydalı olan şey, iyilik yapmaktır.
İkinçi uvut ol üçünçi köni, bu üç neŋ bile er bulur kut küni	ikincisi — haya, üçüncüsü — doğruluktur; insan bu üç şey ile saadet güneşine erer.
Kılınç edgü bolsa kamuğ halk sever, kılıkı köni bolsa törke ağar	îyı hareket eden kimseyi her kes sever, dürüst tabiatli olan insan baş köşeye çıkar.
Uvut ol tıdığlı kamuğ teŋsizig, uvutsuzluk erke idi teŋsiz ig	Her türlü densizliğe haya mâni olur; hayâsızlık insan için çok fena bir hastalıktır.
Takı bir siliglik kılınçı köni, ikigü ajunda kutadur küni	Bir de yumuşak huylu olan ve doğru hareket eden insanın her iki dünyada günü kutlu olur.
Könilik uvut hem bu edgü kılınç, üçegün birikse bu buldı sevinç	Doğruluk, haya ve iyi hareket — bu üçü kimde bileşirse, o insan mes’ûd olur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig eşittim bu söz, tusulmaz kayu ol kişike yavuz	Hükümdar tekrar sordu:—Bu sözleri dinledim; peki, insan için kötü ve faydasız olan şeyler nedir?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, bügülep bu sözke yetürsü bilig	Ögdilmiş cevap verdi : — Hükümdar kendi feraseti ile bunun cevabını bulabilir — dedi —
Kişike tusulmaz tükel yas kılur, bu üç neŋturur kör ay ilçi unur	Ey kudretli devlet adamı, faydasız olan ve insana dâima zarar veren şu üç şeydir.
Biri arkuk erse bu kılkı yavuz, takı biri yalğan tüzer erse söz	Biri—kötü tabiatli ve inatçı olmak, biri — yalan söylemektir.
Takı bir saran ol kişide eli, bu üç neŋ üçegü biligsiz yolı	Biri de — insanları aşağılık eden hasisliktir; bunların üçü de bilgisizlikten ileri gelir.
Kimiŋ bolsa arkuk kılınçı otun, işi barça tetrü bolur tuğsa kün	Kim haşîn tabiatli ve inatçı olursa, onun işi her zaman ters gider.
Çavıksa kim erse bu yalğan tilin, savı bardı yalŋuk ara sen bilin	Eğer bir kimse yalan söylemekle şöhret bulmuşsa, bil ki, o insanlar arasında dâima bu şöhretle anılır.
Saranlıkta ınğa negü bar adın, terer neŋ yeyümez kalır neŋ kedin	Hasislikten daha kötü başka ne var; hasis toplar, yiyemez ve malı arkada kalır.
Negü ter eşitgil saranığ bilig, ay çırğuy ay muŋluğ ay tügmiş elig	Bilgi hasis hakkında ne der, dinle : —Ey zavallı, ey biçâre, ey sıkı el.
Tere bildiŋ altun yeyü bilmediŋ, bu altun yığıp bir nelük bermediŋ	Altın toplamasını bildin, fakat yemesini bilmedin, bu altını yığdın da, bir tanesini olsun, neden başkasına vermedin.
Ay dünyâ terip sen yeyümez kişi, yegüçi anundı anuk tut aşı	Ey bu dünyayı toplayıp, yiyemeyen kimse, yiyiciler hazırlandı, sen yiyeceği hazırla.
Ol üç neŋ kimiŋ bolsa keldi kutı, bu üç neŋ kimiŋ bolsa yitti atı	O üç şey kimde varsa, saadet onundur; bu üç şey kimde varsa, onun adı mahvolur gider.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı	Hükümdar yine dedi : —Bunları dinledim, bir sözüm daha var, ona da cevap ver.
Anadınmu bilge tuğar bu kişi, azu ögrenürmü yetilse yaşı	insan anadanmı âlim olarak doğar, yoksa yaşı ileriledikçemi öğrenir?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, bilig hem ukuş ol bu erdem atı	Öğdülmiş cevâp verdi : — Ey devletli hükümdar, bu faziletin bir adı da bilgi ve akıldır.
Biligsiz tuğar ol turu ögrenür, bilig bilse ötrü kamuğ iş unar	İnsan bilgisiz doğar ve yaşadıkça öğrenir; bilgi sahibi olunca, her işinde muvaffak olur.
Anadın toğuğlı biligsiz tuğar, bilig ögrenür ötrü törke ağar	Anadan doğan bilgisiz doğar, bilgi öğrenir ve böylelikle itibar kazanır.
Ukuş ol anı yalŋuk ögrenmedi, tadu birle katlıp törütür idi	Çalışmakla elde edilemeyen şey akıldır; Tanrı onu insanın hamuruna katar.
Ukuşta adın barça erdemlerig, kişi ögrenür ötrü yetlür bilig	insan akıldan başka bütün faziletleri öğrenir ve böylece bilgisi gelişir.
Sevindi ilig kör eşitti bu söz, ayur öz tilekini buldı bu öz	Hükümdar bu sözleri işitti ve sevindi : — Ben istediğimi buldum — dedi —
Atasın yitürdüm munukı oğul, ata ornı tutlı bulup edgü yol	Babasını kaybettim, fakat işte oğlu, doğru yolda yürüyerek, babasının yerini aldı.
Bayatka şükür kılğu emdi üküş, bodunka törü kılğı edgü ülüş	Şimdi halika şükür ve halka da hakkı olan iyi nizam ile hüküm etmeliyim.
Bağırsak körürmen bu ögdülmişig, bütünlük bile kıldı barça işig	Ben bu Ögdilmiş’i bana sadâkatle bağlı görüyorum; her işi dürüstlük ile yerine getiriyor.
Aŋar ma bu kün kılğu edgü yanut, ol edgü yanutın bu bulsu anut	Ona da bugün iyilik ile mukabele etmeliyim; iyiliğinin karşılığını o hazır bulsun.
Negü ter eşitgil kişi üdrümi, kişi üdrümi hem bodun ködrümi	Halk arasında temayüz etmiş olan seçkin insan ne der, dinle.
Kişilik kılurka kişilik anut, kişilik teŋinçe törü kıl yanut	insanlık edene karşı insanlık göster, insana insanlığı nisbetinde mukabele et.
Vefâka vefâ ol kişilik hakı, vefâ kıl kişi bol atıŋnı bedüt	Vefaya karşı vefa göstermek insanlık vazifesidir; vefakârlik et, insan ol, ve adını yükselt.
Küniŋe ağırladı ilig anı, kamuğ ilke toldı kör atı üni	Hükümdar onu günden-güne yükseltti; adı ve şöhreti bütün ülkeye yayıldı.
Bodunda bedük boldı belgü nişân, ajunda çavı bardı edgü duân	Derecesi ve mevkii halk arasında yükseldi; hayır-duâlar aldı ve şöhreti dünyaya yayıldı.
Uluğ boldı iş tuş ara belgülüg, bedük boldı begler ara bu külüg	Eşi-akrânı arasında yükselmiş olduğu gibi, bu şöhreti ile beyler arasında da büyüklerden oldu.
Köŋül til kiçig tuttı kılkı oŋay, yaraştı kamuğ birle keçti kün ay	Her kese karşı tevâzû gösterdi, mülayim davrandı; her keşle iyi geçindi; böylece günler ve aylar geçti.
Köŋül kodkı tuttı tilin söz süçig, bodunuğ işitti taşığ hem içig	Alçak gönüllü ve tatlı dilli idi; içten ve dıştan halkı kendisine ısındırdı.
Adaş koldaş ardaş tutundı kalın, adaş koldaş ol erke arka bilin	Bir çok dost ve arkadaş edindi; dost ve arkadaş insan için bir destektir.
Kimiŋ bolsa koldaş adaşı telim, anıŋ arkası bek kaya ol yalım	Kimin arkadaşı ve dostu çok ise, o arkasını sağlam ve yalçın bir kayaya dayamış demektir.
Kimiŋ arkası bolsa küçlüg bolur, bu küçlüg kişi kutka tüplüg bolur	Kimin arkası varsa, kuvvetli olur; kudretli insanın saadeti temelli olur.
Ne edgü bolur kutka kodkı köŋül, ne körklüg bolur bilge bolsa amul	Saadete alçak gönüllülük ne kadar uyar; âlim bir insana hilm ve şefkat ne kadar yakışır.
Yeme yakşı aymış bu öglüg kişi, kim öglüg sözin tutsa itlür işi	Akıllı insanda ne güzel söylemiş; kim akıllı insanın sözünü tutarsa, işi yoluna girer.
Kimiŋ birle devlet yaraşsa kelip, köŋül kodkı tutğu kiçiglik kılıp	Saadet gelip, kiminle bağdaşırsa, o kimse tevâzû göstermeli ve alçak gönüllü olmalıdır.
Kelir erse devlet kişike küle, tutup berklegüsi kiçiglik bile	Saadet gelir ve insanın yüzüne gülerse, bil ki, onun devamını sağlayacak şey tevâzûdur.
Köçüt teg bolur kut tüpi hem tözi, köŋül kodkısı ol anıŋ yıldızı	Saadet aslında göç atı gibidir, göçer-gider; onu bulunduğu yerde tutan kök, alçak gönüllülüktür.
Ne edgü bolur kodkı alçak kişi, ne körklüg bulur künde itlür işi	Alçak gönüllü insan ne kadar iyi ve güzel olur; onun işi dâima yolunda gider.
Uluğsığ küvez kür kişi ol turı, küniŋe kodı ol küvezlik kurı	Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibârı günden-güne azalır.
Kamuğka yaraşur bu kut ursa yüz, ukuşluğka artuk yaraşur ked uz	Saadet gelirse, her kese yakışır; fakat akıllı insanlar ile daha çok bağdaşır.
Muŋar meŋzer emdi bu beytig okı, okığıl uka bar ay elgi akı	Ey iyi ve cömert insan, şimdi bu mealde olan şu beyti oku da mânasına iyice nüfuz et.
Biligsizke devlet yaraşsa kelip, biligligke artuk yaraşur bilip	Saadet bilgisize de gelir ve yakışırsa da, bunun mâhiyetini daha iyi bildiği için, bilgiliye daha çok yakışır.
Biligsiz bile tursa devlet kalı, biliglig bile turğa tüp lüg erip	Mademki saadet bilgisiz ile birlikte yaşayabiliyor, bilgili ile elbette daha esaslı surette bağdaşacaktır.
Biligsiz bedük bolsa devlet bile, biliglig bedükrek kü çav at bile	Saadet bilgisizi yükseltirse, elbette bilgiliyi, şöhret ve nâm ile, ondan daha çok yükseltecektir.
Biligsizke devlet kelir erse kut, turumaz bu devlet anıŋ birle büt	Bilgisize saadet ve ikbâl gelirse de, bil ki, bu sâadet onda devamlı olmaz.
Munukı bu sözke tanuk keldi söz, okığıl munı sen ayâ köŋlin tüz	İşte buna şu söz şâhiddir; ey kalbi temiz, sen bunu oku.
Kelir kut kişike ağırlar anı, siŋer ol ağırlık yorısa köni	Saadet insana gelir ve onu yükseltir; insan doğru hareket erderse, bu itibâr ona yâr olur.
Bolumsuzka devlet kelü berse kut, teper devletin ol keçürmez küni	Olmayacak himseye devlet ve saadet gelirse, o ayağına gelen bu devleti derhâl teper.
Sınadı kör ilig bu ögdülmişig, könilik öze buldı barça işig	Hükümdar bu Öğdülmiş’i tecrübe etti ve bütün işlerini sadâkatle ifâ ettiğini gördü.
Ağırladı ança kötürdi örü, uçuzladı ança yavuzrak körü	Bâzan itibar gösterdi, onu yükseltti; bâzan sert muamele ile, onun itibarını kırdı.
Ağırlık üdinde kişig sermedi, uçuzluk üdinde tapuğ kesmedi	İtibarda iken, o başkalarına kaba muamele etmedi, itibardan düştüğü zaman da işini aksatmadı.
İligke yışığ boldı köŋlin bütüp, ağı kaznakı berdi edgü tutup	Hükümdara sadâkatle bağlanarak, ona bir siper oldu; hazineyi ve malı iyi idare etti.
Emanet yüdürdi boyunka uluğ, emanet yüder erke cânım yuluğ	Boynuna büyük bir emânet yüklendi; emânet yüklenen insana canım feda olsun.
İşin sürdi ögdülmiş artuk köni, küniŋe yakın tuttı ilig anı	Öğdülmiş büyük bir sadâkatle işine devam etti; hükümdar onu günden-güne kendisine yaklaştırdı.
Aça adra tuttı kamuğ işlerin, sakışlığ bitip kodtı barça barın	Bütün işlerini açık olarak ve yerli-yerinde yaptı; her birinin hesabını ayrı-ayrı kaydetti.
Küdezdi öziŋ neŋke suklanmadı, tapundı bu kılça kıyık kılmadı	Hükümdarın malını iyi idare etti, kendi çıkarını düşünmedi; hizmette kıl kadar eğrilik göstermedi.
Negü ter eşitgil yetilmiş yaşı, tiriglikte kızrak bütün çın kişi	Yaşını-başmı almış, hayatta nâdir bulunan, doğru ve dürüst insanlardan biri ne der, dinle.
Ağır neŋ kişike bu altun kümüş, özin tutğuçı er kümüşte küsüş	insan için altın-gümüş kıymetli bir şeydir; fakat kendisine hâkim olan kimse, gümüşten daha kıymetlidir.
Kümüşke ilinmegli yalŋuk bütün, tegir çın tükel bu ajunka kutun	Gümüşe kapılmayan, doğru insan saadet içinde tam ve gerçek dünyaya erişir.
Biliglig bilig berdi bilgin kör e, köni çın kişi bolsa közke süre	Bilgili insan bilgisi ile şu öğüdü vermiştir: doğru ve dürüst insan bulursan, onu sürme gibi, gözüne çek.
Takı munda yegrek ayur kör ukuş, bağırsakka cân berse ermez üküş	Bak, akıl bundan daha iyi söyler: şefkatli bir insana canını dahi feda etsen çok değildir.
Köni tep ayurlar kayu ol köni, könilik kılığlı emânet küni	Doğru diye söylerler; emânete hiyânet etmeyen doğru nerede?
Erende kayu ol tükel irtegü, köni erse kılkı anı er tigü	İnsanlar arasında hangisi mükemmeldir; aramalı, tavır ve hareketi doğru ise, ona er demeli.
Kişide kayu ol kişi öggüsi, akı öggüsi ol saran sökgüsi	İnsanlar arasında öğülmeğe değer kimdir; cömert öğülmeğe ve hasis ise, söğülmeğe lâyıktır.
Apa oğlanın körse muŋluğ tigü, bütün kün tirer neŋ bulumaz yegü	İnsan oğlu ne kadar zavallıdır, o bütün gün toplar, fakat yiyecek bir şey bulamaz.
Kayu yügrü tınmaz ajun tezginür, kayu cân yuluğlar teŋizke kirür	Kimi durmadan koşar, dünyayı dolaşır; kimi canını feda eder, denize dalar.
Kayu tağ kazar körse toplur kayağ, kayu yer kulaçlayu yügrür yadağ	Kimi dağ kazar, bakarsın, kayaların dibine iner; kimi yeri kulaçlayarak, yaya koşar.
Kayu art aşar kör ögüzler keçer, kayu yer kazar suv kuduğda içer	Kimi, bak, tepeler aşar, dereler geçer; kimi yer kazar ve suyu kuyudan içer.
Kayusı çerigde kılıç baldu yer, kayusı turada yuluğda karır	Kimi orduda kılıç ve balta yer; kimi kaleyi muhafazaya memur olur, orada ihtiyarlar.
Kayu oğrı tevlig karakçı kunuk, kayusı basımçı ölütçi kıruk	Kimi hırsız, sahtekâr, yan-kesici, dolandırıcı; kimi zâlim olur, kimi öldürücü ve yıkıcı olur.
Bu emgek neçe boğuzı egni üçün, tirer neŋ yemez ölse emger küçün	insanın bunca zahmet çekmesi hep boğazı ve sırtı içindir; mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebali altında kalır.
Bu barça biligsiz kişi kılkı ol, biligsiz kişiler tükel yılkı ol	Bunlar hep bilgisiz insanların işidir; bilgisiz insanlar tam bir hayvan sürüsüdür.
Bayatka bütügli biliglig kişi, tegürmiş üdinde tükel yer aşı	Tanrıya inanan bilgili insan, kısmetinde ne varsa, onunla iktifa eder.
Negü ter eşitgil ukuşluğ amul, yorığlı tınığlı küdezçisi ol	Hayatın bu tecellilerini iyi gören akıllı ve sakin insan ne der, dinle.
Kerek yat kerek dünyâ tezgin yügür, negü erse kısmet saŋa ol tegür	ister yat, ister dünyayı dolaş, koş; kısmetin ne ise, sana o nasip olur.
Köŋül til köni tut ay bilge bügü, saŋa eksümegey üdinde yegü	Ey âlim hakim, gönül ve dilini doğru tut; vakti gelince, yiyeceğin eksik olmaz.
Bu baylık tilese ajun edgüsi, könilik bile ol anıŋ bulğusı	Zenginlik ve dünya nimetleri istersen, bunlar doğruluk ile elde edilir.
Takı bir ajunuğ bulayın tese, könilik bütünlük bile kol usa	Âhiretini de mâmur etmek istersen, elinden gelirse, bunun çâresini doğrulukta ve imanda ara.
Yeme yakşı aymış ögi yetmiş er, könilik bile bu ajun tutmış er	Aklı eren ve doğruluk ile dünyayı elde eden insan da iyi söylemiş.
Bu dünyâda baylık tilese özüŋ, köni bol könilik öze tut sözüg	Bu dünyada zenginlik dilersen, özünle ve sözünle doğru ol.
Takı bir ajunuğ tutayın tese, könilik bile tut köŋül til özüŋ	Âhireti kazanmak istersen, özünü, sözünü ve gönlünü dâima temiz tut.
Ay ilig körü bar kişiler küni, ne körklüg keçer ol yorısa köni	Ev hükümdar, dikkat et, doğru hareket ederlerse, insanların hayatı ne kadar güzel geçer.
Könilik bütünlük bile kıl bu iş, kişilik bile kıl kamuğ törlüg iş	Bunu doğruluk ve imanla kendine eş edin, her türlü işi insanlık ile yap.
Kopurdı kutı künde ögdülmişig, sav aydı bodunka eşitti kişig	Öğdülmiş’i saadeti günden-güne yükseltti; halka emirler verdiği gibi, onların dileklerini dinlemeği de ihmâl etmedi.
İlig me sınadı kamuğ törlügün, bütünlük bile buldı baktı ögün	Hükümdar da onu her şekilde denedi, iyice tetkik etti, onun doğru ve dürüst hareket ettiğini gördü.
Bütün buldı ilig kör ögdülmişi, seziksiz köni tep negü kılmışı	Bütün yaptıklarının şüphesiz, doğru olduğunu gören hükümdar öğdülmiş’in sadâkatine inandı.
Negü ter eşit emdi bilge öge, biligsiz ukup emdi boynuŋ ege	Hükümdara her hususta yol-iz gösteren âlim müşavir ne der, dinle; ey bilgisiz, bunu anla ve itiraz etme.
Körü barğu begler tapuğçı kulın, tapındurğu kulnı sınayu ulın	Beyler hizmetkârlarına dikkat ve hizmete girecekleri de esaslı bir şekilde tecrübe etmelidir.
Begiŋe yarağlığ körünse kulı, aŋar ötrü açğu ağırlık yolı	Ancak kulun işin ehli olduğu görüldükten sonra, bey ona izzet ve ihsan kapısını açmalıdır.
Tilekçe bolur iş tapuğçı bedür, tapuğçı bedüse beg atı bedür	İşi beyin arzu ettiği şekilde olursa, hizmetkâr büyür; hizmetkâr büyüyünce, beyin de şöhreti artar.
İdi yakşı aymış bu yağma begi, kamuğ işke bilgi yetilmiş ögi	Her işe bilgisi ve aklı ermiş olan Yağma beyi çok iyi söylemiş.
Ayâ beg işig iş biliglike ber, yarağlığ köni tüz yorığlıka ber	Ey bey, işi işin ehline, işe yarayana, hareketi doğru ve dürüst olana ver.
Kayu beg yarağsızka berse işi, yarağsız özi kıldı kılmaz kişi	Eğer bir bey işi ehliyetsiz bir kimseye verirse, ehliyetsizliği başkası değil, kendisi göstermiş olur.
Bayat kimni erse kötürse kutun, aŋar işçi berür yarağlığ bütün	Tanrı bir kimseyi mes’ûd etmek ve yükseltmek isterse, ona ehliyetli ve dürüst hizmetkârlar verir.
Kötürmişni ilmek tilese yana, aŋar işçi berür yarutmaz küne	Eğer yükselttiğini tekrar düşürmek isterse, ona gün göstermeyen hizmetkâr verir.
Yeter ol biligsiz barır bu otun, işi barça buzlur kopar kök tütün	O bilgisiz idare dizginini eline alır ve bu odun onu takip eder; böylece bütün işi bozulur ve toz-dumana katılır.
Ağırladı ilig kör ögdülmişig, ınandı aŋar berdi yumğı işig	Hükümdar Öğdülmiş’i yükseltti; ona inandı ve bütün işleri onun eline verdi.
Kamuğ ilke kıldı kör elgi uzun, uzun boldı elgi yorık til sözün	Bütün memlekete onu hâkim kıldı; o her işte kudret ve nüfuz sahibi oldu.
Ayağ berdi tamğa at üstem kedüt, ağırladı aşru tükel boldı kut	Ona unvan, mühür, at, koşum ve hil’at verdi; çok itibar gösterdi; o ikbâlin son derecesine vâsıl oldu.
Üküş edgü yarlığ tümen edgü söz, ilig yarlıkadı yakın boldı öz	Hükümdar ona verdiği beratlarda kendisinden büyük bir sitayişle bahsetti ve o hükümdarın yakınlarından oldu.
Kapuğdakı er at kiçig ya uluğ, taŋuk tuttı barça kılıp cân yuluğ	Kapıda hizmet eden büyük-küçük, her kes, ona candan fedaya hazır olduklarını bildirdiler.
Kamuğ işçi barça köründi kelip, tapuğ tozğu birle neŋ artut kılıp	Hizmetinde bulunanların hepsi gelip, tebrik ettiler; hediye olarak, yiyecek ve giyecek bir çok şeyler takdim ettiler.
Uru bardı ögdülmiş edgü törü, ağrladı tegme kişisin körü	Öğdülmiş iyi kanunlar vaz’etmekte devam etti; her keşi, derecesine göre, taltif etti.
Bodundın kötürdi kamuğ küç basınç, özindin kiterdi yarağsız kılınç	Halk üzerinden bütün zor ve tazyiki kaldırdı;- kendisinden hiç bir uygunsuz hareket sâdir olmuyordu.
Tüzüldi törü hem itildi eli, ilig inçke tegdi bekip el ulı	Kanunlar vaz’edildi ve memleket düzene girdi; ülkenin temeli sağlamlaştı ve hükümdar huzura kavuştu.
Sevigli telim boldı sevmez yağı, ilin kodtı kaçtı süzüldi toğı	Onu sevenler çoğaldı, sevmeyen ve düşman olanlar ülkesini bırakıp, kaçtı; artık meydanda toz-duman nâmına bir zerre kalmadı.
Kutuldı ilig kıldı inçin sevinç, tatıldı tirigük bu buldı avınç	Hükümdar sıkıntıdan kurtuldu, huzur ve sevince kavuştu; işleri görüldü, kendisi rahat etti.
Bu yaŋlığ asığlar biligdin kelir, ukuşluğ biliglig siligdin kelir	Bu gibi faydalar bilgiden gelir; akıllı, bilgili ve iyi huylu kimseden gelir.
Kalı ögmegü ol ukuşluğ kişig, neteg yirmegü bu ukuşsuz işig	Akıllı insan nasıl öğülmez, akılsız kimsenin işi nasıl yerilmez.
Uğuşluğ işi barça ülgülüg ol, biligsiz işi barça telgülüg ol	Akıllının işi hep ölçüye göre biçilir; bilgisizin işi ise, hep gelişi güzel kesilir.
Ne edgü yaraşur ukuşluğka kut, ya edgü kılınçlığ biligligke büt	Akıllıya saadet ne güzel yakışır; akıllıya veya iyi hareket eden bilgiliye saadet ne iyi uyar, düşün.
Negü ter eşitgil ıla beg sözi, sözi manisi ol sözüŋke tözi	Ila beyi ne der dinle; bu sözün mânası senin sözlerine temel olsun.
Biligsizke devlet kelür erse kut, bodun barça buzlur bolur elke yut	Bilgisize devlet ve saadet gelirse, halkın arasına fesat girer ve bu, memleket için, öldürücü bir felâket olur.
Ukuşuğka tegse adın begliki, ilin inçke tegrür bu bir sözke büt	Eğer beylik akıllı bir insanın eline geçerse, o ülkesini huzura kavuşturur; sen bu söze inan.
Bilig inçke tegdi yarudı küni, bayatka şükür kıldı ögdi anı	Hükümdar huzura kavuştu, günü aydınlandı; Tanrıya şükür, hamd ve sena etti.
Közin kökke tikti kötürdi elig, ayur ay idim sen birigli bilig	Gözünü göğe dikti, elini kaldırdı ve:— Ey rabbim—dedi — bilgi veren sensin.
Bilig berdiŋ ilke elig berdiŋ erk, könilik öze tut köŋül bolsu berk	Bilgi verdin ve kuvvetle beni ülkenin hâkimi kıldın; gönlüme kuvvet ver ve beni doğru yoldan ayırma.
Sen ök bir maŋa küç kamuğ edgüke, elig asrakılar yükin yüdgüke	Ey rabbim, bana kuvvet ihsan et; bütün iyiliklere muvaffak olayım ve tebeamın yükünü cesaretle yükleneyim.
Çığayka üledi ökü neŋ tavar, köŋül tüzdi rabka kamuğdın sıŋar	Fakirlere çok eşya ve mal dağıttı; her hususta Tanrı’ya gönül bağladı.
Tirildi bu yaŋlığ sevinçin kün ay, tüzü el karası tükel boldı bay	Günler ve aylar böyle sevinç içinde geçti; bütün memleket halkı hep zenginleşti.
Kişi üdrümi kör bu yaŋlığ bolur, isizim bu yaŋlığ kişiler ölür	Seçkin insan, bak, böyle olur; ne yazık ki, böyle insanlar da fânidir.
Meŋilig bodun kim bu yaŋlığ begi, meŋelig beg ol kolsa bodnı yegi	Böyle bir beye sahip olan halk bahtiyardır; halkının iyiliğini isteyen bey, dirayetli bir beydir.
İsiz edgüler ölse toprak bolur isiz, neçe bolsa toprak kör atı kalur	îyi veya kötü, ölünce, hep toprak olur; fakat ne kadar toprak olsalar bile, adları kalır.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig bir kün oldurdı yalŋuz özi, bu ögdülmişig ündep aydı sözi	Hükümdar bir gün tek başına oturuyordı; Öğdülmiş’i çağırdı ve konuşmağa başladı.
Ayur ay ögdülmiş bak emdi maŋa, ataŋ emgeki kirmedi bir saŋa	Ey Öğdülmiş— dedi— şimdi bana bak, sana babanın hiç bir emeği geçmedi.
Ataŋ öldi kaldıŋ sen oğlan kiçig, kiçigke bedüktin bolur yol keçig	Baban öldüğü zaman sen bir çocuk idin; küçüklere yolu-izi büyükler gösterir.
Ataŋ ögretümedi erdem bilig, tegümedi mendin yeme ök elig	Baban sana fazilet ve bilgi öğretmedi; ben de bu hususa sana. pek yardım edemedim.
Neteg met yumıttı bu erdem saŋa, ayu bergil emdi munı sen maŋa	Nasıl oldu da bunca fazilet sende toplandı; şimdi sen bana bunu söyle.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, uzun keç yaşasu bu üsteŋ elig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Hükümdarın ömrü ve devleti uzun olsun — dedi —
Bayat kimke berse inâyet ülüg, tilekke tegir boldı atlığ külüg	Tanrı kime inayet eder ve kısmet verirse, o dileğine kavuşur, şöhret sahibi olur.
Muŋar meŋzetü aydı türkçe mesel, başında keçürmiş bu kökçin sakal	Görmüş-geçirmiş şu ak-sakal, şu türkçe mesel, bu hususta, bak, ne der :
Bayat fazlı birle bedür ol kişi, tilekin bulur künde itlür işi	İnsan Tanrı fazlı ile büyür ve dileğine kavuşur; onun işi günden güne yoluna girer.
Bayat bermişin halk tıdumaz küçün, yağız yer yaşıl kök tirilse öçün	Kara toprak ile mavi gök, öç almak için, birleşse bile, Tanrı’nın verdiğine insan mâni olamaz.
Bayattın kerek barça işke yölek, anın bulsa ötrü kişi öz tilek	Her işte Tanrının yardımı şarttır; insan ancak onunla dileğine kavuşabilir.
Yana ma ay ilig ata alkışı, oğulka tegir ol sevinçi tuşı	Bir de, ey hükümdar, çocuk ne kadar babasının rızasını alırsa, o kadar onun duasına nail olur.
Atam kıldı erdi kör edgü duâ, duâ birle tegdim bu yerke ağa	Babam bana hayır-duâ etmiş idi; ben o duâ ile yükselerek, bu mevkie ulaştım.
İligni sebeb kıldı erklig idim, bu erdem biligdin turu kalmadım	Kadir rabbim hükümdarı da sebep kıldı, ben de bu fazilet ve bilgiden hâlî kalmadım.
Elig urdı ilig meni edledi, bolu berdi evren özüm yokladı	Hükümdar beni tuttu ve beni değerlendirdi; felek de müsait davrandı ve ben yükseldim.
Küle baksa begler kimi edlese, ava yığlur ârzû kerek ol yese	Beyler kime gülerek bakar ve kimi değerlen dirirlerse, istediği şeyler ona doğru koşar ve etrafına üşüşür; yeter ki, o bundan faydalanmasını bilsin.
Kişi köŋli bağ ol yaşarğu suvı, bu begler sözü birle edgü savı	İnsanın gönlü bir bahçedir; onu yetiştiren su, beylerin sözleri ve nasihatleridir.
Kayu bağka tegse suv eksümedin, çeçek yazlur anda tümen tü yıdın	Hangi bahçe devamlı sulanırsa, orada binlerce renkli ve kokulu çiçek açılır.
Begi yarlığı bolsa edgü söze, kulı köŋli yükser yazar kaş köze	Bey onun hakkında iyi sözler sarfederse, kulun gönlü açılır ve yüzü güler.
Kalı bolmasa edgü yarlığ tilin, yaşarmış çeçekler kurır terk bilin	Eğer bey ona karşı lütuf kâr davranmazsa, yeşeren çiçek çabuk kurur; bunu böyle bil.
Bayat fazlı kolğu kerek kul kamuğ, bayat fazlı bolsa açıldı kapuğ	Kul dâima Tanrının fazıl ve inayetini istemelidir; .Tanrının fazıl ve inayeti olursa, kapılar açılır.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu söz, munı ukğıl emdi ayâ edgü öz	Şâir bu mânada şu sözü söylemiştir; ey iyi insan, şimdi bunu dinle ve anla.
Bayat fazlı birle ağırlar kuluğ, bilig kapğı açlur oŋarur yoluğ	Tanrı kulunu fazıl ve inayeti ile yükseltir; ona bilgi kapısı açılır ve isteği rast gider.
Bilig bilse künde kutadur küni, neçe me kiçig erse bolur uluğ	insan bilgi bilirse, hayatta günden-güne saadeti artar; kendisi ne kadar küçük olsa bile, yeri büyük olur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig ay ögdülmişe, bilig bilgüçiler neteg bilmişe	Hükümdar tekrar dedi:—Ey Öğdülmiş, peki, bilgi sahibi olanlar bunu nasıl elde ederler.
Kişi ögrenipmü bolur ol bügü, azu tadu birle tuğarmu tigü	İnsan öğrenerekmi hakîm olur, yoksa doğuştanını böyle doğar?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş açtı tilin, ayurmen urayın bu sözke ulın	Öğdülmiş cevap verdi; söze başladı ve : — Bunun esâsını izah edeyim — dedi —
Törütürde berse bayat ög köŋül, tükel mâye buldı biligke oğul	Tanrı yaratırken, akıl ve gönül ihsan ederse, çocuk bilgi için tam bir sermâye elde etmiş olur.
Küniŋe neŋedür turu öglenür, negüni tilese bilür ögrenür	O günden-güne gelişir, gittikçe aklı tekâmül eder ve her istediğini öğrenir, bilir.
Biligke tegir ötrü bilge bolur, bu bilgi bile asğı ilke tolur	Böylece bilgiye erişir ve bir gün âlim olur; bu bilgi ile memlekete çok faydası dokunur.
Törütür üdinde köŋül bermese, tilekke tegümez bu anda basa	Tanrı yaratırken, gönül vermezse, insan hiçbir dileğine erişemez.
Takı bir sebeb kolsa oğlan bilig, kiçigde tegürgü biligke elig	Bir şart daha var; çocuk bilgi isterse, öğrenmeğe küçük yaştan başlamalıdır.
Kiçig oğlan erken bilig ögrenür, uluğ bolsa ötrü tilekke tegür	însan, küçük çocuk iken, bilgi öğrenir ve büyüyünce, dileğine kavuşur.
Bilig erdem edgü kılınç ya kılık, kişi ögrenür ötrü tüzlür yorık	Bilgi, fazilet, iyi tavır ve hareketi insan öğrenir ve böylece gidişi düzelir.
Bilig tut ya erdem kişi ögrenür, meger bu ukuş ol tadudın önür	Bilgiyi olsun, fazileti olsun, insan öğrenebilir; fakat akıl ise, insan ile birlikte doğar.
Muŋar meŋzetü keldi türkçe mesel, okığıl munı sen asığ özke al	Buna benzer türkçe bir ata-sözü vardır; bunu oku ve istifâde et.
Kişi ögrenür bilgi artar üküş, neçe ögrenip uksa bolmaz ukuş	İnsan çok şeyler öğrenir ve bilgisi artar; fakat ne kadar öğrense ve anlasa bile, yine aklı elde edemez.
Bayattın erür bu ukuş bolğusı, tadu birle kirse bolur belgüsi	Akıllı olmak Tanrı vergisidir; ancak buna doğuştan sahip olursa, aklın emareleri kendisini gösterir.
Bayattın atâ ol ukuş belgülüg, ukuştın bulur er miŋ edgü ülüg	Akıl, şüphesiz, Tanrının ihsanıdır; insan akıl ile bin türlü iyi kısmet ve nimete nail olur.
Kişide uluğrak ukuşluğ kişi, ukuş boldı erke miŋ erdem başı	Akıllı insan insanların büyüğüdür; akıl insan için bin türlü faziletin başıdır.
Ukuşsuz kişini kişi temegü, neçe sözlese söz yeme bütmegül	Akılsız insana insan dememeli; ne kadar söylerse-söylesin, ona inanmamalı.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig eşittim bu söz, takı bir sözüm bar ayıtğu bu öz	Hükümdar yine dedi: — Bu sözleri dinledim, soracak bir sözüm daha var.
Ukuşuğ adırtu biligde öŋi, negü tegturur ay sözüŋnüŋ oŋı	Aklı bilgiden başka bir şey olarak ayırdın, bununla ne demek istiyorsun, doğrusunu söyle.
Negü ol ukuş ornı kaydaturur, kayudın kopar kopsa kayda barur	Aklın yeri neresidir, o nerede bulunur; nereden çıkar ve çıkınca, nereye gider?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ukuş, ağır neŋturur ol kişike küsüş	Öğdülmiş cevap verdi ve:—Akıl insan için aziz ve kıymetli bir şeydir — dedi —
Ukuş ornı üstün meŋedeturur, ağır neŋ üçün ornı başta erür	Aklın yeri üstte, beyindedir; kıymetli bir şey olduğu için, onun yeri baştadır.
Kişen ol kişike ukuş belgülüg, kılınçı köni ol işi ülgülüg	Akıl insan için, şüphesiz, bir köstektir; hareketi doğru ve işi ölçülüdür.
Bağırsak bayat kör üdürmiş kulın, kişedi ukuş birle kılkın tilin	Merhametli Tanrı seçmiş olduğu kulunun hareketini ve dilini akıl ile kösteklemiştır.
Ukuşsuz ölüg ol ukuşluğ tirig, ukuş munça teŋlig adırtlar erig	Akılsız ölüdür, akıllı ise, diridir; akıl insanları bu şekilde bir birinden ayırt eder.
Karartğku ev ol bu kişi tün sanı, ukuş bir yula teg yarutur anı	insan, gece gibi, karanlık bir evdir; akıl, bir meş’ale gibi, onu aydınlatır.
Ukuştın kelür kör kamuğ edgülük, biligin bedür er bolur belgülük	Her türlü iyilik akıldan gelir; insan bilgi ile büyür ve temayüz eder.
Bu iki bile boldı yalŋuk uluğ, bu ikin oŋarur könilik yoluğ	însan-oğlu bu ikisi ile yükselmiştir; o doğruluk yolunda bu iki şey ile muvaffak olur.
Biligin seçildi kişi yılkıdın, biligde bedükrek negü bar adın	İnsan hayvandan bilgisi ile ayrılmıştır; bilgiden daha büyük başka ne vardır.
Muŋar meŋzetü sözledi kör ukuş, ukuş işke tutsa kör asğı üküş	Aklın buna benzer bir sözü vardır; akıl yerinde kullanılırsa, faydası çoktur.
Kişi yılkı birle adırtı bilig, bilig birle yalıŋuk kötürdi elig	İnsanı hayvandan ayıran şey bilgidir; insan-oğlu bilgi ile hâkim vaziyete geçmiştir.
Yorı yılkı bolma bilig ukuş, bilig birle sözle yorık tut tilig	Yürü, hayvan olma; akıllı ol ve bilgi öğren; bilgi ile söyle, sözün muteber olsun.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig takı bir sözüm, erür bu ayurmen ay körklüg yüzüm	Hükümdar tekrar dedi:— Ey benim güzel yüzüm, sormak istediğim bir şey daha var.
Maŋa ayğıl emdi ukuş sûreti, negü teg bolur ol yörügi atı	Şimdi bana aklı tarif et, onun mâhiyeti nasıldır ve adı nedir?
Yüzi körki kılkı kılınçı ne ol, yaşı kurı bod sın avınçı ne ol	Yüzü, görünüşü, tavır ve hareketi nasıldır; yaşı, derecesi, boyu posu nasıldır ve ne ile avunur?
Öğdülmiş İligke Ukuş Sûretin Ayur	Oğdülmiş Hükümdara Aklın Tarifini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ukuş, kılınçı köni kör küvençi üküş	Ögdilmiş cevap verdi ve : — Aklın hareketi doğru ve itibarı büyüktür — dedi —
Yüzi körki körklü ne yaşı kiçig, kamuğ edgülükke anıŋdın keçig	Yüzü, şekli güzel ve dâima genç ve dinçtir; her türlü iyiliğe geçit veren odur.
Örüg hem silig ol ne kılkı amul, kamuğ teprenürke bağırsak köŋül	Halîm, selîm ve sakin tabiatlıdır; o bütün canlılar için şefkat dolu bir gönüldür.
Kayuka elig ursa itlü barır, kayuka sözi tegse yetlü barır	Nereye eli dokunursa, orası düzelir; sözü nereye erişirse, orası o söze uyar.
İsig yüzlüg ol kör kamuğka sevüg, kişilerke andın asığlar ülüg	Sıcak yüzlü, her kes için sevimlidir; insanlar ondan fayda görürler.
Yiti közlüg ol kör bakışı yırak, kayu işke tegse bekitür adak	Keskin gözlü ve uzak görüşlüdür; hangi işe el uzatırsa, ayağını sağlam basar.
Neçe bulğanuk işke tegse süzer, neçe ters tügün erse baksa yazar	El sürdüğü iş ne kadar bulanık olursa-olsun, süzülmüş, sâf bir hâle gelir; ne kadar ters düğüm varsa, bir bakışla onu çözer.
Bakar soldın oŋdın hem öŋdün kedin, kamuğ iş yarağın bilir hem üdin	İşlere sağdan, soldan, önden, arkadan, her cephesinden bakar; hall çâresini ve zamanını bilir.
Kaçığlığ yeter ol uçuğlığ tutar, sınukuğ sapar ol buzukuğ iter	Kaçana yetişir, uçanı yakalar, kırığı sarar ve bozuğu düzeltir.
Ukuşsuz ökündi ayur ay ukuş, seniŋsiz muŋadurmen artuk üküş	Akılsız hayıflandı ve dedi:— Ey akıl, sensiz ben çok bunalıyorum.
Maŋa tegmedi bir seniŋdin ülüg, seniŋsiz kişi köŋli boldı ölüg	Bana senden bir parça nasip olmadı; sensiz insanın gönülü ölü sayılır.
Yula ol ukuş kör karağuka köz, ölüg tenke cân ol ağın tilke söz	Akıl bir meş’aledir, kör için gözdür; ölü vücût için can, dilsiz için sözdür.
Ukuşluğ ukuşka ayur ay işim, ne edgü işim sen itigli işim	Akıllı akıla der:— Ey arkadaşım, sen benim işlerimi düzelten ne iyi bir arkadaşsın.
Kılınç oŋ tutar hiç solı yok ukuş, bütün çınturur hiç alı yok ukuş	Akıl dâima sağdan hareket eder, onun hiç solu yoktur; o doğru ve dürüsttür, hiç bir hilesi yoktur.
Ukuş kimde bolsa bu ol belgüsi, bu belgü bile ol ukuş bilgüsi	Akıl kimde ise, belirtileri şöyle olur ve akıl bu belirtilerden anlaşılır.
Ukuşnuŋ eŋ aşnu kılıkı oŋay, könilik bile ol yorıkı yıl ay	Her şeyden önce aklın tavır ve hareketi mâkuldür; aylar ve yıllar geçse dahi, gidişi aynı doğru yoldan taşmaz.
Ukuşluğ köni hem silig til sözi, bütünlük bile boldı kılkı tözi	Akıllı doğrudur, dili ve sözü yumuşaktır; hareketinin esâsı doğruluk üzerine kurulmuştur.
Örüg ol amul ked serimlig sabûr, körüp işni yetrü ol akru tegür	O halım, sakin, çok mütehammil ve sabırlıdır; işe dikkatle bakar ve sükûn ile ele alır.
Kılınçı karı körse yaşı yegit, aŋar muŋluğ ârzûn öge ya tegit	Tavır ve hareketi ihtiyarlara benzer; fakat dikkat edilirse, yaşı gençtir; ister hükümdarın has müşaviri, ister en âdî bir köle olsun, onu iştiyakla ararlar.
Muŋar meŋzer emdi bu sözni okı, uka tursa mani açılğay takı	Şimdi buna benzer şu sözü oku; nufûz edersen, mânası da aydınlanır.
Kılınçı karı oğlan özlüg ukuş, ukuş kayda bolsa aŋar bar yapuş	Akim hareketi ihtiyardır, fakat kendisi gençtir; akıl nerede ise, ona git, yapış.
Kiçigi seviglig karısı amul, özi tüzün alçak kör asğı üküş	Küçüklüğü sevimli, ihtiyarlığı sakin, kendisi halîm, alçak gönüllü ve çok faydalıdır.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Bu sözler eşitti sevindi ilig, ayur ay odunmış sözi ög bilig	Hükümdar bu sözleri işitti, sevindi ve şöyle dedi: — Ey sözü akıl ve bilgiden ibaret olan, uyanık adam.
Bayat berdi barça tükel edgülük, bayattın atâ sen maŋa belgülüg	Tanrı bana her nimeti eksiksiz ihsan etti; şüphesiz, sen de bana Tanrının bir ihsanısın.
Bu emgek yük ol bir ağır yüdgüke, anı yüdse ötrü tegir edgüke	Bu zahmet, yüklenmesi güç olan bir yüktür, fakat insan bunu yüklenmekle iyiliğe erişebilir.
Kim edgü tilese ağır yük yüder, ağır yük yüdügli tilekin küder	Kim iyilik dilerse, ağır yük yüklenir; ağır yük yüklenen dileğine ulaşmak ister.
Yükümni yüder sen tilek iş yorır, meni tındurur sen saŋa yük tegir	Yükümü yükleniyorsun, dilek ve iş oluyor; beni rahat ettiriyorsun, fakat sana zahmet oluyor.
Bayat bersü tevfik maŋa emdi küç, hakıŋnı öteyin yanut birke üç	Tanrı bana şimdi tevfik ve kudret versin, senin hakkını bire karşı üç olarak ödeyeyim.
Bilirmen bu yaŋlığ tapuğ kıldukuŋ, bağırsaklık ol bu meni koldukuŋ	Senin nasıl hizmet ettiğini biliyorum; beni düşünmen, senin bana candan bağlılığından ileri geliyor.
Bağırsak tapuğçı tükel ol bolur, öz asğın kodup kör beg asğın kolur	Sâdık ve tam hizmetkâr kendi nefsini değil, beyin menfaatini gözetendir.
Negü ter eşit bu tapuğçı tili, begin inçke tegrür tapuğsak kulı	Hizmetkârın dili ne der, dinle; severek hizmet eden kul beyini huzura kavuşturur.
Meŋilig bolur beg tükel kut başı, bağırsak kulı bolsa kılsa işi	Kulu candan bağlı olur ve işini yaparsa, bey memnun olur ve tam bir saadete kavuşur.
Tapuğçı bile beg kötürdi egin, tilek teg tapuğ kılsa tındrur begin	Bey hizmetkârı sayesinde göğüsünü kabartır; o arzu edildiği şekilde hizmet ederse, beyini rahat ettirir.
Baş ağrığ yük emgek kötürse kulı, begiŋge aça berse ârzû yolı	Kul sıkıntı, yük ve zahmetleri ortadan kaldırmalı, beyine arzu ettiği yolları açmalıdır.
Kayu beg bulur erse mundağ kuluğ, bayattın atâ ol arığar ked uluğ	Hangi bey böyle bir kulu bulursa, bu ona Tanrının büyük bir ihsanıdır.
Ajun begleri öldi bizde oza, üküşreki bardı bu ârzû öze	Bizden önce ölen dünya hâkimlerinden büyük bir kısmı da bunun hasreti ile ölüp gitmiştir.
Ajun bodnı tındı avınçın kutun, iligke duâ kıldı bodnı bütün	Dünya halkı huzur ve saadet içinde rahata kavuştu; bütün halk hükümdara duâ etti.
Adın el kişisi eşitti munı, yüzin körgüke ârzûladı anı	Başka memleketlerin halkı da bunu işitti ve onun yüzünü görmeği arzu etti.
Keçürdi yıl ay kün bu ârzû öze, ilin itti edgü törüsin tüze	Böylece aylar ve yıllar geçti; hükümdar iyi kanunlar vaz’ederek memleketini idare etti.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig bir kün ündedi ögdülmişig, ayur aytayın söz sen ay bilmişig	Hükümdar bir gün Öğdülmiş’i yanına çağırdı ve : — Sana bir şey soracağım, bu hususta bildiğini söyle — dedi —
Et öz yeti endâmka baksa kör er, tatığ buldı barça öz ülgin terer	İnsan kendi vücûduna, yedi endama bakarsa, bunlarda zevk bulur; bunların her biri kendi kısmetini toplar.
Köŋül tatğı ne ol bu köz tatğı ne, bu iki tatığdın özüm ülgi ne	Gönül zevki nedir, göz zevki ne; bu iki zevkten benim kısmetim nedir?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı tatığ, köŋül ârzû kolsa bekürtse katığ	Öğdülmiş cevap verdi ve:— Gönlün arzu ettiği ve kuvvetle özlediği şey zevktir — dedi —
Sevitmiş yüzin körse közke tatığ, köŋül ârzûsın bulsa özke tatlğ	Göz için, sevdiği yüzü görmek zevktir; gönül için arzusuna kavuşmak zevktir.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig ay ögdülmiş ay, seviglig nişânı negü ermiş ay	Hükümdar tekrar sordu : — Ey Öğdülmiş, söyle; sevgilinin nişanesi nedir?
Severmen teyü barça davi kılur, bu davika mani negü teg bolur	Her kes sevdiğini iddia eder; bu iddianın mânası nedir?
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bolur, sevüg yüzke baksa severin bilür	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Baş-üstüne; insan sevgilinin yüzüne bakınca, sevdiğini anlar — dedi —
Kamuğ neŋke örtüg bolur baksa köz, köŋülke yok örtüg munı bilgü öz	Göz için, bakarken, her şey örtülü olabilir; fakat gönül için örtü yoktur; bunu bilmelisin.
Sever sevmezin öz bileyin tese, köŋülke baka körgü bilgey basa	Sevip-sevmediğini anlamak isterse, insan gönüle bakmalı; bu gönülden anlaşılır.
Sevügler yüzinde bolur belgü neŋ, közin közke tikse anı bilgü teŋ	Sevgililerin yüzünde bunu belirten bir alâmet bulunur; göz-göze gelince, onlar birbirlerini anlarlar.
Muŋar meŋzetü aydı şâir sözi, ukup tırlayu al kişi erbüzi	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; dinleyip, anlamağa çalış; ey insanların karpuzu.
Sevigli kişiniŋ yüzi belgülüg, tili açsa mani sözi belgülüg	Seven insan yüzünden bellidir; ağzını açsa, sözünün mânasında sevgi kendisini gösterir.
Sever sevmezin öz bileyin tese, saŋa tetrü baksa közi belgülüg	Birinin sevip-sevmediğini bilmek istersen, gözüne dikkat et; sana doğru bakınca, gözünden belli olur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig aydı uktum eşittim bu söz, takı bir sözüm bar anı aysu öz	Hükümdar tekrar dedi : — Bu sözü dinledim, anladım; daha bir sözüm var, onu da bana söyle.
Kereklig söz ayturmen emdi saŋa, idi ked bakıp sözleyü ber maŋa	Şimdi sana çok mühim bir şey soracağım; bana iyice düşünerek, cevap ver.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, bilig birle begler bedütti atı	Öğdülmiş cevap verdi:— Ey devletli hükümdar, beyler adlarını bilgi ile yükseltmişlerdir.
Bilig ordusı ol bu begler özi, biligsiz bolur kul nerek kul sözi	Beylerin kendileri bilgi sarayıdır, kul bilgisiz olur; kul sözünün ne kıymeti var.
Ayıtmak oŋay boldı tersi cevâb, cevâbka ilig bilgi bolğay savâb	Sormak kolay, fakat cevabı güçtür; vereceğim cevap esasen hükümdarın bilgisi dahilindedir
Oŋayın ilig tuttı tersi maŋa, kemişmegil emdi ay ersig toŋa	Kolayını hükümdar aldı; ey yiğit kahraman, güç olanı şimdi bana bırakma.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı aytığlı muŋluğ bolur, özi bilmedükin anıŋdın kolur	Hükümdar: — Soran muhtacdır; kendisi bilmediği için, bunu karşısındakine sorar — dedi —
Kalı mundağ erse seviŋü kerek, ayıtmış sözümni sen ayğu kerek	Bu böyle olunca, senin buna sevinmen ve sorduğum söze cevap vermen gerekir.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi aydı ay edgü törü, eşitmek ked ol sözlemekte körü	Öğdülmiş cevap verdi ve:—Ey iyi nizam sahibi, dinlemek söylemekten daha iyidir — dedi —
Sözüg sözlegüçi bu cân yavrıtur, eşitgüçi avnur et öz semritür	Söz söyleyen canını üzer; dinleyen ise, rahat eder ve vücûdunu semirtir.
Negü ter eşitgil sınamış bügü, sözüg sözlemegü eşitgü ögü	Tecrübesi olan hakîm ne der, dinle; çok söz söylememeli, daha çok dinlemeli ve düşünmelidir.
Eşitmek bile boldı bilge kişi, bu söz sözlemektin barır er başı	insan dinlemekle âlim olur : çok söz söylemekten insanın başı gider.
Eşitse bolur ol kulakka tatığ, telim sözlemiş sözde bolmaz asığ	Dinlemek kulak için bir zevktir; çok söz söylemekte fayda yoktur.
Sözüg sözlemese sav altun sanı, bakır boldı tildin çıkarsa anı	Söylenmeyen söz som altın sayılır; ağızdan çıkınca, bakır olur.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı emdi köni sözlediŋ, sen emdi öziŋke kutun kur badıŋ	Hükümdar şöyle dedi : — Şimdi doğru söyledin, sen kendine saadet kuşağını bağladın.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, özüm yegledüki bu kulluk atı	Öğdülmiş cevap verdi:—Ey devletli hükümdar, ben kul olmağı tercih ettim — dedi —
Kulı cân sızurğu avınsa begi, kalı yetlür erse bu kulnuŋ ögi	Eğer aklı eriyorsa, beyinin rahat etmesi için, kul kendi canını eritmelidir.
Eşitsü ayayın özüm bilmişin, ilig me keçürsün hatâ bolmışın	Ben kendi bildiğimi söylerim; hükümdar dinlesin ve yanlış bulduklarını affetsin.
Beglikke Sezâ Bolğu Teg Beg Negü Teg Kerekin Ayur	Beyliğe Lâyık Bir Beyin Nasıl Olması Gerektiğini Söyler
İlig aydı emdi ayıtğu sözüm, bu erdi munu emdi aytur özüm	Hükümdar bunun üzerine şöyle dedi : — Sormak istediğim şey işte şudur.
Törütti apa oğlanın bir bayat, uığ bar kiçig bar isiz edgü at	Bir olan Tanrı insan-oğlunu yarattı; bunlar arasında büyük var, küçük var; kötü ve iyi adlı olanları var.
Biliglig biligsiz çığay bar ya bay, ukuşluğ ukuşsuz otun bar ked ay	Bilgili, bilgisiz, fakir ve zengin var; akıllı, akılsız ve küstah var. İyi söyle,
Negü teg kerek beg munı başlasa, çavı barsa atı işin işlese	Beyin nasıl olması gerek ki, o bunların başına geçsin, işini görsün, nâm ve şöhreti dünyaya yayılsın.
İtilse eli hem bayusa bodun, atı edgü bolsa ol erter üdün	Memleketi düzene girsin, halk zenginleşsin; göçtüğü zamanda, iyi nâm bıraksın.
Hazine o urunsa kümüş hem ağı, yağı boynı yençse kiterse çoğı	Gümüş ve sırmalar ile hazinesi dolsun; düşman boyun eğsin ve kargaşalık ortadan kalksın.
Yumıtsa er at bolsa küçlüg elig, yorıtsa törü tüz yetürse bilig	Asker toplansın, kudretli bir ele sahip olsun; yeter bilgi ile memleketi idare etsin.
Çavıksa ajunda yadılsa atı, bedüse küniŋe kötürse kutı	Şöhret kazansın, adı dünyaya yayılsın; günden-güne yükselsin ve saadeti artsın.
Erejin avınsa yese el uzun, bütün cân üzülse yese ol ajun	Huzur içinde ömür sürsün, uzun zaman hükümran olsun; bütün canlar feda olsun, tek o yaşasın.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, idi ters ayıttı maŋa bu bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Hükümdar bana çok zor bir şey sordu — dedi —
Bu beglik işin barça begler bilir, törü öŋdı kılk yaŋ olardın kelir	Bu beylik işini hep beyler bilir; kanun ve nizam, örf ve âdet onlardan gelir.
Anasında tuğsa tuğar beglikin, körü ögrenür iş bilür yeglikin	Bey doğarken, beylikle doğar; görerek öğrenir ve böylece işlerin hangisinin daha iyi olduğunu bilir.
Bayat kimke berse bu beglik işi, berür ög köŋül kör ol işke tuşı	Tanrı kime bu beylik işini verirse, ona işi ile mütenâsip akıl ve gönül de verir.
Kimi beg törütmek tilese bayat, berür aşnu kılk yaŋ ukuş yüg kanat	Tanrı kimi bey olarak yaratmak isterse, ona önce münâsip tavır ve hareket ile akıl ve kol kanat verir.
Bu beglik işi boldı begler işi, bu begler işin bildi beglik kişi	Bu beylik işi beylerin işidir; beylerin işini bey olan kimse bilir.
Bu işni ilig mende yegrek bilür, atası beg erdi özi begturur	Bu işi hükümdar benden daha iyi bilir; babası bey idi, kendisi de beydir.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı uktum bu söz barça çın, köni sözlediŋ söz yıpar burdı kin	Hükümdar dedi : — Anladım, bunların hepsi doğrudur; bu sözü doğru söyledin, sözün misk gibi koktu.
Bu iş kılğuçı kılur öz işi, mün erdem biligli körügli kişi	İşi yapan adam kendi vazifesini yapar; bunun kusur veya fazilet olduğunu gören insan takdir eder.
Men iş kılğuçımen sen iş körgüçi, işig körgüçidin bilür kılğuçı	Ben iş yapan insanım, sen ise, onu gören insansın; yapan adam işinin nasıl olduğunu görenden öğrenir.
Bayat berdi emdi saŋa ög köŋül, ukuş hem bilig birle bolduŋ amul	Şimdi Tanrı sana akıl ve gönül verdi; akıl ve bilgi sayesinde sen işleri sükûnetle ele alıyorsun.
Maŋa ok tapındıŋ kiçigde berü, körü ögrenü bildiŋ edgü törü	Küçüklüğünden beri hep benim hizmetimde bulundun; görüp öğrenerek, iyi kanunlar elde ettin.
Kamuğ işni uktuŋ ma bildiŋ özün, maŋa ma bağırsak sen kılkın sözün	Bütün işleri artık sen anladın ve kavradın; bana da işin ve sözlerinle candan bağlısın.
Bağırsakka aytur kişi öz sözin, bağırsak yuluğlar kişike özin	insan işini kendisine candan bağlı olana danışır; sâdık insan kendisini başkası için feda eder.
Bağırsak üçün sen bütermen saŋa, bağırsaklıkın ay bu sözler maŋa	Bana içten bağlı olduğun için, sana inanıyorum; sözlerime samimiyetle cevap ver.
Negü ter eşitgil bağırsak kişi, bağırsaklık ol kör kişilik başı	Dinle, şefkatli insan ne der; insanl-ığın başı merhamettir.
Bağırsaknı ögdi ukuşluğ üküş, bağırsak kişiler kişike küsüş	Merhametli insanı akıllı çok öğdü; merhametli kimse insan için azizdir.
Bağırsaknı bulsa bağırka urun, maŋa mundağ aydı bilig hem ukuş	Merhametli birini bulursan, bağrına bas; bilgi ve akıl bana böyle dedi.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, esen inç tirilgil ay üsteŋ elig	Öğdülmiş cevap verdi ve: — Ey hükümdar, ey üstün el, sağ ol ve huzur içinde yaşa — dedi —
Bu beglikke aşnu tüp aslı kerek, atım alp katığ kurç yana toŋ yürek	Beylik için insanın ilk önce asîl soydan gelmesi gerektir; bey cesur, kahraman, kuvvetli ve pek yürekli olmalıdır.
Atası beg erse oğul tuğdı beg, oğul tuğsa beg hem ataları teg	Babası bey ise, oğul bey doğar; o da babaları gibi, bey olur.
Ukuşluğ kerek hem biliglig kerek, akılık kerek hem siliglik kerek	Bey bilgili ve akıllı olmalıdır; cömert ve yumuşak huylu olmak da lâzımdır.
Bilig birle begler bodun başladı, ukuş birle el kün işin işledi	Beyler bilgi ile halka baş oldular ve akıl ile memleket ve halkın işini gördüler.
Beg atı bilig birle bağlığturur, bilig lâmı kitse beg atı kalur	Bey adı bilig kelimesi ile ilgilidir; bilig’in lamı giderse, beg adı kalır.
Ked öglüg kerek hem biligli ukuş, biliglig kişiniŋ yağısı üküş	Bey çok akıllı olmalı ve aklın kıymetini bilmelidir; bilgili insanın düşmanı çok olur.
Negü ter eşitgil bilig bilmiş er, başında keçürmiş üküş yilmiş er	Bilgiyi takdir eden, görmüş-geçirmiş ve çok gezmiş insan ne der, dinle.
Biliglig kerek beg ukuşluğ oduğ, aŋar tegmese bir müfâcâ yoduğ	Ansızın bir iftiraya uğramaması için, beyin bilgili, akıllı ve uyanık olması lâzımdır,
Kılınç edgü erdem kerek miŋ tümen, atı edgü bolsa tutunsa boduğ	Adının iyiye çıkması ve boyanın tutması için, iyi tavır ve hareket ile binlerce fazilet lâzımdır.
Apa oğlanı barça açlı bedük, bilig birle boldı kör ödrüm ked ök	Bütün insan-oğullarının menşei büyüktür; seçkinler ise, bilgi ile temayüz etmiştir.
Uruğ edgü bolsa er edgü tuğar, er edgü bolup ötrü törke ağar	Uyruğu iyi ise, insan iyi olarak doğar ve iyi olduğu için baş-köşeye geçer.
Iduk ol bu beglik arığlık tiler, arığlık bile ilde saklık tiler	Bu beylik mukaddestir, temizlik ister; halkın da temiz ve uyanık olması lâzımdır.
Bodunka talusı kerek alp atım, bedük işke ötrü bu bolsa titim	Halk için beyin cesur ve kahraman olması iyidir; büyük işleri ancak bu meziyetler ile karşılamak mümkündür.
Negü ter eşitgil ötüken begi, sınap sözlemiş sözni yetrüp ögi	Tecrübeli, sözünü düşünerek söylemiş olan Ötüken beyi ne der, dinle.
Bodunka begi artuk üdrüm kerek, köŋül til köni kılkı ködrüm kerek	Halk için beyin çok seçkin olması lâzımdır; özü, sözü doğru ve tabiatı güzide olmalıdır.
Biliglig ukuşluğ bodunka talu, akı hem közi tok ne köŋli tolu	Bilgili, akıllı, halka muamelesi iyi, cömert, gözü tok ve gönülü zengin olmalıdır.
Kamuğ edgüke bolsa elgi uzun, uvutluğ silig hem kılınçı tüzün	Her türlü iyiliğe el uzatmalı; haya sahibi, yumuşak huylu ve asil tabiatlı olmalıdır.
Sezâ beg bolur bu bodunka uluğ, munıŋdın kelir ötrü edgü uruğ	Böyle bir bey halka lâyık, büyük bir bey olur ve bu beyden de iyi bir hanedan yetişir.
Bilig birle başlar kişi iş başın, ukuş birle uksa oŋarur işin	insan her işe başlarken, bilgi ile başlar ve akıl ile sona erdirir.
Bodunuğ bilig birle bastı begi, bilig bolmasa işke yakmaz ögi	Bey halkı bilgi ile elinde tutar; bilgisi olmazsa, aklı işe yaramaz.
Yaŋılsa bu begler ay ilig kutı, anıŋ begligi igler itgü otı	Beyler işlerinde yanılırlarsa, ey devletli hükümdar, onların beyliği hastalanmış demektir; tedavi etmelidir.
Bu beglik igiŋe otı ög bilig, ukuş birle emle ay kılkı silig	Beylik hastalığının ilâcı akıl ve bilgidir; ey yumuşak huylu, onu akıl ile tedavi et.
Biliglig ukuşluğ kerek beg tetig, anın kılsa ötrü igiŋe itig	Bey bilgili, akıllı ve zeki olmalıdır; beyliğin hastalığına ancak bunlar ile bir çâre bulunabilir.
Biliglig ukuşluğ bügü ilçi beg, ikigün ajunda bolur ornı yeg	Bilgili, akıllı ve hakîm hükümdarın her iki dünyada da makamı yüksek olur.
İkigün ajunuğ buluğlı kişi, idi kutluğ ol bu tükel kut başı	Her iki dünyayı bulan insan çok mes’ûd olur ve bütün saadetlerin başında bulunur.
Muŋar meŋzetü aydı şâir bu söz, körü barsa mani biligsizke köz	Şâir şu sözü buna benzeterek söylemiştir; dikkat edersen, mânası bilgisiz için gözdür.
Meŋilig kayu ol maŋa ay yora, kişi kutluğı kim kişiler ara	Saadet nedir; bana tarif et; insanlar arasında mes’ûd olan kimdir.
Yese berse dünyâ tirilse kutun, takı bir ajunda bu buldı töre	Kendisi yaşar, başkalarını da yaşatır ve ömrünü saadet içinde geçirirse, böyle bir insan âhirette de baş-köşeyi bulur.
Kılınçı oŋay bolsa kılkı köni, sevinçin keçer kör uş ol beg küni	Tabiatı iyi ve hareketi doğru ise, bak, o beyin hayatı sevinç içinde geçer.
Bayat kimke berse bu edgü kılık, bu edgü kılık birle edgü yorık	Tanrı kime bu iyi tabiatı ve bu iyi tabiat ile birlikte iyi gidişi kısmet ederse,
Anıŋ boldı dünyâ tü nimet bile, tilese özüŋ ye tilese üle	Bu dünya, her türlü nimeti ile birlikte, onun olur; isterse, kendisi kullansın, isterse, başkalarına dağıtsın.
Bayat berse fazlı kulıŋa kutun, bolur kılkı edgü kılınçı bütün	Tanrı kuluna saadet ile fazileti nasîp ederse, onun tabiatı iyi ve hareketi mükemmel olur.
Kılınç edgü erdem kerek miŋ tümen, anın tutsa el kend kötürse tuman	II ve şehirleri idare, sulh ve sükûneti te’min etmek için, hükümdarın iyi tabiat ve binlerce fazilet sahibi olması lâzımdır.
Ne edgüturur bu kılınç edgüsi, kılınç edgü erke yegü kedgüsi	Bu iyi tabiat ne güzel şeydir; tabiatı iyi olan insanın hayatı da güzeldir.
Bayat kimke berse kılınç arkukı, anı emgetür bu zamane okı	Tanrı kime kötü bir tabiat vermiş ise, bu felek oku ona eziyet çektirir.
Kayu begde bolsa bu arkuk kılınç, işi barça tetrü sevinçi sakınç	Hangi bey kötü bir tabiata sahip olursa, her işi ters gider; sevinç yüzü görmez, dâima keder içinde yaşar.
Sakınuk kerek beg ne kılkı arığ, arığlık tiler tutçı urğı arığ	Bey takva sahibi ve temiz olmalıdır; aslı temiz olan dâima temizlik ister.
Sakınuk kişi köŋli korklık bolur, köŋül korksa begler işig tüz kılur	Takva sahibi, hataya düşmemek için, dâima titiz davranır; böyle titiz hareket eden beyler doğru iş görürler.
Kalı bolmasa beg sakınuk süzük, arığsız bolur barça kılkı üzük	Eğer bey takva sahibi ve temiz kalpli olmazsa, hiç bir vakit temiz ve isabetli hareket edemez.
Örüglük amulluk bolur begke körk, bu beglik işiŋe bu ol bağu örk	Sabır ve sükûnet bey için bir ziynettir; bunlar beyliğin başta gelen meziyetleridir.
Ked ögüg kerek beg oŋarsa işin, bilip başlasa ötrü işler başın	J$e bilerek başlamak ve başarı ile tamamlamak için, beyin çok akıllı olması gerektir.
Bu öglüg kişiler oŋarur işig, yırak tutğu işte bu ögsüz kişig	îşi akıllı insanlar başarırlar; akılsız kimseleri işten uzak tutmalıdır.
Köŋül bolmasa er közi asğı yok, ögi bolmasa er köŋül osğı yok	Gönül olmazsa, insan gözünün faydası yoktur; akıl olmazsa, insan gönülünden layıkı ile istifade edemez.
Negü ter eşitgil ay ilçi başı, örüg ked köŋüllüg sınamış kişi	Ey hükümdar, dinle, sakin, iyi gönüllü ve tecrübeli insan ne der.
Kayu erde bolsa ukuş birle ög, anı er atağıl neçe ögse ög	Hangi insanda akıl ve anlayış varsa, ona insan de, onu ne kadar öğersen öğ.
Ukuş ög bilig kimde bolsa tükel, yavuz erse ked te kiçig erse ög	Akıl, anlayış ve bilgi tam olarak kimde bulunursa, kötü ise, onu iyi, küçük ise, büyük bil.
Ne edgüturur bu kişike öge, ögi bolsa ötrü atağu öge	însan için akıl ne iyi şeydir; akıllı insanlara müşavir nazarı ile bakmalı.
İveklik beliŋ ol kamuğka yavuz, kalı bolsa begke yüzi boldı boz	Acelecilik her kes için fenadır ve derûnî bir korku neticesidir; eğer bu beyde olursa, onun yüzü kül renkli olur.
İvek kurğu kılkı kılınçı buşı, biligsizke belgü bolur bu işi	Acelecilik, zevzeklik ve hiddetli mizaç — bunlar bilgisizlik alâmetleridir.
İve kılmış işler neçe yeg bolur, ive yese aş suv neçe ig bolur	Acele yapılan işler acı olur; acele yemek-içmek yüzünden hastalık gelir.
Kamuğ iş içinde amulluk üdür, meger tâat erse iviŋü yügür	Her işte sükûneti tercih et; yalnız ibâdette acele et, çabuk davran.
Közi tok kerek hem uvutluğ tüzün, açuk hem yaruk bolsa kılkın sözün	Bey tok gözlü, haya sahibi ve yumuşak tabiatlı olmalı, sözünde ve hareketinde açık ve vazıh davranmalıdır.
Todumsuz bolur ol közi suk kişi, közi sukka yetmez bu dünyâ aşı	Gözü aç adam hiç bir şey ile doymaz; gözü aç olana, bütün dünya nimeti kâfi gelmez.
Bu sukluk ig ol bir otı yok emi, anı emleyümez bu dünyâ kamı	Aç gözlülük, ilâcı ve devası bulunmayan bir hastalıktır; onu, bütün dünya kâhinleri bir araya gelse, yine tedavi edemezler.
Kamuğ aç yese içse âhır todur, közi aç kişi ölse açlık kodur	Bütün açlar yer ve içerlerse, nihayet doyarlar; aç gözlü adamın açlığı ancak ölümle nihayete erer.
Közi suk kişi neŋke bolmaz bu bay, kamuğ dünyâ bulsa âhır suk çığay	Aç gözlü adamı mal doyurmaz; bütün dünyaya sahip olsa bile,o yine dâima aç gözlü ve fakirdir.
Uvutluğ kerek beg kişide talu, uvutluğ kılınçı irilmez tolu	Bey haya sahibi ve insanların seçkini olmalı; haya sahibinin tavır ve hareketi eksilmeyen bir bütündür.
Kimiŋde uvut bolsa kılkı silig, kamuğ tersiz işke tegürmez elig	Haya sahibi kimse yumuşak tabiatlı olur; kendisine yakışmayan hiç bir işe el sürmez.
Bayat kimke berse uvut köz suvı, aŋar berdi devlet tükel yüz suvı	Tanrı kime haya ve iz’ân vermişse, ona devlet ile birlikte bütün şerefleri vermiş demektir.
Kamuğ teŋsiz iştin yığığlı uvut, kamuğ edgü işke ulağlı uvut	Bütün uygunsuz işlere mânı olan hayadır; bütün iyi işlere ulaştıran da hayadır.
Ne edgü neŋ ol bu uvut erke körk, kamuğ edgü işke uvut boldı örk	Bu haya ne kadar iyi şeydir ve insan için ne büyük bir zînettir; haya insanı her iyi işe sevkeden bir vâsıtadır.
Tili çın kerek bolsa köŋli köni, bodunka asığ kılsa tuğsa küni	Beyin dili dürüst ve kalbi doğru olmalı ki, halka faydalı olsun ve güneşi doğsun.
Kalı bolsa begler hiyânet köŋül, bodınka asığ bolmaz andın tüŋül	Eğer beylerin gönülünde hiyânet bulunursa, halka faydaları dokunmaz; onlardan vaz geç.
Köŋül til oŋay bolmasa kör kılık, ol ildin kaçar kut tapulmaz yorık	Beyin gönülü, dili ve tabiatı düzgün olmazsa, saadet o memlekette dolaşamaz, kaçar.
Sözin kıyğuçı begke tutma umunç, tiriglik yava bolğa kılğay ökünç	Sözünde durmayan beye ümit bağlama, ömrün boşuna geçer ve peşiman olursun.
İdi sak kerek beg yana ked oduğ, usat bolsa begler tokınur yoduğ	Bey çok ihtiyatlı ve çok da uyanık olmalı; beyler ihmalkâr olurlarsa, bunun cezasını başkaları çeker.
İki neŋ tuıur ilke bağı beki, biri saklık ol bir törü el köki	Bir memleketin bağı ve kilidi iki şeyden ibarettir; biri— ihtiyatlılık, biri — kanun; bunlar esastır.
Kayu beg sak erse ilin bekledi, yağı boynı yençti öze irkledi	Hangi bey ihtiyatlı ise, o memleketini muhafaza eder; düşmana boyun eğdirir ve onu sım-sıkı bağlar.
Kayu beg törü berse elde köni, ilin itti kodtı yaruttı küni	Hangi bey memlekette doğru kanun koydu ise, o memleketini tanzim etmiş ve gününü aydınlatmıştır.
Bu beglik bağı kör bu iki bolur, bu iki tükel bolsa beglik turur	Beyliğin başı işte bu iki şeydir; bu ikisi tam olursa, bey beylik yapar.
Negü ter eşitgil yağıçı kür er, bu saklık bile öz yağısın urar	İhtiyat ile hareket edip, düşmanını yenen, cesur muharip ne der, dinle.
Ayâ ilçi begler ilig kolsa sak, bu saklık bile sen tüzü ilke bak	Ey ülke beyi, memleketin korunmasını istersen, memleketin her tarafında ihtiyat tedbirleri al.
Bu saklık bile arttı begler eli, osallık körü buzdı beglik ulı	Ihtiyatlılık beylerin ülkesini genişletir; ihmalkârlık ise, beyliğin temelini göz göre-göre sarsar.
Bu saklık bile sen yağı boynı yenç, bodunka törü kıl tiril keŋrü inç	Bu ihtiyat ile sen düşmanın boynunu vur, halka hüküm et, rahat ve huzur içinde yaşa.
İki neŋ bile ilçi beglik buzar, kirür egri yolka könidin azar	Bey iki şey ile kendi beyliğini bozar, eğri yola girer ve doğru yoldan şaşar.
Biri küç birisi osallık kılur, bu iki bile beg ilin artatur	Bunlardan biri zulüm, biri ihmalkârlıktır; bu ikisi ile bey memleketini harap eder.
Yağı boynı yençmek tiler erse sen, kulak köz kerek sak kılıp tursa sen	Düşmanın boynunu kırmak istersen, gözünü, kulağını tetikte bulundurmalısın.
Bu saklık bile sançtı begler yağı, osallık bile buzdı beglik bağı	Beyler düşmanı ihtiyat ile vurmuşlar ve ihmalkârlık ile beyliğin bağlarını çözmüşlerdir.
Osal bolsa begler işin bütrümez, osal beg bütün bilgü beglik yemez	Beyler ihmalkâr olurlarsa, işlerini başaramazlar; bey iyice bilmelidir ki, ihmalkârlık ederse, beyliği devam edemez.
Sak er tutçı itnip osalığ busar, osal bolmağınça yağığ kim basar	ihtiyatlı insan dâima hazırlıklı bulunur ve ıhmâlkâre pusu kurar.
Sak erse begi ilke tegmez elig, kalı tegse yetrür ukuş ög bilig	Bey ihtiyatlı olursa, memleketine el dokundurmaz; eğer dokunursa, o bu tecâvüzü akıl, fikir ve bilgisi ile karşılar.
Bu küçkey kişi kendü beglik yemez, bu küçkey küçini bodun kötrümez	Zâlim adam üzün müddet beyliğe sahip olamaz; zâlimin zulmüne halk uzun müddet dayanamaz.
Negü ter eşitgil biliglig sözün, yeyümedi küçkey ilin keç uzun	Bilgili bunu nasıl ifâde eder, dinle; zâlim memleketine uzun müddet hüküm edemez.
Köyer otturur küç yağusa küyer, törü suvturur aksa nimet öner	Zulüm yanar âteştir, yaklaşanı yakar; kanun— sudur; akarsa, nimet yetişir.
Uzun el yiyeyin tese ay bügü, törü tüz yorıtğu bodunuğ kögü	Ey hakîm, memlekette uzun müddet hüküm sürmek istersen, kanunu doğru yürütmeli ve halkı korumalısın.
El artar törü birle itlür ajun, el eksür bu küç birle buzlur ajun	Kanun ile ülke genişler ve dünya düzene girer; zulüm ile ülke eksilir ve dünya bozulur.
Telim ordular buzdı küçkey küçin, toru öldi âhır bu küçkey açın	Zâlim zulmü ile bir çok sarayları harap etmiş ve sonunda kendisi açlıktan ölmüştür.
Köŋül tüzse begler yorıtsa törü, bu beglik buzulmaz turur keç örü	Beyler gönüllerini temiz tutar ve kanunu tatbik ederlerse, beylik bozulmaz ve uzun müddet ayakta durur.
Kamuğda yarasız ay ilig kutı, bu begler öze kopsa yalğan atı	Ey devletli hükümdar, en kötüsü beylerin adının yalancıya çıkmasıdır.
Sözi çın kerek beg ne kılkı bütün, ınansa aŋar halk tirilse kutun	Beyin sözü doğru olmalı, tavır ve hareketi itimat telkin etmelidir ki, halk ona inansın ve huzur içinde yaşasın.
Bu yalğan kişiler vefâsız bolur, vefâsız kişi halkka teŋsiz kılur	Yalancı insanlar vefasız olur; vefasız kimseler halkın hayrına uygun olmayan işler yaparlar.
Negü ter eşitgil vefâlığ kişi, vefâ ol kişike kişilik başı	Vefalı insan ne der, dinle; insan için insanlığın başı vefadır.
Tili yalğan erniŋ cefâ kılkı ol, cefâ kimde erse uş ol yılkı ol	Sözü yalan olan kimsenin tavır ve hareketi cefâdır; cefâ kimde ise, o kimse hayvandır.
Kişi yalğanmda tileme vefâ, bu bir söz sınanmış üküş yılkı ol	Yalancı adamdan vefa bekleme; bu uzun yıllardan beri tecrübe edilmiş bir sözdür.
Yüreklig kerek beg yeme alp atım, yürek birle boldı yağıka titim	Bey cesur, kahraman ve atılgan olmalı; bey cesareti ile düşmana karşı koyar.
Sü başlar eren kür yüreklig kerek, yüreksiz er at alsa andın yürek	Korkak askerin cesaret alması için, kumandanın kahraman ve cesur olması lâzımdır.
Yüreklig yüreksizke bolsa başı, yüreklig bolur ötrü tegme kişi	Cesur insan korkakların başına geçer ve her kes ondan cesaret alır.
Bu sözke tanukı bu beytig okı, bu sözke anuk tut köŋül ög takı	Bu söze şahit olarak, şu beyti oku; bu sözü gönülüne al ve aklına koy.
Kür arslan bolu berse ıtka başı, bu ıt barça arslan bolur öz tuşı	Arslan köpeklere baş olursa, köpeklerin her biri kendi karşısındakine arslan kesilir.
Kalı bolsu arslanka ıt başçısı, ol arslan bolur barça ıt sakışı	Eğer arslanlara köpek baş olursa, o arslanların hepsi köpek gibi olur.
Akılık kerek begke kodkı köŋül, bu kodkı köŋül birle kılkı amul	Beye cömertlik ve alçak gönüllülük lâzımdır; alçak gönllülük ile birlikte tabiatı da sakin olmalıdır.
Akı bolsa begler atı çavlanur, atı çavı birle ajun beklenür	Beyler cömert olursa, adları dünyaya yayılır; bunların nâm ve şöhretim üc dünya korunur.
Ava yığlu tirlür er at sü bolur, er at sü bile er tilekin bulur	Etrafına üşüşerek, asker toplanır ve ordu olur; asker ve ordu ile insan dileğine kavuşur.
Negü ter eşitgil urup yegli er, urup al ay alp er yana erke ber	Harp eden ve hayatını bununla kazanan insan ne der, dinle : ey kahraman, vur al ve aldıklarını tekrar yiğitlere ver.
Akı bol bağışla içür hem yetür, kalı eksüse ur yana al yetür	Cömert ol, bağışla, yedir ve içir; eğer malın eksilirse, tekrar vur, al ve eksileni tamamla.
Azığlığ kür erke bu neŋ eksümez, tutuğlı ürüŋ kuşka meŋ eksümez	Cesur, gözü pek olan insan için mal eksik olmaz; ak doğan için derem eksik olmaz.
Kılıç baldu ok ya kavi küç yürek, bar erken ked er neŋke korkmaz kerek	Kılıç, balta, ok, yay ile kuvvet ve cesaret varken, yiğit adam mal için endişe etmemelidir.
Ajunçı bügü beg nelük kenç urur, er at kayda bolsa anuk kenç alur	Dünya hâkimi hakîm bey niçin hazîne toplar; asker nerede ise, oradan hazır hazîne alır.
Bu el tutğuka köp er at sü kerek, er at tutğuka neŋ tavar tü kerek	Memleket tutmak için, çok asker ve ordu lâzımdır; askeri beslemek için de çok mal ve servete ihtiyaç vardır.
Bu neŋ alğuka bir kerek bay bodun, bodun baylıkıŋa törü tüz kodun	Bu malı elde etmek için, halkın zengin olması gerektir; halkın zengin olması için de, doğru kanunlar konulmalıdır.
Bularda biri kalsa törti kalur, bu törti yeme kalsa beglik ulur	Bunlardan bin ihmâl edilirse, dördü de kalır; dördü birden ihmâl edilirse, beylik çözülmeğe yüz tutar
Adın ma bu beş neŋ yırak tutğu beg, atı edgü bolsa kü çav bolğu teg	iyi nâm ve şöhretle adının yayılmasını isterse, bey bir de şu beş şeyi kendinden uzak tutmalıdır.
Birisi iveklik birisi saran, üçünçi buşılık serin öz tiren	Biri acelecilik, ikincisi cimrilik ve üçüncüsü hiddettir; bunlara karşı mukavemet et, mağlûp olma.
Bu törtünç yavuz begke arkuk kılınç, beşinçi yarağsız bu yalğan erinç	Bir bey için fena olan şeylerin dördüncüsü inatçılıktır; yakışmayan bu şeylerin beşincisi, şüphesiz, yalancılıktır.
Bu kaç neŋde begler yırak tutğu öz, atı artamasa yorık bolsa söz	Adının kötüye çıkmaması ve sözünün itibârını kaybetmemesi için, beyler bunlardan kendilerini uzak tutmalıdır.
Bularda eŋ ınğa bu arkuk kılınç, bu arkuk kılınçlığ ne muŋluğ erinç	Bunların en kötüsü bu inatçılıktır; inatçı kimse, hiç şüphesiz, çok sıkıntı çeker.
Muŋar meŋzetü sözni şâir ayur, bu şâir sözi tutsa sözke bayur	Şâir buna benzer bir söz söylemiştir; şâir sözüne değer veren insanın ifâdesi zenginleşir.
Ağır yük kişike kılınç arkukı, kılınç arkuk erse bulun at okı	İnatçılık insan ıçm ağır bir yüktür; inatçılıktan kendini kurtar ve onunla savaş.
Yağı kılmağusın kılınçı kılur, yağı bu yağıda negü adrukı	Düşmanın yapamadığı fenalığı onun kendi hareketi kendisine yapar; bunun düşmandan farkı nedir, bu da düşmandır.
Üküş el tutayın tese ay ilig, üç iş kılğu ötrü yetilse elig	Ey hükümdar, bir çok memleketleri elde etmek istersen, yapabilirden, şu üç işi yap.
Oŋ elgin kılıç tutsa ursa salıp, sol elgi bile neŋ ülese alıp	Sağ elin ile kılıç sallar ve vururken, sol elin ile mal dağıt.
Tilin sözlese söz şekerde süçig, boyun berdi beg kul uluğ ya kiçig	Ağzından çıkan sözler şekerden daha tatlı olsun; böylece bey-kul, büyük-küçük, hepsi sana boyun eğer.
Ay ilig bu kaç ner kerek begke kör, bodunka sevülse orun bolsa tör	Halk tarafından sevilmesi ve itibar görmesi için, ey hükümdar, beyin şu bir şeye sahip olması lâzımdır.
Küler yüz süçig söz silig öz kerek, kılınçı bularka tükel tüz kerek	O güler yüzlü, tatlı sözlü, yumuşak huylu olmalı ve bütün hareketlerinde de bunkra uygun davranmalıdır.
Köŋül tutsa kodkı hem elgi akı, bularka yaraşı bağırsaklıkı	Bey gönülünü alçak tutrralı, eli açık olmalı, merhameti de bunlarla mütenâsip bulunmalıdır.
Kamuğ törlüg erdem bu bilse tükel, yırak erse andın yarağsız muhâl	Her türlü fazileti tam olarak elde etmeli; uygunsuz ve olmayacak şeylerden uzak durmalıdır.
Kişi üdrümi bu bodunda talu, talu üdrüm ol bu irüksüz tolu	Böyle bir bey insanların seçkini ve halkın iyisidir; seçkin ve iyi olan kimse eksilmeyen bir aya benzer.
Ajun bodnı barça aŋar kul bolur, ajun yer bu begler tilekin bulur	Bütün dünya halkı ona kul olur; bu gibi beyler dünyaya hâkim olurlar ve bütün dileklerine kavuşurlar.
Tügük yüz irig söz küvez kür kılık, kişig yirgürür köndrü bilmez yorık	Asık suratlı, kaba sözlü, kibirli ve mağrur insan her keşi kendisinden nefret ettirir ve işini yoluna koyamaz.
Otunluk iveklik yinik kurğuluk, kara kılkı ol bu yırak turğuluk	Küstahlık, acelecilik, zevzeklik, bunlar avam tabiatıdır; bey bunlardan uzak bulunmalıdır.
Kara kılkı begke kereksiz yağuk, yağuk bolsa begke uçuzluk anuk	Avam tabiatının beye yakın olması uygun düşmez; bu tabiat yaklaşırsa, bey itibârını derhâl kaybeder.
Kara kul karası bolur beg ürüŋ, karalı ürüŋli adırttı körüŋ	Siyah — kul rengidir, bey — beyaz olur; siyah ve beyaz renkleri ayırt edilmiştir.
Talu beg bolayın tese belgülüg, talu tutğu erdem ay atlığ külüg	Seçkin bir bey olabilmek için, fazilete kıymet verilmelidir, ey namlı meşhur.
Atı beg bolur bolsa kılkı kara, karada bu ınğa bolur halk ara	Bir kimsenin adı bey, fakat tabiatı avamınki gibi olursa, o halk arasında avamdan daha aşağı görülür.
Yüzi körki körklüg kerek beg yülüg, bodı ortu bolsa ne çavluğ külüg	Bey güzel yüzlü, saçı-sakalı düzgün, yakışıklı ve orta boylu olmalı; aynı zamanda nâm ve şöhret sahibi bulunmalıdır.
Köŋli yüzin körse sevse körüp, eli bodnı baksa küvense turup	Yüzünü gören her kes, bakınca, onu sevmeli; memleketi ve halkı ona bakıp, güvenle yaşamalıdır.
Yağıka katığ bolsa ersigliki, körür közke suv berse körklüglüki	Düşmana karşı cesur ve mert olmalı; güzelliği bakan gözü sevgi ile parlatmalıdır.
Ayı bod uzun bolsa ögmez bilig, ayı ma çöküt bolsa bolmaz silig	Bilgi nazarında boyunun çok uzun olması makbul değildir; onun çok bodur olması da güzel düşmez.
Kalı mundağ erse bod ortu kerek, bodı ortu bolsa bolur edgürek	Onun için bey orta boylu olmalıdır; orta boylu olması daha iyidir.
Negü ter eşitgil sınamış kişi, başında keçürmiş yaşamış kişi	Çok yaşamış ve başından çok şeyler geçirmiş, tecrübeli insan ne der, dinle.
Bodı kısğa yunçığ kılınçı buşı, buşı kayda bolsa tütüşke başı	Kısa boylu, bodur kimseler hırçın tabiatlı olurlar; hırçın nereye giderse, orada kavga başlar.
Bod ortu kerek hem teŋinçe yarağ, işiŋ ortu tut ay biliglig kişi	Boy orta ve her şey bununla mütenâsip olmalı; ey bilgili insan, her işte itidalden ayrılma.
Bor içmez kerek beg fesâd kılmasa, bu iki kılıktın kaçar kut basa	Bey içki içmemeli ve fesatlık yapmamalıdır; bu iki hareket yüzünden, sonunda ikbâl elden gider.
Süçigke süçinse ajun begleri, açığ boldı el kün bodun igleri	Dünya beyleri şarabın tadına alışırlarsa, memleketin ve halkın bundan çekeceği zahmet çok acı olur.
Oyunka avınsa ajun tutğuçı, ilin buzdı boldı özi koltğuçı	Dünyaya sahip olan vaktini kumara verirse, memleketin bozar ve kendisi de muhtaç duruma düşer.
Üdinde keçürse bu beglik işin, anı yetse bolmaz ederse kuşın	Devlet işleri ihmâl edilir ve vakfında yapılmazsa, arkasından avcı kuşla takip etsen bile, bir daha ele geçmez.
Negü ter eşitgil bilig bergüçi, biligsizni bordın söküp tıdğuçı	Bilgi veren ve bilgisizi yererek, içkiden men’eden insan ne der, dinle.
Bor içme ayâ borçı boğuzı kulı, bor içse açıldı çığaylık yolı	Ey içki düşkünü, boğazının esiri, içki içme; içki içersen, sana fakirlik yolu açıldı demektir.
Kara borçı boldı neŋi boldı yel, begi borçı bolsa kaçan turğa el	Avam içkiye müptelâ oldu, malı rüzgâr gibi uçtu; bey içkiye müptelâ olursa, memleketi nasıl durur.
Yağı ol bu bor timçi eltür kümüş, kılınçı tütüş boldı kılkı uruş	Bu içki ve meyhaneci düşmandır, insanın parasını alır; içki içen hırçın ve kavgacı olur.
Esürse kişi telve munduz bolur, bu telve işi kör kaçan tüz bolur	insan sarhoş olursa, deli olur ve aklını kaybeder; deli hiç doğru iş yapar mı.
Negü ter eşitgil sakınuk tili, bu söz işke tutğıl ay boğuzı kulı	Takva sahibi insan ne der, dinle; ey boğazının kulu, bu söze göre hareket et.
Neçe kılğu işler bor içse kalur, neçe kılmağu iş esürse kelür	Yapılacak nice işler içki yüzünden yapılamaz; yapılmaması gereken nice işler de sarhoşken yapılır.
Neçe teŋsiz işler bor içse bolur, neçe edgü işler esürse kalur	Nice uygunsuz işler içki yüzünden işlenir; nice iyi işler sarhoşluk yüzünden geri kalır.
Bor içse oyunka avınsa begi, kaçan yetgey el kün işiŋe ögi	Bey içki içer ve oyunla vakit geçirirse, memleket işini düşünmeğe ne zaman fırsat bulur.
Fesâd kayda bolsa kaçar kut teze, fesâd çın yorır tutçı beglik buza	Nerede fesat olursa, oradan saadet kaçar, gider; fesat, şüphesiz, her yerde dâima beyliğe halel getirir.
Arığ ol bu kut kıv arığlık tiler, süzük ol bu devlet süzükni yüler	Saadet ve ikbâl temizdir, her yerde temizlik arar; bu saadet durudur ve ancak saf olanı destekler.
Begi içgüçi bolsa mufsid otun, kamuğ içgüçi boldı bodnı bütün	Bey içkiye müptelâ, müfsit ve kaba: olursa, onun bütün halkı da ayyaş olur.
Kara teŋsizin barça begler iter, begi kılsa ternsiz anı kim yeter	Halkın bütün uygunsuzluklarını beyler düzeltir; bey uygunsuzluk ederse, onu kim yola getirir.
Arığsıznı yalŋuk suvun yup arır, kalı artasa suv negün yup arır	insan temiz olmayan şeyleri su ile yıkayıp, temizler; eğer su kirlenirse, o ne ile ve nasıl temizlenir.
Kişi iglese ot otaçı berür, otaçı igiŋe otın kim kılur	İnsan hastalanırsa, tabip bunun ilâcını verir; eğer tabip hastalanırsa, onu kim tedavi eder.
Arığ tutğu begler köni kılk kılık, bodun beg yolındın tüzer yol yorık	Beyler tavır ve hareketlerini temiz ve doğru tutmalıdırlar; halk yolunu ve gidişini beyin yoluna uydurur.
Neteg tutsa begler kör öŋdi törü, bodun boldı andağ ol öŋdi körü	Beyler örf ve kanuna nasıl riâyet ederlerse, halk da aynı şekilde örf ve kanuna itaat eder.
Bu sözke tanukı munu bu söz ol, söziŋe baka körse mani tuz ol	İşte şu söz de buna şahittir; bu sözün, dikkat edersen, mânası buna uygundur.
Bu begler ne yolça yorısa kalı, uş ol beg yorıkı bu kulnuŋ yolı	Beyler hangi yoldan giderlerse, beylerin bu gidişi kulun da yoludur.
Begi edgü bolsa yorıkı köni, takı artuk edgü yorığay kulı	Beyi iyi ve gidişi doğru ise, kulu da daha iyi yürüyecektir.
Küvez kür kereksiz ne köŋli uluğ, küvezlik azıtur könilik yoluğ	Bey mağrur, kabadayı ve kibirli olmamalı; gurur insanı doğru yoldan çıkarır.
Uluğ boldı begler kutun belgülüg, kiçig tutğu köŋlin kötürse ülüg	Beyler, şüphesiz, saadetle büyük olurlar; bundan nasip alabilmeleri için gönüllerini küçük tutmalıdırlar.
Negü ter eşitgil ukuşluğ yeg er, bodunda talusı biliglig beg er	Akıllı, insanların iyisi, halk arasında seçkin ve bilgili bey ne der, dinle.
Uluğsığ bedük tutsa begler köŋül, seziksiz uçuzluk körür ay oğul	Beyler büyüklük taslar ve kibirli olurlarsa, ey oğul, onlar, şüphesiz, itibar görmezler.
Küvezlik bile kökke ağmaz kişi, kalı kodkı bolsa buzulmaz işi	Gurur ile insan göğe yükselmez; alçak gönüllü olmakla da işi bozulmaz.
Küvezlik asığsız köŋül tumlıtur, köŋül kodkı bolsa kişig yoklatur	Gurur faydasızdır, o insanları kendinden soğutur; alçak gönüllülük insanı yükseltir.
Beg alçak kerek bolsa kodkı köŋül, munı teg yok erse sen andın tüŋül	Bey mütevazı ve alçak gönüllü olmalıdır; eğer böyle değil ise, sen ondan elini çek.
Beg alçak kerek bolsa köŋli açuk, yazukluğ kişidin keçürse yazuk	Bey mütevazı ve alçak gönüllü olmalı, suçlu kimselerin de suçunu affetmelidir.
İsinür er at terk bağırsak bolur, bağırsak kişiler tapuğsak bolur	Hizmetinde bulunanlar ona çabuk ısınırlar ve gönülden bağlı olurlar; gönülden bağlı olan, candan adamlar severek hizmet ederler.
Bodun başçı begke bu himmet kerek, bu himmet bile hem mürüvvet kerek	Halka baş olan beye himmet lâzımdır; bu himmet ile birlikte mürüvvet de bulunmalıdır.
Bu himmet mürüvvet bile barsa çav, bolur beg tileki yorır ötrü av	Bey himmet ve mürüvvet ile şöhret bulursa, dileğine erişir ve av ayağına gelir.
Kimiŋ himmeti bolmasa ol ölüg, ikigün ajunda bu bulmaz ülüg	Himmet sahibi olmayan kimse ölüdür; o her iki dünyada da mahrum kalır.
Bu himmet bile hem siyâset kerek, siyâsetka beglik riyâset kerek	Himmeti ile beraber, bir de siyâset lâzımdır; siyâset için de beylik şartlarını hâiz bir beyin riyaseti lâzımdır.
Siyâset bile beg tüzer el törü, kara kılkı itlür siyâset körü	Bey memleket ve kanunu siyâset ile düzene koyar; halk hareketini onun siyâsetine bakarak, tanzim eder.
Bu sözke yanutı bu beyt ol tanuk, tanuk kayda bolsa bu huccet anuk	Şu beyitler bu söze cevap ve şahittir; şahit nerede ise, hüccet de oradadır.
Bu begler kapuğın siyâset bezer, siyâset bile beg ilini tüzer	Beylerin kapısını siyâset süsler; bey siyâset ile memleketini düzene koyar.
İsizke siyâset yorıtğu kerek, bodun bulğanukın siyâset süzer	Kötü insanlara karşı siyâset yürütmeli; halk arasında kargaşalığı siyâset yatıştırır.
Bu el tutrukı hem tüpi bekliki, iki neŋturur aslı yıldız köki	Memleketin direği, temeli, sağlamlığı, esâsı ve kökü iki şeye bağlıdır.
Birisi bodunka törü ol ülüş, birisi er atka ülese kümüş	Bunlardan biri halkın hakkı olan kanun, diğeri de hizmette bulunanlara dağıtılan gümüştür.
Törü birle bodnı sevinse turup, kümüş bolsa er at yarunsa körüp	Kanun himayesinde halk sevinç içinde yaşamalı ve parayı görerek, hizmet edenlerin de yüzleri gülmelidir.
Bu iki kotu bulsa begdin sevinç, eli kapı itlür bulur beg avınç	Bu iki zümre beyden memnun olursa, memleketi ve idaresi düzene girer; bey huzura kavuşur.
Kayu beg bodunka törü bermese, küdezmese bodnın yegüçi yese	Her hangi bir bey halka kanun vermez, halkı korumaz ve halkın serveti kapanın elinde kalırsa,
Ot ıdtı bodunka buzuldı eli, yıkıldı seziksiz bu beglik ulı	O halkın içine ateş atmış olur; memleketi bozulur ve hiç şüphesiz, beyliğin temeli yıkılır.
Kayu beg er atnı sevindürmese, kılıç kında çıkmaz anuŋda basa	Hangi bey askerini memnun etmezse, kılıç da kınından çıkmaz.
Kılıç birle begler uzatur elig, kılıçsız osal beg basumaz ilig	Beyler kılıç ile memleketlerine hâkim olurlar; kılıçsız, gafil bey memleketine sahip olamaz.
Kılıç baldu boldı bu el sakçısı, kılıçın alır el bodun başçısı	Kılıç ile balta memleketin bekçisidir; halkın başında bulunan, kılıç sayesinde memleketler ele geçirir.
Negü ter eşitgil ajun tutğuçı, kılıç baldu birle yağığ utğuçı	Dünyayı elinde tutan, kılıç ve balta ile düşmanını yenmiş olan ne der, dinle :
Ayâ el tutuğlı ilig saklağu, osallık bile yer yegüçi ağu	Ey memlekete hâkim olan, onu muhafaza etmeli; zehir yiyen kimse bunu gaflet yüzünden yer.
Kılıç baldu sakçı tutun ay unur, kılıç sakçı bolsa beg inçlik bulur	Ey kudretli, kılıç ve baltayı kendine muhafız yap; kılıç bekçi olursa, bey rahata kavuşur.
Kılıç teprer erken yağı tepremez, kılıç kınka kirse beg inçlik yemez	Kılıç kımıldadığı müddetçe düşman kımıldayamaz; kılıç kınına girerse, beyin huzuru kaçar.
Sevinçlig tut ay beg kılıç urğuçığ, sevinçin tiril tutçı körme açığ	Ey bey, kılıç kullananı her vakit memnun et ve böylece kendin de dâima sevinç içinde yaşa ve zahmet yüzü görme.
Yana aydı ögdülmiş ilig kutı, bu el işleri ters uluğ kör atı	Öğdülmiş tekrar dedi : — Ey devletli hükümdar, memleket işleri çok ağır, fakat şerefi büyüktür.
Bedük iş bodun başlamakı ağır, baş ağrığ bile tutçı emgek tegir	Halka baş olmak büyük ve ağır bir iştir; o dâima başa dert olur ve insana eziyet verir.
Sevinçi az ol körse kadğu üküş, az ol öggüçisi telimrek söküş	Dikkat edersen, sevinci az, kaygısı çoktur; öğeni az, fakat söğeni daha çoktur.
Kayuka baka körse korkınçturur, sevinçin sora körse azrak erür	Nereye bakarsan, orada bir tehlike vardır; sevincini sorarsan, o daha azdır.
Üküş sevmegüçi severi az ol, kerişi telimrek ereji az ol	Sevmeyeni çok, seveni nâdirdir; didinmesi çok, rahatı azdır.
Bütünsüz bolur tegme yerde köŋül, köŋül bütmese erke artuk muŋ ol	Hiç bir yerde gönülü emin olmaz; gönülün emin olmaması, insan için, büyük bir ıstıraptır.
Körü barsa tegme işinde hatar, hatarlığ işig körse tatığ kiter	Dikkat edersen, onun her işinde bir tehlike vardır; tehlikeli işin tadı kaçar.
Negü ter eşitgil ukuşluğ sözi, ukuşluğ sözi körse yinçü tözi	Dinle, akıllı sözü ne der; akıllının sözü, dikkat edersen, tamamen bir inciye benzer.
İlig boynı kılça ükekçe başı, aŋar ked ınanmaz ukuşluğ kişi	Hükümdarın boynu kıl gibi, başı ise, burç kadardır; akıllı insan ona pek inanmaz.
Kılıç baş özele mesel beglik ol, küniŋe aŋar miŋ hafarlığ işi	Beylik baş üzerinde bir kılıç gibidir; her gün onun için tehlikeli bin iş vardır.
Bu yaŋlığturur barça beglik işi, kayusı erej yer kayu öz başı	Her beylik işi böyledir; bazısı huzura kavuşur, bâzısı ise, kendi başını yer.
Özüŋ dünyâ ukbi bulayın tese, bu kaç işni kodma katığlan usa	Dünya ve âhireti, bunların her ikisini birden bulmak istersen, şu bir kaç ışı bırakma; muktedirsen, bunları yerine getir.
Köŋül til köni tut bayatka sığın, idi yarlığın sen ağır tut tapın	Gönül ve dilini doğru tut, Tanrıya sığın; Allanın emrine itaatsizlik etme.
Negü kelse rabdın tapı bol tapı, özüŋ kullukı ol tapılık tüpi	Tanrıdan ne gelirse, ona razı ol; her şeye razı olmak kulluk icâbıdır.
Tüzü halkka köŋlün bağırsak bulun, tuçı edgülük kıl sen edgü bulun	Bütün halka içten gelen bir merhamet göster; dâima iyilik yap ve kendin iyilik bul.
Bodunka asığ kıl yulıp kılma yas, kılınç edgü tutğıl isiz yası bas	Halka faydalı ol, ona zarar verme; ıyı hareket et, kötülerin zararlarını ortadan kaldır.
Seniŋ boldı dünyâ tiŋlik bile, tiŋlik bulunsa yatıp ye küle	Dünya ve hayat senin oldu; hayatta iken, ondan sevinçle istifâde et.
Bütün cân üzülse umunç tut uluğ, bayat birge edgüke edgü yoluğ	Can çıksa dahi, ümidini kesme; inan ki, Tanrı iyiye iyi yol gösterir.
Munukı men aydım eşitti ilig, bu yaŋlığ kerek begke erdem bilig	İşte benim bu söylediklerimi hükümdar işitti; bey için böyle bir fazilet ve bilgi lâzımdır.
Kayu erde bolsa bu erdem törü, anı beg atap ilke tikgü örü	Hangi insanda bu fazilet ve bu terbiye bulunursa, onu, bey olarak, memlekette yükseltmelidir.
Tükel beg bolur bu bodunka başı, anıŋdın bulur tegme edgü kişi	Böylesi mükemmel bir bey ve halka baş olur; insan ondan her türlü iyilik bulur.
Negü ter eşitgil biliglig tetig, biliglig tetig bilgi ilke itig	Bilgili ve zeki insan ne der, dinle; bilgili ve zeki insanın bilgisi memleket için bir zînettir.
Biliglig kerek beg ukuşluğ köni, yüreklig hem öglüg bedüse üni	Bey bilgili, akıllı ve âdil olmalı; şöhretinin yayılması için de cesur ve tedbirli davranmalıdır.
Akı hem tüzün hem uvutluğ silig, bağırsak bolup ked küdezse ilig	Bey, memleketini iyice koruyabilmesi için, bir de asıl, haya sahibi, yumuşak huylu ve merhametli olmalıdır.
Közi tok serimlig ne kodkı köŋül, suyurkap keçürgen ne kılkı amul	O gözü tok, sabırlı, alçak gönüllü, şefkatli ve sakin tabiatlı olmalıdır.
Kamuğ erdemi bolsa erde örü, bodunka berür bolsa edgü törü	Bütün faziletlerde her keşten üstün olmalı; halka karşı adaletle muamele etmelidir.
Kayu ilke bolsa bu yaŋlığ begi, kutuldı ol el bodnı kitti igi	Hangi memleketin beyi böyle olursa, o memleket halkı kurtulur; derdi kalmaz.
Tuğar kut küni ilke inçlik bolur, diriğa bu yaŋlığ kişiler ölür	Orada saadet güneşi doğar ve memleket huzura kavuşur; fakat ne yazık ki, bu gibi insanlar çok yaşamazlar.
Bu erdi ay ilig meniŋ bilmişim, munukı ötündüm saŋa ukmışım	Ey hükümdar, benim bildiğim bunlardır; aklımın erdiklerini işte sana arzettim.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı uktum köni sözlediŋ, kereki bu erdi bilig yazmadıŋ	Hükümdar : — Anladım, doğru söyledin, bana lâzım olan bunlar idi, bilgide yanılmadın— dedi —
Takı bir ayıtğu sözüm bar saŋa, anı ma açukluğ ayu ber maŋa	Sana soracak bir sözüm daha var, onu aa bana açık olarak, söyle.
Bu yaŋlığ begi bolsa erdem tolu, veziri negü teg kerek ay talu	Beyi böyle her türlü fazilet sahibi olursa, ey seçkin insan, veziri nasıl olmalıdır ki,
Kalın kaznak ursa bu altun kümüş, itilse eli artsa ol kend uluş	Altın ve gümüşten zengin bir hazine toplasın; memleket düzene konsun, şehir ve eyâletler çoğalsın.
İlin itse bassa tüz öŋdi urup, isinse er at köŋli edgü bulup	Memleketi tanzim eyleyerek, doğru kanun ile idare etsin; hizme tinde bulunanlar iyilik görerek, ona ısınsın,
Bodun inçke tegse ilig tegmese, begi atı edgün yadılsa basa	Halk huzura kavuşsun, kimse ona el uzatmasın; beyin adı iyilik ile dünyaya yayılsın.
Öğdülmiş Beglerke Vezir Bolğu Ne Teg Er Kerekin Ayur	Öğdülmiş Beylere Vezir Olacak İnsanın Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, vezir boldı beglerke sunğu elig	Öğdülmiş cevap verdi: — Ey hükümdar, vezir beylerin eli demektir; onlar işleri bu eller ile görürler — dedi —
Seziksiz kerek boldı begke vezir, vezir edgü bolsa beg inçin udır	Hiç şüphe yok, bey için vezir çok lüzumludur; vezir iyi olursa, bey rahat uyur.
Vezir ol yüdügli bu begler yükin, vezir ol bekütügli beglik kökin	Beylerin yükünü yüklenen vezirdir; beyliğin temelini sağlamlaştıran da vezirdir.
İdi artuk üdrüm talu er kerek, ögi köŋli yetse urunsa yürek	Bu işe halk içinde çok temayüz etmiş, seçkin insan lâzımdır; aklı, gönlü ermeli ve işe yürekten bağlanmalıdır.
Ukuşı üküş bolsa bilgi teŋiz, kamuğ iş bütürse kızartsa meŋiz	Aklı çok ve bilgisi deniz gibi derin ve geniş olmalı, her iş elinden gelmeli ve beyin yüzünü güldürmelidir.
Uruğluğ kerek hem sakınuk köni, könilik öze keçse ötrü küni	Asîl bir aileden gelmeli, takva sahibi ve dürüst olmalı, hayatını da dürüstlük ile geçirmelidir.
Uluğ iş bu işke er üdrüm kerek, bütünlük bile kılkı ködrüm kerek	Vezirlik mühim bir iştir; bu iş için seçkin insan lâzımdır; o doğru ve asîl tabiatlı olmalıdır.
Ukuşluğ kerek hem biliglig kerek, tetiglik kerek hem siliglik kerek	Vezir akıllı ve bilgili olmalıdır; bu iş için zekâ ve yumuşak huylu olmak lâzımdır.
Ukuşluğ kişi urğı edgü uruğ, kopar kayda bolsa bu kalmaz kuruğ	Soyu iyi olan akıllı insan her yerde yükselir ve hiç bir şeyden mahrum kalmaz.
Sakınuk kerek din idisi arığ, imin bolsa el bodnı andın arığ	Vezir imanlı, takva sahibi ve temiz olmalı, memleket ve halk ondan her bakımdan emin bulunmalıdır.
Sakınuk kişi ol kişi üdrümi, muŋadmışka barça bu ol ot emi	insanların seçkini takva sahibi olan kimsedir; o bütün muhtaçlara ilâç ve devadır.
Sakınuk kişi işte saklık kılur, yarağsızka yakmaz iş uğrın bilür	Takva sahibi insan işte tedbirli davranır; yakışıksız işlere yaklaşmaz ve işin vaktim bilir.
Beginde basa ilke elgi uzun, vezir ol iligke kılınçın sözün	Beyden sonra, onun yerine, hareket ve söz ile memlekete hükmeden insan vezirdir.
Uruğsuz kişiler arığsız bolur, arığsız vezirka yarağsız bolur	Soysuz adamlar temiz olmazlar; temiz olmayan kimse vezirliğe yakışmaz.
Vefâlığ bolur bu uruğluğ kişi, cefâçı bolur ol arığsız işi	Soylu insan vefalı olur, temiz olmayanın işi dâima cefâdır.
Negü ter eşitgil törülüg kişi, törülüg kişi boldı el tör başı	Kanun adamı ne der, dinle; kanun adamı her yerde itibar görür.
Uruğluğ kişiler kılınçı silig, vefâ birle halkka yadığlı elig	Soylu insanların hareketi zarif olur; onlar ellerini halk üzerine vefa ile uzatırlar.
Arığsız kılınçı vefâsız cefâ, neçe me yitürse şeker hem yilig	Ne kadar şeker ve ilik ile beslesen dahi, temiz olmayanın hareketi vefasız ve cefalı olur.
Uvutluğ kerek hem közi tok bütün, uvutsuz kişi ol kişide otun	Vezir haya sahibi, gözü tok ve itimat edilir bir insan olmalıdır; insanların kabası hayâsız adamdır.
Közi tok kerek neŋke suklanmasa, közi aç todumaz bu dünyâ yese	Onun gözü tok olmalı ve onda mal hırsı bulunmamalıdır; gözü aç olan kimse, bütün dünyaya nail olsa bile, doymaz.
Kişide talusı uvutluğ kişi, uvutluğ kişi ol kişide başı	İnsanların seçkini haya sahibi olanıdır; haya sahibi olan kimse, insanların başıdır.
Uvut kimde bolsa kamuğ işni ur, uvut birle yalŋuk otun kapğı tur	Kimde haya varsa, ona her işi teslim et; insan haya ile küstahın yolunu tıkar.
Uvutsuz kişi ol kişide eli, köni sözlemez söz uvutsuz tili	İnsanların aşağısı — hayâsız adamdır; hayâsızın dili doğru söz söylemez.
Negü ter eşitgil uvutluğ tüzün, saŋa ötler emdi bağırsak özün	Haya sahibi, yumuşak huylu insan ne der, dinle; bak, acıdığı için, sana nasihat verir.
Uvutsuz kişide yırak tur yırak, uvutsuz bolur üsteŋli karak	Hayâsız adamdan uzak dur, uzak; hayâsız inkâr eden gözdür.
Uvutsuz yüzi körse etsiz süŋük, uvutsuz özi körse bütmez irük	Hayâsızın yüzü, dikkat edersen, etsiz bir kemiktir; hayâsızın özü ise, kapanmaz bir gediktir.
Uvut birle yalŋuk yüzi suvlanur, uvut bolsa ötrü közi suvlanur	Hava ile insanın şerefi artar; haya sahibinin bundan dolayı gözü parlar.
Yüzi körki körklüg kerek hem yülüg, kılınçı köni tegse halkka ülüg	Vezirin yüzü güzel ve düzgün, kendisi de, halkın hakkını alabilmesi için, âdil olmalıdır.
Kılınçı köni bolsa kılkı oŋay, munıŋdın tegir halkka edgü yıl ay	Doğru hareketli ve mülayim tabiatlı olursa, ondan halka her vakit iyilik gelir.
Köni bolmasa işte işçi başı, kamuğ egri boldı bu begler işi	Hizmetkârların başı olan vezir doğru hizmet etmezse, beylerin işi hep eğri olur.
Könilik bütünlük kerek işçike, anın bütse begler işin bergüke	Hizmetkârın doğru ve dürüst olması lâzımdır ki, beyler inanıp, işlerini emniyetle ona tevdi etsinler.
Bu körklüg kişi kılkı körklüg bolur, kılınç bolsa körklüg el asğı tolur	Güzel insanın tabiatı da güzel olur; hareketi de güzel olursa, memlekete faydası dokunur.
Kimiŋ bolsa körklüg yüzi taş özi, taşı teg yeme körklüg ol iç yüzi	Kimin yüzü ve dış görünüşü güzel ise, dışı gibi, onun içi de güzel olur.
Negü ter eşitgil sınamış kişi, sınap edgü isizni bilmiş kişi	Tecrübe etmiş ve tecrübe ile iyiyi, kötüyü ayırt etmiş insan ne der, dinle.
Kişi körkiŋe iç kılıkı iş ol, yüzi körki birle kılınçı tuş ol	insanın iç tabiatı onun dış görünüşüne eştir; yüzü ve kıyafeti ile hareketi birbirine denktir.
Taşı körse tap tut içiŋe tanuk, taşı teg içi ol içi teg taş ol	Dışını görürsen, bunu içi içm yeter şâhıt say; insanın içi dışı gibi ve dışı »da içi gibidir.
Yülüg bolsa kaşığ bolur ol vezir, vezir bolsa kaşığ işi ked yorır	Saçı-sakalı düzgün olan vezir heybetli olur; vezir heybetli olursa, işi yolunda gider.
Sakışçı kerek bolsa bilge tetig, bilig birle bilse bu törlüg bitig	Vezir hesap bilir, âlim ve zeki olmalıdır; bilgili olmalı ve çeşitli yazıları bilmelidir.
Vezir işi barça sakışlar bolur, sakış bilmese işçi işi kalur	Vezirin işi hep hesapla döner; hesap bilmezse, hizmetkârın işi kalır.
Sakış birle saklar kişi iş küdüg, sakışın seçer er yıl ay kün üdüg	İnsan işini-gücünü hesap ile yapar; yıl, ay, gün ve zamanı hesap ile tâyin eder.
Sakış saklıkın boldı atı sakış, körü barsa sakış idi ök sak iş	Hesabın adı hesaplı davranmaktan hesap olmuştur; dikkat edilirse, hesap çok hesaplı bir iştir.
Tetig bolmasa iş oŋarmaz kişi, tetiglik bile kıldı yalŋuk işi	İnsan zeki olmazsa, işi başaramaz; insan işini zekâ ile yapar.
Bitig birle yalŋuk bitir bilmişin, bitise bilür er negü kılmışın	İnsan bildiklerini yazı ile yazar; yazarsa, ne yapmış olduğunu bilir.
Tetiglik nişânıturur bu bitig, bitig bilgüçi er bolur ked tetig	Bu yazı zekâ nişanıdır; yazı bilen insan çok zeki olur.
Bitig bilmez erse apa oğlanı, negü bilgey erdi yıl ay kün sanı	İnsan-oğlu yazı bilmese idi, yıl, ay ve günün sayısını nasıl bilirdi.
Bitip kodmasa erdi bilge bitig, sakışka negü erdi al yaŋ itig	Alimler kitap yazıp bırakmamış olsalar idi, hesap yapmağa nasıl bir çâre ve imkân bulunurdu.
Törütmezde aşnu bayat bu âlem, törütti yorıttı bu levhu kalem	Tanrı bu âlemi yaratmadan önce, levh ile kalemi yaratmıştır.
Ferişte bitir kul negü kılmışın, idi ötrü aydur yarın ol işin	Kulun neler yaptığını melek yazar, sonra Tanrı yarın o işi sorar.
Kerek köŋli kodkı ma yumşak tili, bu ol kör kişike sevitür yolı	Vezirin gönülü alçak ve dili yumuşak olmalıdır; böylelikle insan kendisini başkalarına sevdirir.
Köŋül kodkı bolsa sevitür kişig, sevitmiş kişiler avıtur işig	Alçak gönüllülük insanı sevdirir; kendisini sevdiren kimseler arkadaşlarını da memnun ederler.
Negü ter eşitgil kör alçak amul, ne edgü bolur erke kodkı köŋül	Alçak gönüllü ve sakin tabiatlı insan ne der, dinle; insan için alçak gönüllü olmak ne iyi şeydir.
Bodunda sevüg boldı kodkı kişi, sevügsüz bolur köŋli katkı kişi	Alçak gönüllü insan halk arasında sevimli olur; haşin ve kibirli adam ise, sevimsiz olur.
Uluğluk uzun yer kişi kodkısı, bedüklükke tegmez bodun katkısı	Alçak gönüllü insan uzun müddet itibarda kalır; haşin ve kibirli insanlar büyüklüğe ulaşamazlar.
Vezirlıkka artuk bütün er kerek, okığlı bitigli ked öglüg kerek	Vezirliğe çok olgun bir insan lâzımdır; o okuyan-yazan ve çok anlayışlı bir insan olmalıdır.
Tili köŋli bir hem kılınçı köni, uvutluğ bağırsak bodunda çını	Sözü, gönülü bir, hareketi doğru, haya sahibi, merhametli ve halk arasında dürüst olarak tanınmış olmalıdır.
Közi tok oduğ sak biligli işig, adırğan yarağlığ yarağsız kişig	Gözü tok, uyanık, ihtiyatlı ve işinin ehli olmalı; işe yarayan ve yaramayan kimseleri ayırt edebilmelidir.
Tapuğsak ne özkey yine eymenük, emânet bile bolsa köŋli süzük	Hizmete hâzır, vefalı, emânete karşı titiz ve bir de temiz gönüllü olmalıdır.
Tükel kimde bolsa bu erdem bilig, vezirlık aŋar berse bolğay ilig	Bu fazilet ve bilgiler kimde tam olarak bulunursa, hükümdar vezirliği ona verebilir.
Bu yaŋlığ kişi bolsa begke vezir, begi birle bodnı tüz inçke tegir	Beye böyle bir kimse vezir olursa, bey ve halk, her ikisi de huzura kavuşur.
Tilekçe tükel bolğa ilig işi, itilgey eli hem bayuğay kişi	Hükümdarın işi, dilediği gibi, tam olur; memleketi düzene girer ve insanlar zenginleşir.
Vezir bolsa ilke yarağsız yavuz, ol el bodnı buzlur çığay bayı tüz	İşe yaramayan, fena biri memlekete vezir olursa, o memleket halkı, fakiri ve zengini, hepsi bozulur.
Vezir edgü bolsa bodunka asığ, bodun asğı birle iligke tatığ	Vezirin iyi olması halk için faydalıdır; halka faydalı olduğu gibi, hükümdar için de zevklidir.
Negü ter eşitgil ay bilgi ögüz, bilig birle köŋli yarunmış kögüz	Bilgisi deniz gibi derin, bilgi ile gönülü ve göğüsü aydınlanmış olan insan ne der, dinle.
Begi edgü bolsa ne köŋli tili, tutar işçileri könilik yolı	Beyin sözü ve gönülü iyi olursa, onun hizmetinde bulunanlar doğruluk yolunu tutarlar.
Kalı bolsa begler bu küçkey isiz, anıŋ işçileri buzar edgü iz	Eğer beyler zâlim ve kötü olurlarsa, onların hizmetinde bulunanlar iyi izden ayrılırlar.
Begi edgü bolsa anığ işçisi, bolur kılkı edgü tegürmez yası	Bey iyi olursa, onun hizmetinde bulunanların hareketi iyi olur ve zararları dokunmaz.
İsiz bolmağınça bu begler bakın, isizig yakurmaz öziŋe yakın	Beyler kendileri kötü olmadıkça, dikkat et, kötü kimseleri yanlarına yaklaştırmazlar.
İsiz kayda bolsa isizler bile, ay edgü yorı sen iş edgü tile	Kötülük nerede ise, kötüler de beraberdir; ey iyi insan, sen yürü ve iyi arkadaş ara.
İsiz edgü birle yaraşmaz bolur, köni egri birle küreşmez bolur	Kötü iyi ile hiç bir zaman anlaşamaz; doğru eğri ile hiç bir zaman başa çıkamaz.
Kara tün yaruk künke yakmaz yağuk, yaşıl suv kızıl otka bolmaz konuk	Karanlık gece aydınlık güne yaklaşmaz, yeşil su kırmızı ateşe konuk olmaz.
Bilişmez kişig sen bileyin tese, bilişin ayıtğıl ukulğay basa	Tanımadığın adamı tanımak istersen, onun tanıdıklarını sor, o zaman anlarsın.
Kamuğ neŋ katıldı öz ügri bile, köni tur katılma sen egri bile	Her şey kendisi gibi olanlar arasına katılır; sen doğrulukla yaşa, eğrilere katılma.
Bu sözke tanukı bu beyt ol okı, bu beytig okı sen köŋülke tokı	Bu söze şahit olan şu beyti oku; bu beyti oku ve onu gönlüne yerleştir.
Yorığlı uçuğlı kamuğ neŋni kör, tutar özke iş tuş özi teŋni kör	Yürüyen, uçan her şeye bak; her biri kendi dengini kendisine eş ve akran seçer.
İsiz edgü birle katılmaz kaçar, kamuğ neŋke yaŋzağ bu bir yaŋnı kör	Kötü iyiye katılmaz, kaçar; her şeye tatbik edilebilen bu kaideye dikkat et.
Vezir begke tutçı keŋeşçi bolur, keŋeşçi kişiler teŋeşçi bolur	Vezir bey için dâima bir müşavirdir, müşavirler her işte kıyasla hareket ederler.
İsizke katılma kara edgüsi, isiz boldı kılkı ağır yüdgüsi	Kötüye katılma, onun işi kara ve tabiatı fena olur; bu ağır yükü kolay yüklenemezsin.
Bu begler yakın tutsa edgü kişi, atı edgü kaldı hem el kün işi	Beyler iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa, memleketin işi yoluna girer ve iyi ad bırakırlar.
Yana beg yakın tutsa isiz kişi, isiz kıldı atın hem el kün işi	Eğer bey kötü adamları kendisine yakın tutarsa, adını lekeler ve memleket işini bozar.
Bu yaŋlığ bulunsa ay(!) ilig vezir, begin inçke tegrür karası udır	Ey hükümdar, böyle bir vezir bulunursa, o beyini huzura kavuşturur ve halkı rahat uyur.
Bolur beg tileki anıŋdın tükel, işi barça itlür kayu erse hâl	Bey onun vâsıtası ile bütün arzularını elde eder; durum ne olursa olsun, bütün işi düzene girer.
Bayur ötrü bodnı hem itlür eli, hazine köpedür kutadur yılı	Halkı zenginleşir, memleketi de tanzim edilir; hazine çoğalır, beyin hayatı saadet içinde geçer.
Bolur atı meŋü karımaz bolup, bolur ornı edgü karısa ulup	Adı, şöhreti tazeliğini hiç bir vakit kaybetmez, ebedî kalır; kendisi yıpranarak ihtiyarlasa bile, yeri sağlamlığını muhafaza eder.
Yedi bu ajunuğ yegey ol ajun, tirilgey kutun tutçı meŋü uzun	O bu dünya saadetini elde ettiği gibi, öbür dünya saadetine de nail olur; uzun uzaman hep devlet ve ikbâl içinde yaşar.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig aydı uktum bu sözler ögün, idi edgü sözler yorıdı bu kün	Hükümdar:—Bu sözleri iyice anladım — dedi—bugün çok güzel şeyler konuşuldu.
Maŋa ayğıl emdi sü başlar kişi, negü teg kerek kılsa begler işi	Şimdi bana söyle, beylerin işini iyi görmesi için, kumandan nasıl olmalıdır ki,
Süsin başlasa hem işin işlese, işin başka eltse hatâ tüşmese	Ordunun başına geçsin ve işini başarı ile yapsın ve hataya düşmesin.
Ayu ber maŋa sen kayusı yarar, çerigin sögüp ol yağısın tarar	Bana söyle, kim bu işe yarar ve düşmanın ordusunu bozarak, onu darmadağın eder?
Öğdülmiş İligke Sü Başlar Er Negü Teg Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Kumandanın Nasıl Olması Lâzim Geldiğini Söyler
Yahut berdi ögdülmiş aydı ilig, yağıka tuçı bolsu üsteŋ elig	Öğdülmiş cevap verdi ve;— Ey hükümdar, düşmana karşı her vakit üstün ol — dedi—
Seziksiz kerek begke sü başçısı, yaraşmaz yağıdın kötürse usı	Anlaşmak istemeyen düşmanın uykusunu kaçırmak için, şüphesiz, beye bir ordu kumandanı lâzımdır.
Bu işke idi kurç katığ er kerek, başında keçürmiş tükel toŋ yürek	Bu işe çok çevik, sert, tecrübeli, tam ve pek yürekli bir adam lâzımdır,
İdi ök uluğ iş bu sü başlamak, çerig tüzmeki hem yağını sımak	Orduya kumanda, asken idare etmek ve düşmanı kırmak çok büyük bir iştir.
Talu er kerek sak bu işke oduğ, aŋar tegmese bir osalın yoduğ	Bu iş için seçkin insan lâzımdır; ihmalkârlık yüzünden töhmet altında kalmaması için, o ihtiyatlı ve uyanık olmalıdır.
Akı alp atım bolsa alçak köŋül, tuzı etmeki keŋ ne kılkı amul	Cömert, cesur, alçak gönüllü, sofrası açık ve soğuk kanlı olmalıdır.
Akı bolğu artuk sü başlar kişi, tirilse aŋar ötrü üdrüm başı	Etrafına en seçkin kimselerin toplanması için, ordu başında bulunan insanın çok cömert olması lâzımdır.
Ülese er atka kamuğ bar mâlın, adaş koldaş ardaş tutunsa kalın	O bütün malını askere dağıtmalı ve bir çok kimseleri dost ve silâh arkadaşı edinmelidir.
Öziŋe bir at ton tolum kodsa tap, çavıksa ajunda atın yadsa tap	Kendisine bir at, giyim ve silâh ayırması kâfidir; meşhur olup, dünyaya nâm salmak ona yeter.
Oğul kız kişim tep neŋin irkmese, ya yer suv bağım tep kümüş termese	Çoluk-çocuk ve karım diye, mal toplamamak veya mülk ve bağbahçe edineceğim diye, gümüş yığmamalıdır.
Kılıçın tilese kamuğ ârzûsın, urup alsa berse bedütse küsin	O bütün arzusunu kılıcı ile istemelidir; vurmalı, almalı, vermeli ve böylelikle şöhretini büyütmelidir.
Yetürse içürse kedürse kedim, at üstem kız oğlan bu berse telim	Silâh arkadaşlarını yedirıp-içirmeli ve giydirip-kuşatmalı; onlara çok at-koşum, köle ve câriye ihsan etmelidir.
Aŋar tirlür ötrü kür ersig eren, sevüg cân yuluğlap yatur tağ kayan	Böyle olursa, onun etrafına mert yiğitler toplanır ve tatlı canlarını feda ederek, cesetlerinden dağlar ve kayalar meydana getirirler.
Yüreklig kerek artuk öglüg kerek, kögüzlüg kerek hem köŋüllüg kerek	O çok cesur, zeki ve aynı zamanda da mert ve geniş yürekli olmalıdır.
Yağıda kereksiz yüreksiz kişi, yüreksiz kişi ol tişiler işi	Harpte korkak kimselere lüzum yoktur; korkak insanlar kadınlara benzerler.
Yüreksiz kişiler çerig artatur, çerig artasa er erig artatur	Korkak kimseler orduyu bozarlar; ordu bozulursa, askerler birbirini ifsat ederler.
Yağıda yüreklig seringü kerek, yağı at kemişse tirengü kerek	Harpte cesur yiğitler dayanmalı, düşman at salarsa, hemen toplanmalıdır.
Ayıklığturur bu ölüm belgülüg, üdi kelmeginçe er ölmez külüg	Ölüm için, hiç şüphesiz, ecelin gelmesi lâzımdır; eceli gelmeden, hiç bir yiğit ölmez.
Negü ter eşitgil azığlığ kür er, ölümüg unıtsa yağısın urar	Ölümü hatırına getirmeyerek, düşmanını vuran, yaman ve pek yürekli adam ne der, dinle.
Kişi üdsüz ölmez anadın tuğup, nelük korkar özüŋ yağını körüp	Anadan doğan hiç kimse ecelsiz ölmez; düşmanı görünce, neden korkarsın?
Yağıka yaluç teg eren teg uruş, ecelsiz ölüm bolmaz özke bolup	Düşmana yalın hücum et, erkekler gibi vuruş; eceli gelmeyince, insan kat’iyen ölmez.
Uvutluğ kerek er uvutı üçün, yağı birle karşur kadıtmaz öçün	Kumandan haysiyet sahibi olmalıdır; o şerefi için düşmana karşı koyar ve intikamını almadan, ondan yüz çevirmez.
Uvut birle yalŋuk yağısın saçar, yağıda eŋ aşnu uvutsuz kaçar	Şeref duygusu ile insan düşmanını darma – dağın eder; harpte ilk önce şerefsiz kimseler kaçar.
Uvutka bolup korklık alplık kılur, ögünçke bolup er özin öldürür	Korkak kimse dahi haysiyetini korumak için, kahramanlık gösterir; öğülmesi için insan kendisini ölüme atar.
Yüreklig tegüçi uvutluğ bolur, uvutluğ kişi ölse urşu ölür	Cesur dediğin haysiyet sahibi olur; haysiyetli insan ölürken, vuruşarak ölür.
Kılınçı oŋay bolsa kodkı köŋül, bodunka sevitür özin bu yaŋ ol	Kumandan iyi tabiatlı ve alçak gönüllü olmalıdır; o böylelikle kendisini halka sevdirir.
İsitür kişi körlin alçak kiş, yıratur erenig tili el buşı	Alçak gönüllü kimse insanların kalbini kendisine ısındırır; kötü dilli ve hiddetli kimseler insanları kendisinden uzaklaştırırlar.
Bedük tutsa köŋlin bu sü başlar er, seziksiz yağıdın bu er berge yer	Ordu kumandanı mağrur olursa, şüphesiz, düşmandan dayak yer.
Bu köŋli bedük er osallık kılur, osal er ya buzlur ya üdsüz ölür	Mağrur adam ihmalkârlık eder; ihmalkâr adam ya bozulur yahut vakitsiz ölür.
Kür ersig kerek bolsa kaşığ yülüg, yadılsa atı bolsa çavluğ külüg	Namlı ve şöhretli olması ve adının yayılması için, onun cesur, heybetli, saçı-sakalı düzgün ve mert insan olması lâzımdır.
İsizlerke kaşığ kerek korksalar, yavaşlarka edgü kerek sevseler	Kendisinden korkmaları için,- onun kötülere karşı heybetli görünmesi, sevmeleri için de, yumuşak huylu kimselere iyi davranması lâzımdır.
Siyâset yorıtğu kerek sü başı, siyâsetka aşlığ bolur sü işi	Ordu kumandanı siyâset etmesini bilmeli; ordu ışı siyâsete bağlı olur.
Siyâset yorıtsa sü başlığ bolur, süsi başlığ erse er aşlığ bolur	Siyâset tatbik edilirse, ordu başsız kalmaz; ordu başlı olursa, asker birbirine bağlı kalır.
Kayu sü bolur bolsa başsız tuşaŋ, uş ol sü buzuldı ilig keç yaşaŋ	Hangi ordu başsız kalırsa, onu bırak; o ordu bozulur; ey hükümdar sen çok yaşa.
İsizlerke hışmet siyâset kerek, yana edgüke tutçı hürmet kerek	Kötülere haşmet ve siyâset, iyilere ise, dâima hürmet lâzımdır.
Tegür edgülerke tükel edgülük, sevinçin tilegü yüdürmegü yük	iyi insanlara her türlü iyilikleri ver; onları memnun etmeli ve onlara yük yükletmemelıdir.
Bu edgüg tiler barça yalŋuk turup, kişi kul bolur erke edgü bulup	Bütün insanlar bu iyilikleri ararlar; insan iyiliğini gördüğü adama kul olur.
Negü ter eşitgil ay kılkı tüzün, bu beytig okığıl avınğıl özün	Yumuşak huylu insan ne der, dinle; bu beyti oku ve kendini teselli et.
Boş âzâd kişi barça edgü kulı, sen edgü kılu aç könilik yolı	Hür ve serbest insanların hepsi iyilik kuludur; sen iyilik yaparak, doğruluk yolunu aç.
Kişilik kılurka kişi bol tuşı, kişi mundağ urdı kişilik ulı	insanca hareket etmek için, sen dâima insan ol; insan insanlığın temelini böyle tesbit etmiştir.
Kerek sü başıŋa bu bir kaç kılık, yağıka yüz ursa bu tüzse yorık	Düşmana karşı sefere çıkmak ve ordunun hareketini idare edebilmek için, kumandanın şu bir kaç vasfa sahip olması gerekir.
Yağıda kür arslan yüreki kerek, karıştukta esri bileki kerek	Onun yüreği harpte arslan yüreği gibi ve dövüşürken de bileği kaplan pençesi gibi olmalıdır.
Toŋuz teg titimlig böri teg küçi, adığlayu azğın kotoz teg öçi	O domuz gibi inatçı, kurt gibi kuvvetli, ayı gibi azılı ve yaban sığırı gibi kinci olmalıdır.
Yana alçı bolsa kızıl tilkü teg, titir buğrası teg kör öç sürse kek	Aynı zamanda, kırmızı tilki gibi, hîlekâr olmalı; deve aygırı gibi, kin ve öç gütmelidir.
Sağızğanda sakrak kerek tutsa öz, kaya kuzunı teg yırak tutsa köz	Kendisini saksağandan daha ihtiyatlı tutmalı; gözünü, kaya kuzgunu gibi, uzaklara çevirmelidir.
Uluğ tutsa hamyet kür arslanlayu, ügi teg usuz bolsa tünle sayu	Arslan gibi, hamiyeti yüksek tutmalı; baykuş gibi, geceleri uykusuz geçirmelidir.
Bu yaŋlar bile er yağıçı bolur, yağıçı bolur hem yarağçı bolur	insan bu vasıflar ile harpçi olur; harpçi olur ve işinin ehli olur.
Yağıçı yarağçı kişi ol tuçı, yağı sançğuçı hem yetürgen öçi	Harpçi her vakit silâh taşıyan kimsedir; o düşmanı vurur ve zafer kazanır.
Tuzı etmeki hem aşı keŋ kerek, atı ton tolumı aŋar teŋ kerek	Onun tuzu-ekmeği ve yemeği bol, atı, elbisesi ve silâhı da buna denk olmalıdır.
Aş içgü tuz etmek yadar er atı, aş içgüturur bu tiriglik otı	însanın adını tuz-ekmek, yiyecek ve içecek dünyaya yayar; bu hayatın devası yiyecek ve içecektir.
Negü ter eşitgil ıla atlığı, tuz etmek keŋüt ay kişi kutluğı	Ha’nın meşhur şahsiyeti ne der, dinle; ey insanların kutlusu, tuzun ekmeğin bol olsun.
Kü çav at tilese tuz etmek yitür, tiriglik tilese anı ok yetür	Adının namlı ve şöhretli olmasını dilersen, başkalarına tuz-ekmek yedir; yaşamak dilersen, yine aynı şeyi yap.
Kişilik kılığlı ınançlığ akı, tuz etmek hakı tep öter er hakı	İnsanlık yapan, itimat kazanan ve cömert olan insana, tuz-ekmek hakkı diye, askerler bunun hakkını öderler.
Uluğluk tilese aş içgü üle, uzun yaş tilese bulur aş bile	Büyüklük dilersen, yiyecek ve içecek dağıt; uzun ömür istersen, o da bununla bulunur.
Kerek hayl başıŋa bu bir kaç kılık, itilse işi ötrü tüzse yorık	işinde muvaffak olması ve gidişinin düzenlenmesi için, kumandanda şu bir kaç vasıf bulunmalıdır.
Sözi çın kerek bolsa kavli bütün, uluğ bolsa yalğan ınanmaz bodun	Söyledikleri doğru olmalı ve sözüne emniyet edilmelidir; büyükler yalancı olursa, halkın itimâdı kalmaz.
İkinçi akılık kerek berse neŋ, saranka yumıtmaz kişi alğu yaŋ	İkincisi—cömert olmalı ve ihsanlarda bulunmalıdır; bir şeyler almağı âdet edinen hiç bir kimse hasisin etrafında toplanmaz.
Üçünçi yüreklig kerek kögsi kür, yüreksiz yağı körse iglep yatur	Üçüncüsü—cesur ve göğsü pek olmalıdır; korkan kimse düşmanı görünce, hastalanarak, yatağa düşer.
Bu törtünç kerek alçı hile bilir, bu hile bilir erke arslan ulır	Dördüncüsü—hîle ve kurnazlık yollarını bilmelidir; çâresini bulan kimseye arslan bile baş eğer.
Titimlig kerek hem topulsa çerig, yitilik kerek ked komıtsa erig	Orduları yarıp-delmek için, sebatlı bulunmalı, askeri coşturmak için de kesin kararlı olmalıdır.
Bu erdem bile bolsa sü başçısı, yağı sançğa yadğa yağınıŋ küsi	Ordu kumandanı bu faziletlere sâhıp olursa, düşmanını vurur ve onun şöhretini yere serer.
Bu yaŋlığ sü başçı bu sü başlasa, elig bulğa düşmân öze işlese	Böyle bir kumandan askerin başına geçerse, düşmana karşı her vakit muvaffak olur.
Yüz ursa yağıka bu sü başçısı, oduğ turğu tün kün kiterse usı	Ordu kumandanı düşmanla karşılaşınca, gece-gündüz uyanık bulunmalı ve uykuyu bırakmalıdır.
Üküş er kereksiz er üdrüm kerek, er üdrüm bulunsa tolum tüm kerek	Çok adama lüzum yoktur, fakat asker seçme olmalı; asker seçme olduğu gibi, onun silâhı da tam olmalıdır.
Üküş sü çerig erse başsız bolur, bu başsız çerig sü yüreksiz bolur	Kalabalık asker ve ordu başsız olur; bu başsız asker ve ordu cesaretsiz olur.
Sınamış yağıçı kişi teŋlemiş, on iki miŋ er sü üküş sü timiş	Tecrübeli harp adamı kıyas etmiş ve on iki binlik ordunun büyük bir kuvvet olduğunu söylemiştir.
Çerig sançmış alp er tutuzmış ayu, maŋa tört miŋ er sü tükel sü teyü	Ordular mağlûp etmiş olan kahraman adam: — Benim için dört bin asker tam bir ordudur — demiştir.
Kalın sü yayılsa için bulğaşur, anı itse bolmaz yarağsız tuşur	Kalabalık ordu yayılınca, içinden karışır; nizâma sokulamaz, kötü bir durum hâsıl olur.
Çavıkmış kür alp er yeme sözlemiş, er üdrüm kerek sü tolumluğ temiş	Şöhretli, cesur ve kahraman yiğit: —Orduda seçme ve ıyı silâhlı yiğitler lâzımdır— demiştir.
Negü ter atıkmış yağıçı eşit, bu söz eştip ötrü özüŋke iş et	Adı dünyaya yayılmış meşhur harp adamı ne der, dinle; bu sözü dinle ve ona göre hareket et.
Üküş sü tileme er üdrüm tile, er üdrüm tile hem tolum tüm bile	Çok asker isteme, seçme asker iste; askerin seçkm ve tam techizatlı olmasını iste.
İtiglig az edgü üküşte körü, telim tuştı artak üküş sü bile	Az sayıda ve muntazam bir ordu. çoğa nisbetle, daha iyidir; çok kimseler çok askerle bozguna uğradılar.
Yağıka kalı yortsa sü başlar er, yakın tutğu özke yağığ işler er	Ordu kumandanı düşmana karşı harekete geçerken, düşmana karşı koyacak esas kuvvetleri etrafında bulundurmalıdır.
Adırğu üdürgü yezek tutğakı, yırak tutğu saklap közi kulğakı	Öncü ve keşif kollarını seçip ayırmalı; ihtiyatlı olmalı, göz ve kulağını uzaklara çevirmelidir.
Yezek hem telim yetse tutğak kitip, yağığ basğu bolsa urunsa kayıp	Keşif kolu gidip, düşmanın kalabalık öncü kuvvetleri ile karşılaşınca, eğer düşmana saldırmak icap ederse, geri dönüp hücum etmelidir.
Süsin itse yapsa ma yortuğ tüzüp, kedin kalmasa er ya öŋdün ozup	Askerî tanzim ve tertip ile muhafız alayını teşkil etmeli ve hiç kimse geride kalmamalı veya öne geçmemelidir.
Tüşün bilse yortuğ tüze bilse ked, er at tutsa sakçı oduğ tursa ked	Konak yerlerini ve muhafız alayını düzenlemesini iyice bilmeli; askerden nöbetçiler tâyin etmeli ve bunlar da çok uyanık durmalıdır.
Yorıkın küdezse alem başlar er, öŋi turmasa bir yağığ işler er	Alemdar harekâtı iyice takip etmeli, düşmana hücum edecek askerlerden kimse hâriç kalmamalıdır.
Tüşürse toyuğ ked körüp berk yirig, yırak ıdmasa tıdsa yığsa erig	Karargâh kurarken, çok dikkat etmeli ve mahfuz bir yer seçmeli; askeri toplu bir hâlde bulundurarak, uzaklaşmasına mâni olmalıdır.
Usa bolmasa bolsa artuk oduğ, osal bolsa tegrür basımçı yoduğ	Kumandan ihmalkâr olmamalı ve çok uyanık bulunmalıdır; o ihmalkâr olursa, düşmanın baskınından zarar görür.
Yağıka yağusa yezekin alu, tüşürse toyuğ körse ot suv talu	Öncü kuvveti ile düşmanın yakınlarına sokulmalı; otuna ve suyuna iyice dikkat ederek, karargâh kurmalıdır.
Süsin ked küdezse til ıçğınmasa, süsi az üküşin yağı bilmese	Askerini çok ıyı gözetmeli ve dil yakalatmamalıdır; askerinin az veya çok olduğundan düşman haberdar olmamalıdır.
Katığlaŋu aşnu til alğu kerek, bu tildin yağı kılkı bilgü kerek	Daha önce dil yakalamağa gayret etmeli ve bu dilden düşmanın durumunu öğrenmeğe çalışmalıdır.
Aŋar teŋlese ötrü itse işin, yağı boynı yençse kiterse başın	Sonra işini, alınan malûmata göre, tanzim etmelidir; ya düşmanın boynu kesilir yahut başı ezilir.
Bu saklık bolur hem oduğluk bolur, yağıda kayusı sak erse unur	Böyle hareket etmek ıhtıyatlılık ve uyanıklık olur; harpte kim ihtiyatlı davranırsa, o muvaffak olur.
Oduğ beg süsi kör böke yolçılığ, kür arslan münügli kılıç kamçılığ	Uyanık beyin askeri, bak, ejderha kumandasında arslana binmiş, kılıç kamçılı orduya benzer.
Yağı sançğuka tutğu iki tolum, bu iki tolumdın yağı yer ölüm	Düşmanı vurmak için, şu iki silâh kullanılmalıdır; bu iki silâh düşmana ölüm getirir.
Erig aşnu yağıka kerek hile al, bu hile bile kıl yağı meŋzi al	Her şeyden önce düşmana karşı hîle ve hud’aya baş vurulmalıdır; bu hîle ağına düştüğü için, utancından düşman yüzünü kızartsın.
İkinçi bu saklık oduğlukturur, kayusı sak erse ol üsteŋ bolur	İkincisi — ihtiyatlılık ve uyanıklıktır; harpte kim ihtiyatlı davranırsa, o galip gelir.
Kayusı sak erse yağıda oduğ, seziksiz yağıka bu tegrür yoduğ	Harpte kim ihtiyatlı ve uyanık bulunursa, hiç şüphesiz, düşmanı o felâkete uğratır.
Yağıŋ sü telim tutsa azrak seniŋ, tokışka ivinme yarağ kör anıŋ	Eğer düşmanın askeri çok ve seninki daha az ise, savaşa acele etme ve ona göre tedbir al.
Yaraşğu yarağı bar erse yaraş, yok erse yarıklan bil alşıp küreş	Anlaşmak imkânı varsa, onunla anlaş; yok ise, zırhını giy, düşmana sıkı-sıkı yapış ve güreş.
Katığlan usandur usa bas keçe, keçe az üküşüg ne bilgey aça	Gayret et, düşmanı rahat bırakma, mümkün ise, gece baskını yap; gece karanlığı içinde kuvvetinin az veya çok olduğunun kim farkına varacak.
Kalı basğuka bulmasa sen yarı, yalavaç ıdıp sen bar illeş yorı	Eğer sen galebe çalmak için imkân bulamazsan, elçi göndererek, sulh yapmağa çalış.
Tilin arsık el bol küdezgil özüŋ, tokışka ivinmegü kesgil sözüg	Sözle oyala, sulh ol, kendini koru ve savaşa acele etme; işte bu kadar.
Takı bolmaz erse yağı oğrasa, tokışmak tilese köŋül bermese	Böyle olmazsa ve düşman anlaşmak istemeyip, savaşmakta ısrar ederse,
Uzatma işiŋ sen çerig ter tokış, üle neŋ eŋ ög tokış at okış	İşi uzatma, askeri topla ve savaş; askere mal dağıt, onların kahramanlık duygularını okşa ve her vâsıtaya baş vur.
Tokışığ uzatsa yağı öglenür, üküş körse erniŋ közi ögrenür	Savaşı uzatırsan, düşmanın aklı başına gelir; iş uzadıkça, kuvvetinin derecesini anlar.
Negü ter eşitgil yağı sançmış er, başında keçürmiş közün körmiş er	Düşmanlarını mağlûp etmiş, görmüş-geçirmiş, tecrübeli yiğit ne der, dinle.
Körüşmez yağınıŋ küsi ked yırak, körüşse basınur körügli karak	Görünmeyen düşmanın şöhreti uzaktan büyük görünür; meydana çıkınca, onunla karşılaşanlar nazarında bu şöhret küçülür.
Yağıka yalu teg neŋiŋ almasu, uzatsa basıttıŋ yiti kıl adak	Düşmana yalın hücum et, ağırlığın düşmanın eline geçmesin; işi uzatırsan, mağlûp oldun demektir; ayağını çevik tut.
Çerigde bir ança busuğka kigür, yadağ okçı tüşrüp sen öŋdün yügür	Askerin bir kısmını pusuya yatır, yaya okçuları harekete geçirerek, kendin önden koş.
Yağıçı ürüŋ kırğıl ersiglerig, yağıka alın kıl kötürsü çerig	Düşmanın karşısına yaşlı-başlı yiğitler koy; askeri onlar götürsünler.
Ürüŋ kırğıl artuk yağıçı bolur, yağıçı bolur hem yarağçı bolur	Harpte saç-sakal ağartmış insanlar daha iyi savaşırlar; bunlar harpçidirler ve bu işi çok iyi bilirler.
Kiçig kur yegitler bolur ked yiti, kalı yüz evürse udıtur otı	Genç ve toy yiğitler çok ateşli olurlar; fakat bir yüz çevirdiler mi, bu ateşten eser kalmaz.
İnanur erig kılğıl öŋdün kedin, oŋuŋdın soluŋdın bir ança adın	Öne ve arkaya emin kimseleri koy; bir kısmını da sağa ve sola yerleştir.
Yağusa çerigke ilişse eri, tuşınça tegişgü kemişse urı	Askerler yaklaşıp, erler birbirleri ile harbe tutuşunca, her kes kendi karşısındaki ile harp etmeli ve nâra atmalıdır.
Erig aşnu yıraktın tegişgü okun, yağusa süŋün teggü berse boyun	İlk önce uzaktan oklar ile vuruşmalı; yaklaşınca ve yüz-yüze gelince de, süngü ile hücum etmelidir.
Katılsa kılıç baldu birle tegiş, tişin tırŋakın teg yaka tut iliş	Saflar karışınca, kılıç ve balta ile vuruş; dişle, tırnakla saldır, yakasından tut, yapış.
Tiren arka berme yağıka bolup, yağığ sanç yok erse uruş yat ölüp	Dayan, düşmana hiç bir suretle arka verme; düşmanı vur veya vuruşarak, orada öl.
Negü ter eşitgil karışğan kür er, seriŋil seriŋen yağısın urar	Dinle, düşmanın içine giren cesur asker ne der; dayan, dayanan asker düşmanını ezer.
Kelin kız sevinçi küden tünleri, kür alp er küvençi çerig künleri	Gelin kızların sevinçli anları zifaf geceleridir; cesur ve kahraman erkeğin iftihar edeceği zamanlar da harp günleridir.
Küvez alp sekirtıp çerig sürse bat, laçın kuş kovar teg töker kanları	Mağrur kahraman seyirterek, sür’atle ordusunu sürer; şahinin kuşlara saldırması gibi, hücum eder ve kanlar döker.
Yağı körse alp er köpirtür izig, bu karşur adınlarka tegmez kezig	Kahraman yiğit düşmanı görünce, tozu dumana katar; her yere o atılır, başkalarına sıra gelmez.
Çerig körse alp er kür arslan bolur, sekirtür ya öldrür ya urşu ölür	Kahraman yiğit asker görünce, arslan kesilir; seyirtir, ya öldürür veya vuruşarak ölür.
Yağı körse alp er kızartur meŋiz, karışsa bodulur kızıl hem yağız	Kahraman yiğitin, düşmanı görünce yüzü güler; düşmanla kapışınca, kızıl kana boyanır.
At üstem yarıklar bolur kıp kızıl, ğızıl kızğu eŋler bolur yap yaşıl	At, koşum ve zırhlar kıp-kırmızı olur; kırmızı ateş gibi yanan yanaklar mos-mor kesilir.
Yağı at kemişse saŋa oğrasa, serin arka berme saçılsa basa	Düşman at salar ve senin üzerine yürürse, dayan, arka verme; kendiliğinden dağılır.
Yağ teprese sen udu tepregil, ite ud adakın yorı turmağıl	Düşman harekete geçerse, sen de ona göre hareket et; durma, hazır durumda onun her hareketini karşıla.
Kalı kaçsa sendin yağı turmasa, erig yetgü tutğu bulun tutmasa	Eğer düşman karşı duramayıp, senden kaçarsa, onu takip et ve esir almağa çalış; böyle yapmazsan,
Yağı sançmış ersig eren bulnukup, yana evre sançtı yağısın utup	Düşmanı mağlûp eden kahraman yiğitlerin safı karışınca, düşman dönüp, tekrar hücum eder ve galip gelir.
Yağı kaçsa tap kıl ederme yırak, kalı yandru yansa kaçumaz adak	Düşman kaçarsa, onu ölçülü takip et, pek uzaklara gitme; eğer düşman geri dönerse, sonra kaçamazsın.
Muŋuksa yağı yüz ölümke urur, ölümke yüz ursa kim utruturur	Düşman ümitsizliğe düşerse, ölümü göze alır; ölümü göze alan kimse, çok şiddetle karşı koyar.
Bu yerge özüŋni küdezgil oğul, küdezgil yok erse özüŋdin tüŋül	Ey oğul, böyle durumlarda kendini iyi koru; kendini koru yahut her şeyi göze al.
Osal bolsa er kör yorırda ölür, osal bolmasa er tilekin bulur	insan ihmalkâr olursa, yürürken ölür; ihmalkâr olmazsa, dileğine erer.
Maŋa mundağ aydı sınamış kişi, sınamış kişiler sözi söz başı	Bana tecrübeli insan böyle dedi; tecrübeli insanların sözü sözlerin başıdır.
Yağı kaçsa tap kıl ederme udu, edertçi yedi körse berge todu	Düşman kaçarsa, ölçülü takip et; arkasından pek ileri gitme, çok ileri giden doyuncaya kadar kamçı yer.
Yağığ bir saçıtsa yana tirlümez, otuğ suv udıtsa yana tirlümez	Su ateşi söndürünce, ateş nasıl tekrar alevlenmezse, düşman da dağılınca, bir daha toplanamaz.
Muŋukmış kişiler ölümüg kolur, ölümüg koluğlı er öldrü ölür	Ümitsizliğe düşen insanlar ölümü ararlar; ölümü isteyen kimse evvelâ öldürür, sonra ölür.
Kim iş kılsa terkin aŋar bergü neŋ, uş ol neŋ bile er kızıl kılsa eŋ	Bir kimse bir yararlık gösterirse, ona derhal mükâfatını vermeli ve bununla onun yüzünü güldürmelidır.-
Kim er tutsa öggü açınğu kerek, ol açığ bile er urunsa yürek	Kim bir esir yakalarsa, onu öğmeli ve ihsanda bulunmalı ki, o da bu ihsan ile öğünsün.
Yavuz ögdi bulsa idi ked bolur, kedig ögse kendü kaçan kin kalur	Kötü insan öğmekle çok iyi olur; iyiyi öğersen, bu ondan hiç geri kalır mı?
Eri ögse elgin kür arslan tutar, atığ ögse yügrür uçarığ yeter	Askeri öğersen, eli ile arslan tutar; atı okşarsan, koşar ve uçan kuşa yetişir.
Balıkmış bar erse sen emlet körü, bulun bolmış erse yulup ol kirü	Yaralanan varsa, sen bakıp, tedavi ettir; esir olan varsa, kurtar, geri al.
Kalı ölmiş erse ağırlap kötür, oğul kız bar erse aŋar hak yitür	Eğer ölen olursa, hürmetle kaldır; çoluk-çocuğu varsa, onlara haklarını ver.
Er at körse ötrü sevinçlig bolur, yağı oğrı bolsa sevüg cân berür	Askerler bunu görünce, sevinirler; savaş günlerinde de sevgili canlarını feda ederler.
İsig söz küler yüz bile bergü neŋ, bu üç neŋ kişike bolur edgü yaŋ	Tatlı söz ve güler yüz ile onlara mal vermelidir; bu üç şey insan için ıyı bir an’ane olur.
Boş âzâd kişiler muŋar kul bolur, bu kul cân yuluğlar sevinçin kolur	Serbest ve hür insanlar ona kul olur; bu kul, onu memnun etmek için, canını feda eder.
Muŋar meŋzer emdi bu söz ay bügü, körü barsa yetrü çın aymış tigü	Ey hakim, buna benzer bir söz vardır; iyice dikkat edersen, bunun doğru olduğunu tasdik edersin.
Küler yüz isig söz üle neŋ tavar, boş âzâd kişiler bu üçke avar	Onlara güler yüz göster, tatlı söz söyle, mal ve mülk dağıt; serbest ve hür insanlar bu üç şeyin etrafına toplanır.
Sen altun kümüş birle alma kuluğ, bu üç neŋ yulu kıl karnuğnı yavar	Sen kulu altın ve gümüş ile alma; bu üç şeyi feda et, o her keşi sana getirir.
Sü başlar kişi bolsa mundağ kerek, anın başlasa sü bolur edgürek	Ordu kumandanı böyle olmalıdır; böyle bir adam orduya baş olursa, çok iyi olur.
Sen altun kümüşni ülegil neŋin, yuluğ kılğa cânın sav altun teŋiŋ	Sen altınını, çümüşünü ve malını dağıt; sen ne kadar som altın verirsen, onlar da o kadar canlarından fedakârlık ederler.
Bu üç neŋke bolur tapuğçı kulı, munı tutsa begler kamuğ neŋ ulı	Hizmetkârlar bu üç şey için ona kul olurlar; beyler buna göre hareket etmeli, bu her şeyin temelidir.
Bu yarŋlığ sü başçı bulur erse beg, işi başka barğay küvenç bolğu teg	Bey böyle bir ordu kumandanı bulursa, işim emniyetle sona erdirir.
Bu yaŋlığ bolur erse sü başlar er, işi barça itlıp küvençke teger	Ordu kumandanı, böyle olursa, bütün işi yoluna girer ve kendisi takdire mazhar olur.
Yarağlığ vezir kolsa andağ kerek, sü başçı tiler erse mundağ kerek	Ehliyetli bir vezir istersen, öyle oJmaJı; ehliyetli bir kumandan dilersen, böyle olmalıdır.
Aŋar ötrü begler ınansa bolur, tilemiş tilekin beg andın bulur	Böyle bir adama beyler inanabilirler; bey onun vâsıtası ile arzu ettiği şeyi bulur.
Yana aydı ögdülmiş ilig kutı, iki iş bedük iş uluğluk atı	Öğdülmiş tekrar dedi : — Ey devletli hükümdar, şu iki vazife büyük vazifelerdir; büyüklüğün atıdır.
Vezir bir ikinçi sü başlar alem, birisi kılıç tuttı biri kalem	Biri vezirlik, ikincisi ordu kumandanlığıdır; bunlardan biri kılıç tutar, biri kalem.
Bu el bağı örki bu iki tüzer, bu iki birikse anı kim üzer	Memleketin nizâmını ve dizginini bu ikisi ellerinde tutar; bu ikisi el-ele verirse, onu kim koparır.
İdi artuk öçirüm kerek bu kişi, kalı öznese begke eltür başı	Bunların pek seçkin insanlar olması lâzımdır; eğer beye karşı baş kaldırırlarsa, başlan gider.
Tusulsa idi ök tususı üküş, kalı öznese yası el kend uluş	Faydalı da olurlarsa, memlekete çok faydalı olurlar; eğer baş kaldırırlarsa, memleket bunların çok zararını çeker.
Begi bolsa edgü kişi üdrümi, bu iki tapuğçı bodun ködrümi	Bey iyi ve insanların seçkini olduğu gibi, bu iki hizmetkârı da halk arasında ileri gelen kimseler olmalıdır.
Bulardın bolur ötrü ilke asığ, bu asğı bile ötrü begke tatığ	Bunlardan memlekete fayda gelir ve bundan dolayı bey de huzura kavuşur.
Negü ter eşitgil kör ilçi bügü, bügü sözlerin bulsa aş teg yegü	Memleketi idare eden, hakîm insan ne der, dinle; hakimlerin sözünü bulunca, nefis bir yemek gibi yemelidir.
Kılıç birle aldı kör el alğuçı, kalem birle bastı ol el basğuçı	Memleketi alan onu kılıç ile almıştır, memleketi tutan onu kalem ile tutmuştur.
Kılıç birle alsa bolur terk ilig, kalem bolmağınça basumaz elig	Bir memleketi kılıç ile derhâl ele geçirmek mümkündür; fakat kalem olmayınca, insan onu elinde tutamaz.
Kılıç birle alsa kayu el küçün, anı sürse bolmaz üküş yıl öçün	Her hangi bir memleket kılıç ve kuvvetle alınabilir; fakat bu hâkimiyet şiddet ve intikam ile uzun yıllar devam ettirilemez.
Kalem birle tutsa kayu kend uluş, tilek tegrür anda tözüke ülüş	Hangi şehir ve eyâlet kalem ile idare edilirse, orada her kes kendi arzu ve nasibini bulur.
Bu erdi ay ilig özüm bilmişi, munukı ötündüm ayıtmış tuşı	Ey hükümdar, benim bildiklerim bunlardır; sorulduğu için, işte arzettim.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig aydı uktum munı belgülüg, takı bir sözüm bar anı ay külüg	Hükümdar : — Bunu açıkça anladım; daha bir sözüm var, onu da söyle, ey şöhretli insan — dedi —
Maŋa sözle emdi körüp edgürek, uluğ hâcibığ ay neteg er kerek	Şimdi bana, iyice düşünerek söyle; ulu hâcib nasıl bir insan olmalı ki,
Hâciblar özele bu bolsa uluğ, bağırsaklıkın kılsa cânın yuluğ	O diğer hâciblere baş olsun ve sadâkatle beye canını feda etsin.
Küvense begi hem özi hem eli, olarka duâ kılsa bodnı tili	Gerek beyin kendisi, gerek memleketi ona güvensin; halk da onlara duâ etsin.
İlig aydı sözle yeme bu sözüg, munı ma ayu ber yarut bu közüg	Hükümdar: — Bu sözüme de cevap ver; bunu da izah ederek, beni sevindir— dedi.
Öğdülmiş İligke Uluğ Haciblıkka Negü Teg Er Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Ulu Hâcibin Nasıl Bir İnsan Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş açtı tilin, ayur inç tirilsü ilig miŋ yılın	Öğdülmiş cevap verdi, söze başladı ve : — Hükümdar huzur içinde çok yıllar yaşasın — dedi.
Uluğ hâcib artuk bütün çın kerek, bu çınlık bile ked bütün din kerek	Ulu hâcib çok emniyetli, dürüst ve bu doğrulukla birlikte de iyi ve dini bütün bir insan olmalıdır.
Tüp aslı kerek edgü kılkı oŋay, tusulsa bodunka toğursa kün ay	Halka faydalı olması ve bununla halkın başına güneş ve ay doğması için, onun soyu-sopu temiz ve tabiatı iyi olmalıdır.
Tüpi edgü bolsa er edgü bolur, bu edgü kişi halkka edgü kolur	Soyu iyi olan insan iyi olur; bu iyi insan halk için de iyilik ister.
Kişi edgüsindin kelir edgülük, yegü içgü miŋü takı kedgülük	iyi insanlardan yiyecek, içecek, giyecek ve binecek hususunda ancak iyilik gelir.
Kılınçı oŋay bolsa teŋler söz ök, sözüg teŋler erniŋ işi ked süzük	Tabiatı iyi olursa, sözlerini tartarak söyler; sözleri tartan insanın işi çok temiz olur.
Közi tok kerek hem uvutluğ silig, tetiglik kerek hem tümen tü bilig	Gözü tok, haya sahibi ve nâzik olmalıdır; zeki ve bin türlü bilgiye sahip bulunmalıdır.
Közi tok kişi işte almaz orunç, orunç alsa hâcib bolur beg külünç	Gözü tok olan insan vazife başında rüşvet almaz; hâcip rüşvet alırsa, bey gülünç duruma düşer.
Orunç ol buzuğlı oŋulmış işig, orunç yeg kılur ol bütürmiş işig	Yoluna girmiş işi bozan rüşvettir; olgunlaşan işi çiğ bırakan da rüşvettir.
Uvutluğ silig bolsa kılkı tüzün, kelir andın edgü kılınçın sözün	Hâcip haya sahibi, temiz ve nâzik bir insan olursa, ondan işte ve sözde ancak iyilik gelir.
Uvutluğ kişi kılmaz isiz işig, yarağsızka yakmaz bu sermez kişig	Haya sahibi olan insan kötü iş yapmaz, münâsip olmayan şeylere yaklaşmaz ve başkalarına kabalık etmez.
Silig erke devlet siŋimlig bolur, silig bolsa kutka tegimlig bolur	Nâzik insan saadeti hazmeder; insan nâzik olursa, devlete lâyık olur.
Tetig bolsa mâlka muŋadmaz bolur, bilig bilse işte yaŋılmaz bolur	insan zeki olursa, hiç bir vakit mala muhtaç olmaz; bilgili olursa, işinde hiç bir vakit yanılmaz.
Yeme yakşı aymış biliglig bedük, biligligke tegdi öz ülgi ked ök	Bilgili ve büyük insan da çok güzel söylemiş; kısmetine en çok kavuşan bilgili insandır.
Biliglig kerek kılsa begler işi, kamuğka yaramaz biligsiz kişi	Beylerin işini görmek için, bilgili insan lâzımdır; bilgisiz adam hiç bir işe yaramaz.
Bilig tegmese kimke erse ülüg, tirig tese bolmaz anı tut ölüg	Bir kimse bilgiden nasibini alamamış ise, ona diri demek doğru olmaz; sen onu ölü bil.
Bilig birle yalŋuk bedüp çavlanur, kişilerde üster kamuğ iş unur	insan bilgi ile büyür ve şöhret bulur; her keşten üstün olur ve her işi başarır.
Biligsiz kişi ol kuruğ sır bediz, biliglig kişi ornı kökte ediz	Bilgisiz adam boş bir kalıptan ibarettir; bilgili kimsenin yeri gökten daha yüksektir.
Ukuşluğ kerek işte artuk oduğ, oduğluğ bile işte tutnur boduğ	Hâcib vazifede çok uyanık ve anlayışlı olmalı; insan işinde uyanıklık ile boya tutturur.
Ukuş bolsa asğı idi ök üküş, kamuğ edgülük ülgi ol bu ukuş	Akıllı olmak çok faydalıdır; bütün iyiliklerde aklın hissesi vardır.
Ukuşsuz kişi ol yemişsiz yığaç, yemişsiz yığaçığ negü kılsun aç	Akılsız adam meyvasız ağaç gibidir; aç kimse meyvasız ağacı ne yapsın.
Ukuşluğ yese yer ikigün ajun, ukuşluğ atanur atansa tüzün	Ancak akıllı kimse her iki dünyayı elde eder; asîl vasfını ancak akıllı insan alır.
Ukuşluğ biliglig kişi ol kişi, kişide talusı bodunda başı	Akıllı ve bilgili adam — adamdır; o insanların seçkini ve halkın ileri gelenidir.
Yüzi körki körklüg kerek hem yülüg, toğan ersig ünlüg sözi belgülüg	Hâcibin yüzü ve kıyafeti güzel, saçı-sakalı düzgün, erkek sesli ve açık sözlü olmalıdır.
Sevitür yüzi körki körklüglüki, yaraşur kirip çıksa ersigliki	Yüzü ve kıyafetinin güzelliği onu sevdirir; huzura girip-çıkarken, merdâne tavrı iyi tesir yapar.
Yülüg ersig erniŋ bolur hışmeti, bu hışmet bile ol kişi hürmeti	Saçı-sakalı düzgün erkek haşmetli olur; insan bu haşmet ile hürmet bulur.
Sakınuk kerek din idisi arığ, bolsa kılkı kılınçı arığ	Hâcib takva sahibi ve dindar olmalıdır; tabiatı temiz olursa, hareketi de temiz olur.
Sakınuk arığ din idisi kişi, irinmez kılur barça yalŋuk işi	Takva sahibi, temiz ve dindar insan üşenmez, dâima başkalarına hizmet eder.
Sakınuk kişi yer kişi kadğusı, sakınuk kişi ol kişi edgüsi	Takva sahibi insan başkalarının kaygısını çeker; insanların iyisi takva sahibi olan insandır.
Yüz utru bolur tutçı hâcib özi, körür közke körklüg kerek ol yüzi	Hâcib dâima her kesin gözü önünde bulunduğu için, onun yüzü göze güzel görünmelidir.
Bu körklüg yüzüg körse köz suvlanur, köŋül açlur anda bu cân yemlenür	Bu güzel yüzü görünce, insanın yüzü güler; içi açılır ve canı zevk bulur.
Muŋar meŋzetü aytur emdi bilig, biliglig sözi tut ay kılkı silig	Bilgili işte buna benzer bir söz söylemiştir; bilgilinin sözünü tut, ey yumuşak huylu insan.
İdi edgü neŋ bu kişi körki yüz, bu yüz körkiŋe suv içer iki köz	insanda bu yüz güzelliği çok iyi bir şeydir; yüz güzelliği karşısında gözler parlar.
Kupa körklügüg kör kılın özke fâl, işiŋ edgü bolğay kamuğ sözni üz	Kumral güzeline bak ve onu kendine uğur tut, işin iyi olur; başka sözü bırak.
Köŋüllüg kerek hem ked öglüg kerek, amul bolsa kılkı takı edgürek	Hâcib gönül sahibi ve çok akıllı insan olmalıdır; bir de sakin tabiatlı olursa, daha iyi olur.
Köŋüllüg kişi söz unıtmaz bolur, köŋülsüz sözüg ked tutumaz bolur	Gönül sahibi olan insan verdiği sözü unutmaz; gönül sahibi olmayan insan ise, sözünü tutmaz.
Köŋül bolmasa er körümez işig, ögi bolmasa er itümez işig	Gönül olmazsa, insan arkadaşını seçemez; aklı olmazsa, işini yapamaz.
Köŋülsüz kişiler kuruğ kep bolur, köŋül birle yalŋuk kamuğ iş kılur	Gönülsüz insanlar kuru bir kalıp olur; insan her işi gönül ile yapar.
Ögi ked kerek köŋli alçak amul, çığay tul yetimke bağırsak köŋül	O çok akıllı, alçak gönüllü olmalı; fakir, dul ve yetimlere karşı şefkatli gönül lâzımdır.
Tetiglik kerek hem törü ked bilir, ajun körki barça tetigdin kelir	Zeki olmalı ve kanunu iyi bilmelidir; dünyayı süsleyen şeyler hep zekâ mahsûlüdür.
Köŋül kodkı bolsa kamuğka kiçig, tili bolsa yumşak şekerde süçig	Her kese karşı küçük ve alçak gönüllü davranmalı; dili yumuşak ve şekerden daha tatlı olmalıdır.
Yaruk tutsa yüz köz kişike küle, kılınç edgü tutsa kişilik bile	İnsanlara açık ve güler yüz göstermeli; başkalarına karşı insaniyet dâiresinde ve iyi muamele etmelidir.
Negü ter eşitgil kişi alçakı, köŋül til kiçig tut ay er kıvçakı	Alçak günüllü insan ne der, dinle; ey boş insan, gönülünü alçak ve dilini kısa tut.
Köŋül kodkı tutsa bulur kut erig, küler yüz isig sözke tirlür tirig	însan gönlünü alçak tutarsa, saadet gelip, onu bulur; hayatta herkes güler yüz ve tatlı söz etrafında toplanır.
Küler yüz ısığ sözke yalŋuk isir, isinse bu yalŋuk bolur kul esir	Güler yüz ve tatlı söze insan ısınır; insan kime ısınırsa, ona kul-köle olur.
Serimlig kerek hem tuta bilse öz, közin ked küdezse tilin tıdsa söz	Sabırlı ve kendisine hâkim olmalıdır; gözünü iyi gözetmeli ve dilini sakınmalıdır.
Kulakı sak erse ögi bilgi keŋ, yorıkı tüz erse tili köŋli teŋ	Kulağı delik, aklı ve bilgisi geniş, tavrı ve hareketi doğru, sözü ve özü bir olmalıdır.
Tükel bilse erdem bitise bitig, kamuğ işke bilgin bu kılsa itig	Bütün faziletlere sahip olmalı ve kalem sahibi bulunmalıdır; her türlü işi bilgisi ile yürütmelidir
Bu erdem bilig kör kerek barça tüz, uluğ hâcib ötrü kızıl kılsa yüz	Ulu hâcib, işinde muvaffak olabilmesi için, bu fazilet ve bilgilerin hepsine birden sâhıp bulunmalıdır.
Tapuğlarda artuk bu yinçge tapuğ, hâciblıkturur baksa yetrü kamuğ	Dikkat edersen, hizmetler arasında en ince hizmet hâcibliktir.
Bu kaç neŋ kerek kim atansa hâcib, kişi başlasa yolka öŋdün keçip	Hâcıb olmak ve öne geçip, insanlara yol göstermek için, şu bir kaç şey lâzımdır.
Muŋar meŋzer emdi bu şâir sözi, bu şâir sözi ol biligsiz közi	Buna benzer şöyle bir şâir sözü vardır; şâir sözü bilgisize gözdür.
Hâciblıkka aşnu bu on neŋ kerek, yiti köz kulak sak köŋül keŋ kerek	Hâciblik için önce şu on şey lâzımdır; keskin göz, delik kulak, geniş, gönül.
Yüzi körki bod til ukuş ög bilig, kılınçı bularka tükel teŋ kerek	Yüz, kıyafet, boy, dil, anlayış, akıl, bilgi; tavır ve hareketi de bunlara tam denk olmalıdır.
Uzun keç yaşasunı ilig özi, uluğ hâcib ol begke körgü közi	Hükümdar çok yaşasın; fakat bir beyin gören gözü ulu hâcibdir.
Törü hem toku öıedi yinçge tapuğ, uluğ hâcib itse açar yol kapuğ	Kanun, usûl ve örfü yerine getirmek ince bir iştir; ulu hâcib bunu tanzim ederek, yol ve kapıları açar.
Muŋar meŋzetü keldi bilge sözi, eşitse köŋül bersü alsu özi	Bir âlimin buna benzer bir sözü vardır; duyan bu söze gönül versin ve benimsesin.
Uluğ işturur bu hâciblık işi, munı başka eltmez meger ked kişi	Bu hâciblik işi büyük iştir, bunu ancak çok ehil insan başarabilir.
Hâciblar işi tut ya begler işi, uluğ ya kiçig tut ötügçi kişi	ister hâciblerin, ister beylerin işi olsun, büyük veya küçük, o bütün mâruzâtta bulunmak isteyenleri kabul eder.
Açğıçı bitigçi ya iş tutğuçı, ya tonçı etükçi âmil bolğuçı	Hazinedar veya kâtip gibi memurlar ve elbiseci veya ayakkabıcı gibi san’atkârlar ile münâsabettedır.
Ya yat baz yalavaç keliş ya barış, boşuğ bergü açığ olarka tegiş	Yat-yabancı elçilerin geliş ve gidişine, onların istihkakları olan ihsan ve hediyelerin verilmesine o bakar.
Konukları körgü ya boğuzı yemi, açığlığ açığsızka kılsa emi	O bunların kalacakları yeri ve yiyecekleri yemeği tâyin eder, hediyeli veya hedıyesizlerin usûl ve çâresine bakar.
Uğrında erse kişi başlağu, törüsin tokusın yazım kılmağu	Yol ağzında ise, insanlara rehberlik eder; merasim, örf ve âdetin yanlış yapılmamasına dikkat eder.
Çığay tul yetim kıssa berse ötüg, anı barça tıŋlap ötünse ötüg	Fakir, dul, öksüz ve yetim dileklerini dinler ve bunları beye arzeder.
Mezâlim üdinde ötügçilerig, körü alsa yol kılsa bolsa erig	Haksızlığa uğrayarak, hak talebinde bulunanları kabul etmeli, yol göstermeli ve onlara karşı haşin davranmamalıdır.
Yana körse iç taş yarağsızlarığ, ayu berse tıdsa kötürse arığ	Yine içte ve dışta uygunsuzları görürse, onları ikaz ederek, hareketlerine mâni olmalı ve bunlara meydan vermemelidir.
Bu yaŋlığ tü işler neçe ülgülüg, uluğ hâcib elgi tegir belgülüg	Bu çeşit bir çok ölçülü işleri, şüphesiz, ulu hâcib halleder.
Bu işke basut barça andın kelir, kalı artasa kalsa andın kalır	Bu işlere her türlü yardım ondan gelir; eğer işler bozulur veya yapılmazsa, yine onun yüzünden kalır.
Ay ilig hâciblarka saklaŋu ol, bu kaç yerde artuk katığlaŋu ol	Ey hükümdar, hâcibler bir kaç yerde ihtiyatlı olmalı ve bu hususlarda çok gayret etmelidirler.
Biri beg sözini katığ tutsa berk, ikinçi havâka ukuş kılsa örk	Biri—hâcib beyin sözünden kat’iyen dışarı çıkmamalı; ikincisi hava ve heveslerine aklını yular yapmalıdır.
Üçünçi körürde küdezse özin, tilinde çıkarmasa tegme sözin	Üçüncüsü—huzurda müteyakkız olmalı ve ağzına gelen her sözü söylememelidir.
Orunç almasa kılsa barça işig, yağutsa begiŋe yıramış kişig	Rüşvet almamalı, üzerine düşen bütün işleri yapmalı ve uzaklaşmış olan insanları beyine yaklaştırmalıdır.
İki neŋ kişide bulunsa ilig, aŋar bermegil iş uzatma elig	Ey hükümdar, bir insanda şu iki şey varsa, ona iş verme ve yakınlık gösterme.
Biri tilde yalğan çıkarsa sözin, biri egrilik ol sikirtse özin	Bunlardan biri yalancılık ve diğeri de insanı doğru yoldan saptıran kötü huydur.
Bu iki kılınç kimde bolsa köni, özüŋke yakurma ay ilig anı	Bu iki tabiat gerçekten kimde bulunursa, ey hükümdar, onu kendine yaklaştırma.
Adın üç iş ol kör tapuğçı işi, küdezmese andın özi yer başı	Bak, daha şu üç şey vardır ki, hizmetkâr bunlardan korunmazsa, kendi başını yer.
Biri söz eşitse katığ tutsa berk, biri körse teŋsiz közin yumsa terk	Biri—her duyduğu şeyi ifşa etmemeli; ikincisi—görmemesi icap eden uygunsuz şeyleri görünce göz yummasını bilmelidir.
Üçünçi özin tutsa tursa köni, sevinçin keçürgey bu bulmış küni	Üçüncüsü —kendisine hâkim olmalı ve doğrulukla yaşamalıdır; böylelikle hayatını sevinç içinde geçirir.
Negü ter eşitgil bügü bilge beg, bu söz işke tutsa saŋa bolğa yeg	Hakîm ve âlım bey ne der, dinle; bu söze göre hareket edersen, senin için çok iyi olur.
Başıŋ kolsa begler sözin sözleme, yana ilke yazma başıŋnı yeme	Başını korumak istersen, beylerin söylemesi icap eden sözleri sen söyleme ve memlekete karşı suç işleyerek, kendi başını yeme.
Kara ilke yazsa kurıtur başın, tili sözde yazsa uşatur tişin	Avam memlekete karşı suç işlerse, başı gider; konuşurken dili suç işlerse, dişi kırılır.
Telim körmişim bar tegimsiz kişi, turup ilke yazdı kesildi başı	Çok görmüşümdür, liyakatsiz kimseler günün birinde memlekete karşı suç işlemişler ve başları kesilmiştir.
Üküş me eşittim bu til sözlemiş, köŋül sırrı açlıp erin başlamış	Sonra çok okudum, dil ihtiyatsız konuşurken, gönül sırrını ifşa etmiş ve o kimseyi yaralamıştır.
Yana aydı bilge bügü sözledi, özin tutnumaz er başın yer tedi	Alim ve hakimler de : — Kendisine hâkim olmayan insan kendi başını yer —demişlerdir.
Hâciblarka artuk küdezgü özüg, körürde közüg hem ötügde sözüg	Hâcibler kendilerini çok gözetmeli, huzurda gözlerine ve mâruzâtta bulunurken de, sözlerine dikkat etmelidirler.
Üdi bolmağınça özi kirmese, ayıtmazda aşnu ötüg bermese	Vakti gelmeden içeri girmemeli ve kendilerine sorulmadan da mâruzâtta bulunmamalıdırlar.
Negü ter eşitgil ukuşluğ tili, ukuşluğ tili açtı mani yolı	Akıllı insan ne der, dinle; akıllının dili mâna yolunu açmıştır.
Üdi bolsa körkit meliklerke yüz, ayıttukta sözle tilin sözke söz	Meliklere vakti gelince yüzünü göster, sordukları vakit söyle ve ancak sorduklarına cevap ver.
Kamuğ neŋke vakt ol üdi belgülüg, üdi boldı erse körür iki köz	Her şeyin muayyen bir vakti ve zamanı vardır; vakti geldi ise, bunu iki göz görür.
Bu yaŋlığ kerek barça erdem bilig, uluğ hâcib ötrü uzatsa elig	Bütün fazilet ve bilgilerinin böyle olması lâzımdır; bu vasıfları hâiz olan ulu hâcıb vazifesine başlayabilir.
Bu erdi ay ilig özüm bilmişi, munukı ötündüm ayıtmış tuşı	Ey hükümdar, benim bildiklerim bunlardır; işte sorulduğu için arzettım.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig aydı uktum eşittim bu söz, takı bir söz aytur seniŋdin bu öz	Hükümdar: — Bunları dinledim, anladım — dedi—sana bir şey daha soracağım.
Maŋa ayğıl emdi kapuğ başlar er, negü teg kerek ay bu iş işler er	Şimdi gelelim kapıcı-başına; bu vazifeyi üzerine alan insan nasıl olmalıdır?
Öğdülmiş İligke Kapuğ Başlar Er Negü Teg Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Kapıcı-Başının Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, esen inç tirilgil ay kılkı silig	Öğdülmiş cevap verdi ve:-—Ey hükümdar, huzur içinde uzun seneler yaşa; ey yumuşak huylu — dedi —
Kapuğ başlar er ked bağırsak kerek, teni cânı birle tapuğsak kerek	Kaptcı-başı olan insan çok sâdık olmalı ve bu hizmeti canla başla benimsemiş bulunmalıdır.
Kapuğda yarutsa karaŋku tünüg, kapuğda batursa yarumış künüg	O karanlık geceyi hizmet kapısında ağartmak ve parlak güneşi de aynı kapıda batırmalıdır.
Törü hem toku bilse kılsa tapuğ, oŋay bolsa kılkı kılınçı kamuğ	Hizmet ederken, usûl ve erkânı bilmeli; tabiatı, bütün tavır ve hareketi mülayim olmalıdır.
Tuzı etmeki keŋ akı bolsa ked, kümüş berse altun er at terse ked	Tuzu-ekmeği bol ve kendisi çok cömert olmalı; gümüş ve altın vererek, etrafına çok insan toplamalıdır.
Keçe bolsa yatğak bu yatsa burun, ayu berse tegme kişike orun	Gece olunca, daha yatmadan, saray nöbetçilerini lüzumlu yerlere dikmelidir.
Azak yat baz erse ayıtğu kerek, oduğrak kim erse yağutğu kerek	Nereden geldiği belli olmayan yat ve yabancı varsa, onları soruşturmak ve aralarında en gözü açık olanları hizmete almalıdır.
Körü bekletip çıksa karşı kapuğ, tükel boldı ol künki barça tapuğ	Saray kapısını gözü önünde kapatıp çıkınca, o günün bütün hizmeti tamamlanmış olur.
Yana erte tursa kapuğ başlasa, keçe taŋda turğaknı tepretmese	Sabahleyin kalkınca, kapıdaki vazifesinin başına geçmeli; sabah akşam nöbetçileri yerinde tutmalıdır.
Kalı yol üdi bolsa başlap kirip, körünse hılın barça yumğı terip	Kabul zamanı gelince, o bütün takımını toplayarak, onların başında huzura çıkmalıdır.
Özi çıksa körnüp üküş turmasa, kapuda kişi kolsa özde basa	Huzurda çok kalmamalı, şöyle bir görünüp çıkmalı; kapıda da kendi yerine bir adam bırakmalıdır.
Er at kirse hılça körünse tüzü, bu körse yarağlı yarağsız azu	Hizmetkârlar takım hâlinde, birden huzura çıkarken, o buna lâyık olan ve olmayanları gözden geçirmelidir.
Kalı yol kesilse kapuğ başçısı, yana kirgü bolsa er at sözçisi	Kabul zamanı sona erince, kapıcı-başı hizmetkârlardan mâruzâtta bulunacak kimse varsa, onunla tekrar huzura girmelidir.
Ötünse er at ötgi kolsa tilek, muŋadmış kişike bu bolsa yölek	Onların isteklerini arzetmeli, arzularını desteklemeli ve onlara yardım etmelidir.
Alu berse açı kör altun kümüş, kayuka at alsa kayuka yumuş	Onlara hükümdardan altın-gümüş, ihsanlar koparmalı; bâzılarına unvan ve bâzılarına da vazife verilmesi hakkında tavassutta bulunmalıdır.
Erig tapnurı kim bağırsak seve, tapınmaz kayusı yorığlı yava	Kim gönülden, severek hizmete gayret ediyor, kim hizmet görmeyerek, boşuna geziyor.
Yarağlığ kayu ol asığlığ kayu, boluğluğ kayu ol tusuluğ kayu	Uygun ve faydalı olanı kim; ileride faydalı olacak bir istidada sahip bulunanı kim.
Ötünse begiŋe bu tegme birig, aça adra berse kötürse erig	Bunları hep beyine arzetmeli ve birer-birer açıklayarak, lâyık olanı yükseltmelidir.
Çıkıp edgü yarlığ tegürse tilin, er at köŋli mundağ isitse alın	Çıkınca, hükümdarın taltif ve takdir hakkındaki fermanlarını bizzat tebliğ etmeli ve hizmette bulunanların gönlünü böyle tedbirler ile ısındırmalıdır.
Kapuğda ite tursa oldruğ turuğ, tüzülse orun kalmasa bir kuruk	Kapıda oturacak ve duracak yerleri dâima nizam altında bulundurmalı ve öyle tertip etmeli ki, hiç kimse açıkta ka-lmasın.
Körü alsa yat baz keligli kişig, ağır tutsa koldaş kılınmış işig	Gelen yat ve yabancı kimseleri karşılamak ve arkadaş edindiği kimselere de hürmet göstermelidir.
Liv aş tirki kirse körü ıdsa köz, yarağsıznı körse anı tıdsa öz	Yemek tepsisi girdiği vakit, onu göz altında bulundurmalı ve münâsip olmayan şeyleri görürse, buna mâni olmalıdır.
Şireni çıkarda körüp saklasa, aŋar toğru yolda elig tegmese	Şıra çıkarken, onu nezâret altına almalı ve yolda her hangi bir elin ona dokunmamasına dikkat etmelidir.
Kapuğda çıkarsa liv aş tirkini, körü tüz ületse begi körkini	Kapıdan yemek çıkarken, tepsilere nezâretle bunun, beyin şanına lâyık bir şekilde, her kese dağıtılmasına dikkat etmelidir.
Neçe ka tegürgü kerek bu aşığ, kuruğ kodmasa bir içig hem taşığ	içte ve dışta hiç kimseyi açıkta bırakmamak için, kaç kap yemek dağıtmak lâzım geldiğini bilmelidir.
İki neŋ bedütür bu begler çavı, ilinde tuğı kör törinde livi	Beylerin şöhretini iki şey büyütür: eşiğinde— tuğu ve baş köşesinde — sofrası.
Adın ma iki neŋ kapuğ körki ol, bedütür beg atın açar kutka yol	Şu iki şey de kapının süsüdür; bunlar beyin adını büyütür ve saadete yol açar.
Uluğ hâcibı bolsa âzâd kişi, takı bir yarağlığ kapuğ el başı	Bunlardan biri — hür insan olan ulu hâcıb, biri de— işinin ehli olan bir kapıcı-başıdır.
Bu iki kişi birle itlür kapuğ, uluğluk bile atı yadlur kamuğ	Bu iki kimse ile kapı tanzim edilir ve beyin adı büyüklükle her tarafa yayılır.
İdişçi töşekçi yeme aşçıka, tüzü köz kemişse yeme tuğçıka	Kapıcı-başı şarapçı, döşekçi, aşçı ve tuğcuları hep göz önünde tutmalıdır.
Yeme kuşçı kişçi yeme ok yaçı, anuk tutsa künde kapuğda tuçı	Doğancı, avcı ve okçuları da her gün ve her an kapıda hâzır bulundurmalıdır.
Turup barsa evke hılın koldaşın, özi birle eltse yetürse aşın	Oradan kalkıp, evine giderken, yardımcı ve arkadaşlarını birlikte götürerek, onlara yemek ikram etmelidir.
Yetürse içürse todursa karın, kuruğ ıdmasa berse özde barın	Yedırip-içırerek, karınlarını doyurduktan sonra da, boş göndermemeli; neyi varsa, onlara ihsanda bulunmalıdır.
Öziŋe bir at ton tolum kılsa tap, adının ülese bir az kodsa tap	O bir at, bir kat elbise ve silâh ile yetinmelidir; kendisine az bir şey kalsa yeter; kalanı başkalarına dağıtmalıdır.
Tapuğka kelir erse yat baz kişi, körü alsa itse otağı işi	Yat-yabancı bir kimse hizmete gelirse, onu karşılayıp, kalacağı yeri ve arkadaşlarını tâyin etmelidir.
Tapuğka körüŋinçe körse anı, aşı boğuzı ornı atı hem tonı	Huzura çıkmadan önce, onu görmeli; yiyeceğine-içeceğine, yerine, atına-elbisesine dikkat etmelidir.
Yeme aytu tursa er at hâllerin, açı hem tokı ya tonın oprakın	Hizmetkârların hâllerini sormalı, açmıdırlar-tokmudurlar, yiyecekleri varmı; bunlar ile dâima ilgilenmelidir.
Muŋadığlı barmu elig tarlıkın, muŋıŋa yarasa ötese hakın	Eli darda kalan varsa, onun ihtiyâcını karşılamak ve hakkını vermelidir.
Kim erse kapuğka birer kelmese, ayıtsa tilese ne bolmış tese	Bir kimse bir müddet kapıya gelmezse, ne olduğunu sormalı ve sebebini araştırmalıdır.
Kalı iglig erse ayıtğu kerek, yavalık kılur erse tıdğu kerek	Eğer hasta ise, hâlini sormalı; haylazlık ediyorsa, buna mâni olmalıdır.
Bu barça begiŋe bağırsaklık ol, sevinçin tilep bu tapuğsaklık ol	Bütün bunlar beye karşı içten bağlılık ifâde eder; bu onu memnun etmek için, candan yapılması lâzım gelen bir iştir.
Negü ter eşitgil tapu kılmış er, tapuğ birle begde ağır bolmış er	Hizmet etmiş ve hizmeti ile beyden takdir görmüş insan ne der, dinle.
Tapuğçı begiŋe bağırsak kerek, bağırsak tegüçi tapuğsak kerek	Hizmetkârın beyine içten bağlı olması lâzımdır; içten bağlı olanında candan hizmet etmesi lâzımdır.
Tapuğsak bir özkey bağırsak kulı, bekütür yarı künde beglik ulı	Candan hizmet eden sâdık ve candan bağlı bir kulun hizmeti beyliğin temelini günden-güne sağlamlaştırır.
Öz asğı tilemez bağırsak bolup, beg asğı tiler künde edgü kolup	Candan hizmet eden kimse kendi faydasını düşünmez; o her gün iyi niyetle beyin menfaati için çalışır.
Asığ kılsa azğan anıŋ men kulı, çeçek yaslığ erse biçermen ulı	Yaban çiçeği faydalı ise, ben onun kuluyum; eğer özenilerek yetiştirilmiş çiçek zararlı ise, onun kökünü keserim.
Bağırsız tusulmaz oğulda körü, bağırsak tapuğçı tususı örü	Candan bağlı hizmetkârın kıymeti merhametsiz ve hayırsız evlâttan, daha yüksektir.
Asığsız tusulmaz kadaş erse kod, tusulur adaş tut asığ birle tod	Faydasız ve değersiz ise, kardeş olsa bile onu bırak; istifâde edebileceğin insanı arkadaş edin ve onun bol-bol hayrını gör.
Tili birle yumşak süçig tutğu söz, köŋül tutsa alçak yaruk tutsa yüz	Kapıcı-başı yumuşak ve tatlı sözlü olmalı; gönülünü alçak tutmalı ve her vakit güler yüz göstermelidir.
Tügük yüz açığ söz kişig tumlıtur, tiriglikte kitmez köŋülde yatur	Çatık yüz, acı söz insanı soğutur ve bunun tesiri bütün hayat boyunca devam eder, insanın gönlünden çıkmaz.
Muŋar meŋzer emdi bu beytig okı, sözi mani birle ukulğay takı	Şimdi buna benzeyen şu beyti oku; sözü ile birlikte mânası da anlaşılır.
Sözün sökse yalŋuk açıtsa tilin, süŋükke sızığ ol köŋülke yalın	insan sözü ile söğer ve dili ile acıtırsa, bu kemiğe sızı ve gönüle ateş olur.
Urup berge başı büter terk söner, tilin sökse bütmez açığı yılın	Vurulan kamçı yarası kapanır ve çabuk geçer; dil acısı ise, yıllarca dinmez.
Kalı atlanur bolsa begler süke, ya kuşka çögenke ya el körgüke	Beyler sefere, ava, cirit oyununa veya memleket gezisine çıktıkları vakit,
İdi sak küdezgü bu yerde begin, yoduğ tegmese anda teŋsizlikin	Beyini çek dikkatle gözetmeli; başına kötü bir hâdise, bir felâket gelmesini önlemelidir.
Kalı tuşsa beglerke yaŋluk hatâ, tuşar at öze kuşta avda süde	Eğer beylere bir felâket ve belâ gelirse, bu avda, kuş avında veya seferde hareket esnasında gelir.
Bütünsüz bar erse yıratğu anı, siziklig bar erse sakıŋu anı	İtimat edilemeyecek kimseleri onun yanından uzaklaştırmalı, şüpheli kimselere karşı ihtiyat tedbirleri almalıdır.
Bütün çın sevigli bağırsak kişi, yakın yortsa begke küdezse başı	Onun başını korumak için, itimatlı, doğru, onu seven ve ona gönülden bağlı insanları beyin etrafında bulundurmalıdır.
Sü başçı tüze tursa yortuğ kurın, eriglerni yığsa yetürse soŋın	Kumandan beyin muhafız alayını tanzim ederken, kimsenin ileri gitmemesine ve geri de kalmamasına dikkat etmelidir.
Kiçig kur uluğlar ara kirmese, yırak taş yorığlı yakın yortmasa	Küçük rütbeli kimseler büyükler arasına girmemeli; uzak ve dışarıda bulunması icap edenler de yakın gelmemelidir.
Kapuğda neteg erse oldruğ turuğ, bu yortuğda andağ kerek ay uluğ	Her kesin saray kapısındaki mevkii ve yeri ne ise, bu hareket esnasında da olduğu gibi muhafaza edilmelidir; ey büyük.
Kapuğ başlar erniŋ bağırsaklıkı, bu yaŋlığ kerek ay ajunçı akı	Kapıcı-başı olan kimse böyle içten bağlı olmalı, ey cömert hükümdar.
Bu yaŋlığ kerek bu kapuğ başlar er, begi etmeki yep işin işler er	Kapıyı bekleyen ve beyinin ekmeğini yiyip, işini gören insan böyle omalıdır.
Munukı men aydım eşitti ilig, talu er tilese üdürsü bilig	işte ben söyledim ve hükümdar dinledi; eğer seçkin insan dilerse, bilgiyi tercih etsin.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUALİ
İlig aydı uktum munı belgülüg, takı bir sözüg ay maŋa ülgülüg	Hükümdar:—Bunu iyice anladım; bir şey daha soracağım, buna da düşünerek, cevap ver — dedi —
Bilir sen seziksiz ajun begleri, yalavaç ıdur ildin ilke eri	Şüphesiz, bilirsin ki, dünya beyleri memleketten memlekete elçi gönderirler.
Ayu ber maŋa bir bilig söz uzı, yalavaç ıdur ildin ilke özi	Bana mühim bir söz söyle, bir bilgi daha ver; bir memleketten bir memlekete elçi gönderirken,
Negü teg kerek bu yalavaçlık er, aŋar bütse begler karılatsa yer	Beylerin ona inanması ve onu yollaması için, bu elçiliğe nasıl bir insan lâzımdır?
Öğdülmiş İligke Yalavaç Idğuka Negü Teg Er Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Elçi Göndermek ıçin Nasıl Blr İnsan Lâzım Olduğunu Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, bu işke idi ked yetürsü bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve — Hükümdar bu meseleyi çok iyi düşünmelidir — dedi —
Kamuğ erde üdrüm yalavaç kerek, biliglig ukuşluğ talu ked yürek	Elçi insanlar arasında mümtaz, akıllı, bilgili, seçkin ve çok cesur bir kimse olmalıdır.
Bayat kullarında eŋ üdründüsi, yalavaçlar erdi kişi edgüsi	Tanrının kulları arasında en seçkinleri ve insanların en iyileri onun elçileri idi.
Yalavaçtın itlür telim törlüg iş, yalavaçtın ötrü kelür körklüg iş	Pek çok işler elçiler ile görülür; iyi neticeler elçiler vâsıtası ile elde edilir.
Ukuşluğ kerek ked yalavaç örüg, biliglig kerek sözke bilse yörüg	Elçi çok akıllı, temkinli ve sözünü ifâde edebilmesi için de bilgili olmalıdır.
Yana bilse söznüŋ içi hem taşı, itilse anıŋ ötrü tüzmiş işi	Vazifesinde muvaffak olabilmesi için, elçinin bir de sözün içini ve dışını bilmesi lâzımdır.
Negü ter eşitgil ajunçı beg er, bodun başlağuçı biliglig yeg er	Dünya beyi, halkı idare eden, bilgili ve iyi insan ne der, dinle.
Öküşte talu er ukuşluğnı bil, bodunda bedüki biligligni kıl	insanların en seçkini, akıllı ve tam bilgili insanı halka âmir tâyin et.
Kayu işte aşnu aşunsa ukuş, ol iş baçka bardı sınadım üküş	Hangi işte akıl ön-ayak olursa,.o iş başarı ile neticelenir; bunu çok tecrübe ettim.
Kayu işke bilge yetürdi bilig, anı yetti tuttı tegürdi elig	Alim hangi işte bilgisini kullanırsa, ona ulaşır; onu tutar ve elde eder.
Ukuş işke tutsa bilig başlasa, üküş işler itlür kişi işlese	insan aklını kullanır ve işine bilgi ile başlarsa, giriştiği her işte muvaffak olur.
Bağırsak kerek hem közi köŋli tok, bütün çın kılıkı köni bolsa ok	Elçi gözü, gönülü tok, içten bağlı, itimat edilir, doğru ve dürüst tabiatlı bir insan olmalıdır.
Bağırsak tapuğçı beg asğın tiler, beg asğın tilegli begin çın sever	Candan bağlı olan hizmetkâr beyin faydasını ister, beyin faydasını isteyen — beyini gerçekten sever.
Begiŋe asığçı bağırsaknı bil, bağırsaknı bulsa özüŋ bağrı kıl	Bil ki, beyine faydalı olan, ona gönülden bağlı kimsedir; içten bağlı birini bulursan, onu bağrına bas.
Bağırsak tapuğçı bağır sanı teg, bağırda yakınrak yürek kanı teg	içten bağlı hizmetkâr insanın bağın gibidir; belki de bağırından daha yakın, yürek kanı gibidir.
Közi suk kişi özke erksiz bolur, bu suklar yalavaçka teŋsiz bolur	Aç gözlü adam kendisine hâkim olamaz; haris olanlar elçiliğe lâyık değildirler.
Közi tok çığay erse bayka sanur, serinse kişi tegme işte unur	Gözü tok insan, fakir olsa dahi, zengin sayılır; insan sebat ederse, her işte muvaffak olur.
Suk er umduçı ol yavuz umduçı, kişi umduçısı atı koltğuçı	Haris kimse tamahkâr olur, tamahkârlık fenadır; tamahkâr insanlara dilenci derler.
Negü ter eşitgil közi tok kişi, közi tok kişi boldı baylar başı	Gözü tok insan ne der, dinle; gözü tok insan en zengin insandır.
Çığay kılsa kimni közi suklukı, bayutmaz anı bu ajun toklukı	Aç gözlülük kimi fakir yapmış ise, bu dünya onu ne kadar doyursa, yine zenginleştiremez.
Kimi erse umdu kılur erse kul, anıŋ boşlukı kör ölüm birle ol	Kim tamahkârlığın esiri olur ise, ondan ancak ölümle kurtulabilir.
Takı yakşı aymış bilig bergüçi, közi sukka öt sav erig bergüçi	Bilgi veren, aç gözlü olana öğüt ve nasihat veren insan çok güzel söylemiş.
Tükel bay bolayın tese belgülüg, köŋül baylıkı kol ay ersig külüg	Tam mânası ile zengin olmak istersen, hiç şüphesiz, gönül zenginliği dile, ey şanlı yiğit.
Neçe me kul erse közi tok beg ol, suk öz beglikindin bu kulluk yeg ol	Gözü tok olan, kul olsa bile, beydir; haris kimsenin beyliğinden bu kulluk daha iyidir.
Kayu beg suk erse çığay ol çığay, kayu kul közi tok beg ol köŋli bay	Hangi bey haris ise, o fakirdir, fakir; hangi kulun gözü tok ise, o gönülü zengin bir beydir.
Uvutluğ kerek ked amul hem silig, siliglik bile bilse törlüg bilig	Elçi haya sahibi, çok sakin ve nâzik bir insan olmalı; hilm ile beraber, her türlü bilgiye de sahip bulunmalıdır.
Uvut bolmasa er otun el bolur, uvut birle yalŋuk bütünlük kılur	Haya olmazsa, insan küstah ve âdi olur; haya sahibi insan dürüst hareket eder.
Amul bolsa ötrü atanur tüzün, silig bolsa kılkı sevitür özün	insan sakin tabiatlı olursa, ona halım denilir; nâzik kimse, kendisini her kese sevdirir.
Tetiglik bile bolsa erke bilig, tüzü işke tegrür bu bilgi elig	İnsanda zekâ ile birlikte bilgi de bulunursa, o bu bilgisi ile her işte muvaffak olur.
Bu beytig okığıl negü ter eşit, bilig birle başlap özüŋke iş it	Şu beyti oku, ne der, dinle; her işe bilgi, ile başla ve ona göre hareket et.
Ukuş birle uk iş bilig birle bil, künüŋ bolsu kutluğ kutadsunı yıl	İşi akıl ile anla, bilgi ile bil; günün kutlu olsun, hayatın mesûd geçsin.
Tetiglik bile er tilekke tegir, bilig bil ukuş uk işiŋ ötrü kıl	İnsan dileğine zekâ ile ulaşır; önce bilgi edin, iyice kavra, sonra işe giriş.
Tetiglik bile bilse törlüg bitig, bitig bilse ötrü bolur er tetig	Elçi zekâ ile birlikte bir de inşanın nev’ine vâkıf olmalı; inşa bilen insan zâten zeki olur.
Bitise okısa eşitse sözüg, anın ötrü bilge kılur er özüŋ	Yazmalı, okumalı ve başkalarının sözünden de istifâde etmelidir; insan bu suretle âlim olur.
Kamuğ törlüg erdem bu bilse tükel, bu erdem bile er meŋiz kılsa al	O her türlü faziletleri tam olarak bilmelidir; bu faziletler ile insan yüzünü ağartır.
Kitâblar okır hem bilir erse söz, ukar erse şir hem koşar erse öz	Çok kitap okumalı, söz söylemesini bilmeli; şiirden anlamalı ve kendisi de şiir yazmalıdır.
Nücûm bilse tıb hem yora bilse tüş, anıŋ yormışı teg sözi kelse tuş	Hey’et ilminden ve tıptan anlamalı; rüya yormasını bilmeli ve sözü yorduğu gibi çıkmalıdır.
Bilir erse sakış yeme hendese, aded cedri kılsa misâhat basa	Hesaba, bir de hendeseye vâkıf olmalı; cezir ile mesaha ilmini de bilmelidir.
Yana nerd ü şatranc bilir erse ked, harifleri andın ulır erse ked	Bundan başka, bir de çok iyi tavla ve satranç oynamasını bilmeli ve rakiplerini iyice sıkıştırmalıdır.
Çögenke ked erse atar erse ok, yeme kuşçı avçı ajunda ozuk	Cirit oyununda mahir olmalı ve ok atmasını iyi bilmeli; kuşçuluk ve avcılıkta da başkalarına üstün gelmelidir.
Kamuğ til bilir erse açsa tilig, kamuğ hatnı bilse bitise elig	Konuşurken, bütün dilleri konuşmalı; yazarken, bütün yazıları, yazmalıdır.
Bu yaŋlığ kerek barça erdem bilir, bu yaŋlığ yalavaç tilekke tegir	Elçilik için bütün bu faziletleri bilen bir insan lâzımdır; böyle elçi işinde muvaffak olur.
Yalavaç tetig bolsa bilge oduğ, beg asğı bolur anda tutnur boduğ	Elçi zeki, âlim ve uyanık olursa, her yerde hoş karşılanır ve beyine faydalı olur.
Yalavaç yavuz bolsa kıvçak kovı, seziksiz tüker anda begler suvı	Elçi kötü, kof ve boş olursa, onun gittiği yerde, şüphesiz, beylerin itibârı kaybolur.
Yalavaç barır er idi ked kerek, kamuğ törlüg işke bu tutsa yürek	Her işte emniyetle hareket edebilmesi için, elçi olarak gidecek kimsenin çok iyi bir insan olması lâzımdır.
Kayu törlüg erdem aŋar satsalar, anı utsa ötrü ağır tutsalar	Karşısına ne gibi meziyetler ile çıkarlarsa-çıksınlar, o rakiplerini yenmeli ve kendisini saydırmalıdır.
Kayu törlüg er me sözin sözlese, anı uksa bilse yana kizlese	O her çeşit insanın sözünü dinlemeli, anlayıp bilmeli, fakat bunu açığa vurmamalıdır.
Yalavaç bilir bolsa erdem kamuğ, bedüyür begi atı ilde uluğ	Elçi her türlü fazilete sahip olursa, beyi büyür ve adı o memlekette yükselir.
Negü ter eşitgil bilir kök ayuk, bu söz ukmasa er anıŋ ögi yok	Bu işleri bilen kök-ayuk ne der, dinle; bu sözü anlamayan insanın aklı yoktur.
Kimiŋ erdemi bolsa atı yorır, kalı bolmasa erdem atsız karır	Kim faziletli ise, onun adı her tarafa yayılır; eğer bir kimsenin fazileti yoksa, adı anılmadan, ihtiyarlar, gider.
Kişi erdemi birle erdin keçer, üküş bolsa erdem er örlep uçar	insan fazileti ile başkalarına üstün olur; kimin fazileti çok ise, o uçar gibi yükselir.
Elig sunsa erdem bile er tegip, uluğ tağ başın yere ildrür egip	Kim fazilet ile elini uzatırsa, yüce dağların başını eğerek, yere indirir.
Söz ukğan kerek bolsa hâzır cevâb, cevâb kılsa bermiş söziŋe savâb	Sorulan suâle doğru cevap verebilmesi için, onun sözden anlar ve hazır cevap bir kimse olması lâzımdır.
Bor içmez kerek ked özin tutğuçı, özin tutğuçı er bulur kut küçi	O şarap içmemeli ve nefsine çok hâkim olmalıdır; nefsine hâkim olan insan, kendisini saadete erdirecek kudrete sahip olur.
Biliglig bor içse biligsiz bolur, biligsiz esürse adın ne kalur	Bilgili kimse içki içerse, bilgisiz olur; bilgisiz sarhoş olursa, geriye ne kalır.
Bor ol bu biligke ukuşka yağı, bor atı hakikat tütüş ol çoğı	içki bilginin ve aklın düşmanıdır; içkinin adı, hakikatte, kavga ve gürültüdür.
Neçe me biliglig ukuşluğ kişi, başın borka soksa buzar öz işi	Ne kadar bilgili ve akıllı insan olursa-olsun, kendisini içkiye verirse, işini bozar.
Neçe me uvutluğ silig kılkı uz, bor içse otunluk kılur barça öz	Ne kadar haya sahibi, nâzik ve iyi tabiatlı olursa-olsunlar, içki içince, insanlar kabalık ederler.
İsizim uvut ya ukuş ög bilig, arığsız bu borka berür ay silig	Ey nâzik insan, ne yazık ki, insan hayasını ve aklını, idrâkini, bilgisini bu pis içkiye verir.
Bor içme bor içse barır er kutı, bor içse bolur tilve munduz atı	îçki içme, içki içen insanın saadeti elden gider;.içki içenin adı deli ve budalaya çıkar.
Karınka süçig kirse çıkrur sözüg, bu çıkmış söz ök yandru örter özüg	Şarap mideye girerse, sözü dışarı çıkarır; bu çıkan söz de tekrar kendisini yakar.
Negü ter eşitgil bu beyt ayğuçı, okığıl açılğay taşı hem içi	Şu beyti söyleyen ne der, dinle; okursan, onun içini ve dışını anlarsın.
Kalı içtiŋ erse esürgü süçig, köŋül sırrı açtı çıkardı içig	Eğer sarhoş eden şarâbı içersen, gönülün sırrını açmış ve içindekileri dışarı dökmüş olursun.
Biliglig bor içse biligsiz bolur, biligsiz bor içse bolur kenç kiçig	Bilgili, içki içerse, bilgisiz olur; bilgisiz kimse içki içerse, kimse küçük çocuğa döner.
Tili uz kerek hem köŋüllüg kerek, sözi uz kerek hem ked öglüg kerek	Elçi fasîh dilli ve gönül sahibi bir kimse olmalı; sözde usta ve akılda üstün bulunmalıdır.
Siŋimlig bolur ol tili uz kişi, sözi uz yorısa yarar er işi	Hoş-sohbet insanlar her yerde iyi kabûl görürler; sözde usta kimse işte de muvaffak olur.
Köŋüllüg kerek ked unıtmasa söz, negü söz eşitse katığ tutsa öz	O kuvvetli bir hafızaya sahip olmalı ve sözü unutmamalı; ne gibi söz duyarsa-duysun, onu sıkı tutmalıdır.
Yüzi körki körklüg kerek hem bodı, yülüg bolsa bod sın kişide kedi	Yüzü güzel, kendisi yakışıklı ve saçı-sakalı düzgün olmalı ve boy posça da insanlar arasında temayüz etmelidir.
Özi ersig erse bedük himmeti, bu iki bile ol kişi kıymeti	Elçi büyük himmet sahibi ve merd. bir insan olmalıdır; insanın kıymeti bu iki şey ile ölçülür.
Sözi bolsa yumşak şeker teg süçig, süçig sözke yumşar uluğ hem kiçig	Sözü yumuşak ve şeker gibi tatlı olmalı; tatlı söze karşı, büyük küçük, her kes yumuşar.
Yalavaç işi kör neçe söz bolur, sözi yakşı bolsa tilekin bulur	Elçinin işi hep sözle olur; sözü iyi olursa, dileğine kavuşur.
Bu yarlığ kişi bulsa ilig kutı, aŋar berse bolğay yalavaç atı	Devletli hükümdar böyle bir insan bulursa, onu elçi olarak seçebilir.
Anı ıdsa bolğay yalavaçlıkın, yırak erse yat baz öz erse yakın	İster uzakta yat-yabancılara, ister yakındaki kendi adamlarına olsun, onu elçilikle gönderebilir.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLl
İlig aydı uktum eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı	Hükümdar : — Dinledim ve bunu anladım — dedi — bir sözüm daha var, onu da söyleyiver.
Seniŋdin ötelsün maŋa söz takı, meniŋdin ötelsün saŋa söz hakı	Sen bana fikrini söyle, ben de sana sözünün hakkını ödeyeyim.
Bitigçi negü teg kerek ay tetig, aŋar beg ınanıp bititse bitig	Ey akıllı, kâtip nasıl olmalıdır, ki, bey ona itimat ederek, yazılarını yazdırabilsin.
Öğdülmiş İligke Bitigçi Ilımğa Negü Teg Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Kâtibin Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, bu işke idi ked yetürsü bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Hükümdar bu husus hakkında çok düşünmelidir — dedi.
Ötüg berdi ögdülmiş aydı ay beg, yorayın bu sözni köŋülteki teg	Öğdülmiş devamla şunları arzetti :— Ey bey, bu sözü düşündüğüm gibi izah edeyim — dedi —
Neçe me bilig bilse begler özi, bitigçi kerek ol bitise sözi	Beyler kendileri ne kadar bilgili olurlarsa-olsunlar, sözlerini yazmak için, onlara yine de kâtip lâzımdır.
Bitigçike ayğu kerek iç sözin, küdezse bitigçi üküş ya azın	Kâtibe sırları söylemek icap edecektir; kâtip, az veya çok olsun, bunları gizli tutmalıdır.
Bu iç söz tutuğlı bütün çın kerek, bütünlükke artuk bütün din kerek	Bu sırlara vâkıf olan kimse itimat edilir, dürüst bir insan ve itimat kazanmak için de, dini bütün olmalıdır.
Kalı tutmasa bu bitigçi sözüg, begi sırrı açlur bu örter özüŋ	Eğer kâtip sır saklamasını bilmezse, beyinin sırrı fâş olur ve bu da kâtibi yakar, mahveder.
Neçe me bu begler sözin kizlese, bu iki kişike kerek sözlese	Beyler sözlerini ne kadar gizlerlerse-gizlesinler, onu şu iki kimseye açmak zorundadırlar.
Birisi bitigçi birisi vezir, bu iki kişike söz açmak tegir	Bunlardan biri — kâtip, biri — vezirdir; bu iki şahsa sırrı tevdi etmek icap eder.
Bu iki kişike söz açğu kerek, söz açsa avağları yüdgü kerek	Bu iki kişiye sırrı açmak ve sırrı açınca da nazlarını çekmek lâzımdır.
Bu iki kişide bolur barça söz, bu söz tutmasa öz işin buzdı öz	Bütün sırlar bu iki insanda bulunur; bu sırları saklamazlarsa, kendi işlerini kendileri bozmuş olurlar.
İdi yakşı aymış ötüken begi, tilin tutzu bermiş saŋa söz yegi	Ötüken beyi çok iyi söylemiş, sözlerin iyisini sana dili ile ulaştırmıştır.
Ay begler ınançı sözüg kizle berk, sözüg kizlemese başıŋ barğa terk	Ey beylerin itimâdını kazanan insan, sırrı iyi sakla; sırrı saklayamazsan, derhâl başın gider.
Bu ağzıŋ misâli üŋür sanı teg, sözüg çıksa andın sehar tanı teg	Bu ağız bir in gibidir; sözün oradan çıkarsa, seher yeli gibi olur;
Yazıldı ajunka anı tirgüsüz, eşitti tüzü halk anı örtgüsüz	Dünyaya yayılır ve artık toplanmaz; onu bütün halk duyar ve artık örtülemez.
Ağızdın ara ot ara suv çıkar, birisi itigli birisi yıkar	Ağızdan bâzan ateş, bâzan da su çıkar; bunların biri yapar, biri de yıkar.
Küyer ot teg ol bu kereksiz sözüg, ağızdın çıkarmağu küygey özüŋ	Lüzumsuz söz yanan ateş gibidir; onu ağızdan çıkarmamalısın, sonra kendin yanarsın.
Akar suv teg ol bu tilin edgü söz, kayuka bu aksa çeçek öndi tüz	Dilin söylediği iyi söz ise, akar su gibidir; nereye akarsa, orada çiçek açar.
Ayâ er atanmış biliglig bügü, köŋül sırrı artuk katığ kizlegü	Ey merd tanınmış bilgili hakîm, gönül sırrını çok sıkı saklamalıdır.
Negü ter eşitgil bu beytig okı, köŋül sırrı kizle ay köŋlüm tokı	Şu beyti oku, bak, ne der; ey gönülümü doyuran, gönül sırrını gizli tut.
Köŋül sırrı berk tut sen ayma tilin, kalı aydıŋ erse ökünçi yılın	Gönül sırrını iyi muhafaza et, sen onu söyleme; eğer söylersen, peşimanlığı yıllarca sürer.
Kızıl til kara başka yavlak yağı, bu yavlak yağığ bekle inçin salın	Kırmızı dil kara başın amansız düşmanıdır; bu kötü düşmanı sıkı tut ve huzur içinde yaşa.
Bitigçi biliglig ukuşluğ kerek, hatı uz belâğat takı edgürek	Kâtip bilgili ve akıllı olmalı, güzel bir hatta ve üstün bir belâgate sahip bulunmalıdır.
Bitigde hat uz bolsa açlur köŋül, okığu kelir baksa avnur köŋül	Mektubun hattı güzel olursa, gönül açılır; onu görünce, insan okumak ister, gönül avunur.
Belâğat bile hat teŋeşse kalı, idi edgü til bu bitig söz tili	Hattın güzelliği eğer belagat ile de bırleşırse, yazılı söz mükemmel bir ifâde bulmuş olur.
Negü ter eşitgil ıla sır teŋi, idi edgü yaŋ bu bitig söz yaŋı	ila kâtibi ne der, dinle; yazılı söz usûlü mükemmel bir usûldür.
Kamuğ edgü sözler bitigde bolur, bitinmiş üçün söz unıtmaz kalur	Her türlü iyi söz kitaplarda bulunur; yazılmış olan söz unutulmaz, kalır.
Bitimedi erse bitigli bitig, negü bilgey erdiŋe bu hikmet bilig	Yazanlar kitapları yazmamış olsalar idi, bu hikmet ve bilgileri biz nasıl öğrenebilecektik.
Bitip kodmasa erdi bilge bügü, biziŋde ozakığ kim erdi tigü	Alim ve hakimler yazıp bırakmamış olsalardı, bizden evvel gelenlerden kim bahsedebilirdi.
Yok erse bitig bu kişiler ara, tilin sözke kim bütgey erdi kör e	İnsanlar arasında yazı olmasa idi, dille söylenen söze kim inanırdı.
Kişi ildin ilke söz ıdğu bolur, bitig bolmasa söz neçe sözleyür	İnsan bir yerden başka bir yere her vakit haber gönderir; yazı olmasa, fikrini nasıl ifâde eder.
İdi ked kerekligturur bu bitig, bitig birle begler iter el itig	Yazı çok lüzumlu bir şeydir; beyler memleket işlerini yazı ile tanzim ederler.
Bu begler işiŋe tusulur kişi, bu üç törlüg ol kör ay ilçi başı	Beylerin işine yarayan kimseler şu üç türlü insanlardır, ey hükümdar.
Birisi biliglig ukuşluğ bügü, takı bir bitigçiturur sözlegü	Biri — bilgili, akıllı ve hakîm kimse, biri — kendisine sırlar tevdi edilen kâtip,
Üçünçi kür ersig er ol toŋ yürek, yağıka börike bu ersig kerek	Üçüncüsü cesur, merd ve pek yürekli yiğittir; düşmana ve kurda karşı böyle bir yiğit lâzımdır.
Ukuşluğ biliglig bu öglüg bügü, keŋeşke tusulur aŋar ne tigü	Anlayışlı, bilgili, akıllı ve hakîm kimse istişare için faydalı olur; ona söz yok.
Kamuğ el işin barça itgen bitig, bitigin tutar el kirişin tetig	Bütün memleket işlerini tanzim eden hep yazıdır; zeki insan memleketin gelirini yazı ile zapteder.
Kılıç alsa ersig eren işlese, yağı boynı yençse öze iglese	Yiğit adam ise, eline kılıç alır ve onu kullanarak, düşmanın boynunu vurur ve onu ayak altına alır.
Yumıtsa kayuda bu üç törlüg er, tilekin bulur er tümen ârzû yer	Bu üçü nerede bir araya gelirse, insan orada dileğine kavuşur ve bütünarzularına nâıl olur.
Bularda narukı kalın bu kotu, bu üçke udu bardaçı ol botu	Bunların dışında kalan bir sürü insan, bu üçüne uyarak yürüyen köşeklerdir.
Kılıç birle tutlur kalı tutsa el, kalem birle baslur kalı bassa el	Eğer memleket tutulursa, kılıç ile tutulur; eğer memlekete hüküm etmek icap ederse, kalem ile edilir.
Biligin ukuşun tegip el tüzer, bu üç neŋ bile er ajunuğ süzer	İnsan bilgi ve akıl ile memleketi tanzim eder; bu üç şey ile insan dünyayı duru bir hâle getirir.
Bilig birle başlar begi el törü, ukuş birle işler kamuğ iş körü	Bey memleket ve kanunları bilgi ile ele alır; bütün işleri akıl ile görür.
Kılıç el tutar hem bodun kazğanur, kalem el tüzer hem hazine urur	Kılıç memleket zapteder ve zafer kazanır; kalem de memleket tanzim eder ve hazine toplar.
Kılıç kan tamuzsa begi el alır, kalemde kara tamsa altun kelir	Kılıç kan damlatırsa, memleket alır; kalemden mürekkep damlarsa, altın gelir.
Bu ikiturur bu ajun tutrukı, oza keçmiş iş hem kelir utrukı	Gerek geçmişte, gerek gelecekte bu dünyanın bize verip-vereceği bu iki şeydir.
Ayâ beg bu iki uluğ erdem ol, bügü ilçi begler munı tutğu yol	Ey bey, bu iki şey büyük bir fazilettir; hakîm hükümdarlar bunu kendilerine düstûr edinmelidirler.
Muŋar meŋzetü keldi emdi bu söz, eşitgil munı sen ayâ edgü öz	Şimdi buna benzer bir söz vardır; ey iyi insan, sen bunu dinle.
İdi edgü erdem bilig bilse er, takı artuk erdem kılıç ursa er	insanın bilgili olması çok iyi bir fazilettir; insanın kılıç kullanması daha üstün bir fazilettir.
Kılıç birle tutlur talu edgü el, kalem birle itlür tilek ârzû yer	Güzel ve iyi bir memleket kılıç ile zapt ve kalem ile tanzim edilir; her kes dilek ve arzusuna kavuşur.
Közi tok kerek hem özi umdusuz, bağırsak kerek çın özi koltğusuz	Kâtibin gözü tok olmalı ve tamahkâr olmamalıdır; doğru, içten bağlı ve gönülü gani olmalıdır.
Közi tok kişi neŋke suklanmaz ol, kişi neŋ bile bolsa arsıkmaz ol	Gözü tok insanda mala karşı hırs olmaz; böyle kimse mal ile aldatılmaz.
Kişi umduçı bolsa boldı bulun, suyurka anı sen ay körki tolun	insan tamahkâr olursa, nefsinin esîri olur; ey dolun ay gibi güzel yüzlüm, sen onu bağışla.
Neçe me beg erse kul ol umduçı, kişide eli umduçı ol tuçı	Tamahkâr, ne kadar bey olursa-olsun, kuldur; tamahkâr her vakit aşağılık bir insan olarak kalır.
Suk erse bitigçi bilig artatur, bitir umdu birle bitig artatur	Kâtip haris olursa, bilgisini kötüye kullanır; tamah ederek yazar ve yazıyı tahrif eder.
Kümüş körse altun aŋar arsıkar, idisi başın yer ya baş alsıkar	Altın ve gümüş görünce, ona aldanır; efendisinin başını yer yahut kendi başını kaybeder.
Bağırsak tapuğçı eşik yastanur, tiledükte tutçı kapuğdaturur	Sâdık hizmetkâr eşiği yastık yapar ve her istenildiği zaman kapıda hazır bulunur.
Bağırsak tapuğçı beg asğın tiler, teni cânı mâlın begiŋe ular	Vefalı hizmetkâr beyin faydasını ister; tenini, canını ve malını beyine feda eder.
Bor içmez kerek bolsa kılkı arığ, yarağsız kılınçığ yıratsa arığ	Kâtip içki içmemeli ve temiz tabiatlı olmalı; yakışık olmayan bütün hareketleri kendisinden uzaklaştırmalıdır.
Bitigçi bor içse biligdin tezer, biligdin tezigli bitigdin azar	Kâtip içki içerse, bilgiden uzaklaşır; bilgiden uzaklaşan yazıda şaşırır.
Bitigçi keçe taŋda elde kerek, neçede kerek bolsa anda kerek	Kâtip sabah-akşam kapıda durmalı, lâzım olduğu zaman hazır bulunmalıdır.
Kişide talula bu iki kişig, aŋar ötrü bergil bu iki eşig	İnsanlar arasında şu iki kişiyi seç ve onlara şu iki işi ver.
Birisi bitigçi hatı belgülüg, birisi yalavaç tili ülgülüg	Biri — yazmasını bilen kâtip, biri — konuşmasını bilen elçi.
Yakında yağukta ya yat baz ara, tuşar erse övke bulardın kör e	Gerek yakın-akraba, gerek yat-yabancılar arasında kırgınlıklar hâsıl olursa, bil ki, bunlar yüzündendir.
Bu iki kişidin tuşar tuşsa iş, bu iki kişiler iter itse iş	Ne iş gelirse, bu iki kişiden gelir; işleri yoluna koyarsa, bu iki kişi koyar.
Birisi bitigde yaŋılsa sözüg, birisi tili birle etse sözüg	Biri yazıda sözü yanlış yazarsa, ikincisi dili ile bunu tashih etmelidir.
Bitigçi bu yaŋlığ kerek ay elig, ınansa aŋar berse bolğay elig	Ey hükümdar, kâtip böyle olmalıdır; böylesine inanılır ve itimat edilebilir.
Bu yaŋlığ kişike ınansa bolur, kişilik tilese anıŋdın kelür	Böyle bir insana inanmak mümkündür; insanlık istersen, onda bulursun.
Bu erdi ay elig meniŋ bilmişim, ötündüm eligke tükendi işim	Ey hükümdar, benim bildiğim bu kadardır; işte hükümdara arzettim, başka bir diyeceğim yoktur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖGDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Elig aydı uktum munı ma ögün, takı bir sözüm bar anı ay bu kün	Hükümdar : — Bunu da iyice anladım — dedi — bir sözüm daha var, bugün ona da cevap ver,
Ağıçı negü teg kerek ay maŋa, aŋar bütse begler yitürse neŋ e	Bana söyle, hazinedar nasıl olmalı ki, ona beyler itimat etsin ve hazineyi eline teslim edebilsin.
Ağı kaznakı tutsa altun kümüş, ol er başka eltse bu aymış yumuş	Hazinede altın, gümüşü muhafaza etsin ve kendisine verilen işleri başarabilsin.
Öğdülmiş İligke Ağiçi Negü Teg Er Kerekin Ayur	Ögdilmiş Hükümdara Hazinedarın Nasıl Blr İnsan Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş elig kutı, sevüg neŋ bu altun kümüş cân otı	Öğdülmiş cevap verdi : — Ey devletli hükümdar, altın ve gümüş sevinilecek şeydir ve cana ilâcdır — dedi —
İdi çın bütün ked kerek er köni, köŋül yaymasa ötrü tutsa munı	Beyin gönülüne şüphe girmemesi ve onu hizmette tutması için, hazinedarın çok doğru, itimat edilir, iyi ve dürüst bir insan olması lâzımdır.
Negü ter eşitgil bu şartlar başı, ajun tezginip neŋeke tegmiş kişi	Dünyayı dolaşan ve böylece servet sahibi olan tüccar-başı ne der, dinle,
Sevüg neŋe bu cân cânda yegrek sevüg, kümüş altun ol cânda kedrek sevüg	Bu can sevilecek bir şeydir, ondan daha çok sevilecek şey, altın ve gümüştür; o candan çok daha kıymetlidir.
İtilmez köŋülüg iter bu kümüş, egilmez kişini eger bu kümüş	Perişan olan gönülleri bu gümüş huzura kavuşturur; eğilmeyen başları bu gümüş eğer.
Kümüş körse yalŋuk köŋül tutmasa, yarağay anı çın firişte tese	insan gümüşü görür ve ona gönül bağlamazsa, ona hakikî bir melek demek daha doğru olur.
Kür er kördi altun özi yumşadı, irig sözlüg erniŋ sözi yumşadı	Altın görünce, pek yürekli insanlar bile yumuşar; kaba sözlü insanların da sözü nâzikleşir.
Közi tok kerek hem kılınçı bütün, barı arta barsa küniŋe kutun	Servetin günden-güne ve saadet içinde artmakta devam etmesi için, hazinedarın gözü tok olmalı, tavır ve hareketi de güven telkin etmelidir.
Üküş neŋe körü todmış erse közi, yana korkar erse bayatka özi	Çok mal görerek, gözü doymuş olmalı ve kalbinde Allah korkusu bulunmalıdır.
Halâl hem harâm adrar erse aça, yarağlığ yarağsıznı bilse seçe	Helâl ve haramı iyice ayırt etmeli; yarayan ve yaramayanı iyice seçebilmelidir.
Közi tok kişiler neŋiŋ edlemez, bütün çın kişiler özin yeglemez	Gözü tok kimseler senin servetini kendi menfaatları için kullanmazlar; doğru ve dürüst insanlar kendilerini lekelemezler.
Kiçigde körü kalsa altun kümüş, anıŋ suklukı bolmaz ança üküş	Küçüklüğünde altın ve gümüş görmüş olan kimse kendisini pek fazla mal hırsına kaptırmaz.
Özi korkar erse bayatka kalı, bu er tutğa şeksiz könilik yolı	Eğer kendisinde üstelik Allah korkusu da varsa, bu kimse, şüphesiz, doğruluk yolunu tutar.
Könilik mün ol barça edgü asığ, bu asğı bile buldı meŋü tatığ	Doğruluk bir sermâyedir ve bütün iyilikler bu sermâyenin kârıdır; bu kâr ile insan ebedî tadı bulmuştur.
Köni bolsa yalŋuk küni edgü ol, küni edgü bolsa kutı meŋü ol	insan doğru olursa, günü iyi olur; günü iyi olursa, ebedî saadete kavuşur.
Negü ter eşitgil bağırsak sözi, bu söz işke tutğıl ay ajun tözi	Samimî insan ne der, dinle; ey dünyanın temeli, bu söze göre hareket et.
Köŋül til köni tut kılınçıŋ bütün, saŋa kelge devlet bu dünyâ bütün	Düşüncen ve sözlerin doğru, hareketin güvenilir olsun, saadet ve bütün bu dünya nimetleri sana gelir.
Köni bolduŋ erse kutadğay künüŋ, selâmet tirilgil sevinçin kulun	Doğru olursan, günün kutlu olur; sevinç ve saadet içinde, selâmetle ömür sür.
Bağırsak kerek hem oduğ sak tetig, tetiglik bile er kılur miŋ itig	Hazinedar gönülden bağlı, uyanık, ihtiyatlı ve zeki olmalıdır; insan zekâ ile her işinde muvaffak olur.
Uvutluğ kerek hem yeme ög köŋül, uvutsuz kişide yırak tur tüŋül	O akıllı ve tedbirli olduğu gibi, haya sahibi de olmalıdır; hayâsız adamdan uzak dur, ondan vaz geç.
Uvut ol tıdığlı yarağsız işig, uvut ol iter kılkı artak kişig	İnsanı yakışıksız işlerden alıkoyan hayadır; kötü tabiatlı insanları düzelten de yine hayadır.
Bor içmez kerek hem özin tutğuçı, özin tutğuçı er kutuğ tapğuçı	O içki içmemeli ve nefsine hâkim olmalıdır; nefsine hâkim olan insan saadeti bulur.
Bor içse akılık kılur ol neŋin, kişike üler neŋ alumaz teŋin	içki içerse, mal ile cömertliğe kalkışır; malı etrafına dağıtır, fakat karşılığını alamaz.
Bu işke ağıçı saran edgürek, saranlık bile neŋ küdezgü kerek	Bu iş için eli sıkı bir hazinedar daha iyidir; hazinenin malı hasisçe gözetilmelidir.
Bağırsak tapuğçı kör özkey bolur, bu özkey tapuğçı begin bay kılur	Sâdık hizmetkâr sâdık olur; sâdık hizmetkâr beyini zengin eder.
Bağırsak kişi ol kişi üdrümi, bağırsaknı bek tut ay er ködrümi	içten bağlı kimse insanların seçkinidir; içten bağlı olan kimseyi sıkı tut, ey insanların ileri geleni.
Ağıçı oduğ bolsa iş artamaz, sakışlığ tutar neŋ özin örtemez	Hazinedar uyanık olursa, işler bozulmaz; malı hesaplı tutar ve kendisini de yakmaz.
Ögi bolsa yalŋuk unıtmaz bolur, sanu saknu işler yaŋılmaz bolur	Akıllı olan insan hiç bir şeyi unutmaz; işini hesaplı ve düşünerek görür ve hiç bir vakit yanılmaz.
Unıtğan bolur körse ögsüz kişi, bu ögsüz ağıçı buzar öz işi	Akılsız adam, dikkat edersen, unutkan olur; akılsız hazinedar kendi işini bozar.
Tetiglik kerek kılsa törlüg sakış, tetig bolmağınça kalı adrar iş	Her türlü hesabı yapmak için, zekâ lâzımdır; zekâ olmayınca, insan hesap işlerini karıştırır.
Bitigçi kerek uz kamuğ hat bilir, sakışığ bitigin küdezse kalır	Onun usta bir muhasebeci olması ve her çeşit kaydı bilmesi lâzımdır; hesabın iyice tutulması için, dikkatle kayda geçmesi gerektir.
Bitigçi küdezgü kiriş hem çıkış, bitigin küdezgü kamuğ törlüg iş	Muhasebeci gelir ve giderleri yazı ile tesbit etmeli; her türlü muamele kayda geçirilmelidir.
Yıl ay öd bitise küni belgülüg, açukluğ adırtlığ sanı belgülüg	Yıl, ay ve günü yazılırsa, tarihi belli olur ve sayılar açık ve vazıh olarak bilinir.
Sakış saklıkı çın bitig birle ol, bitip kodsa sakış kapuğ açtı yol	Hesapta emniyet, şüphesiz, kaydetmekle temin edilir; hesap muntazam kaydedilirse, işler aksamaz.
Negü ter eşitgil bağırsak kişi, sakış birle bek tutğu işçi işi	Candan bağlı insan ne der, dinle; hizmetkâr işinin hesabını sağlam tutmalıdır.
Bitigsiz işig bek tutumaz köŋül, köŋülke ışanma biti ay oğul	Kayda geçmeyen işleri insan gönlünde iyice tatamaz; gönüle inanma, yaz, ey oğul.
Bitise kalır söz usansa barır, osal bolsa işçi sakışta ulır	Söz yazılırsa, kalır; ihmâl edilirse, gider; ihmalci hizmetkâr hesap verirken, çok zahmet çeker.
Bilir bolsa tegme bu törlüg bitig, anın saklasa ötrü kılsa itig	Hazinedar bütün bu çeşit kayıt usûllerini bilmeli ve böylece işini emniyetle tanzim etmelidir.
Sakışta usansa kayu işçiler, sakış berdükinde ulır baş çalar	Hangi hizmetkâr hesapta ihmalkâr davranırsa, hesap verirken inler ve başını yerden-yere vurur.
Elig sakışın bilse artuk yete, bışursa ögi köŋli sakış tuta	Hazinedarın kara-cümlesi çok iyi olmalı; aklını ve gönlünü hesap tutmağa iyice alıştırmalıdır.
Elig sakışında keçer erse sen, kerek hendese sakışı tutsa sen	Kara-cümleden sonra, hendese hesabını ele alması lâzımdır.
Körü barsa yinçge sakış hendese, munı birle yer kök bolur ol sasa	Dikkat edersen, hendese ince hesaptır; bununla yer ve gök hesapları yapılabilir.
Negü ter eşitgil ay bilge bügü, biliglig sözi bolsa aş teg yegü	Alim hakîm insan ne der, dinle; bilgili insanın sözü yemek gibi yenilmelidir.
İdi me batığ hendese sakışı, anın tezginür kör hakimler başı	Hendese hesabı çok derin bir hesaptır; bu hesap hakimlerin bile başını döndürür.
Evin teg yarır bu yeti kat köküg, adırttı biçim teg yer erse kaşı	O yedi kat göğü bir tane gibi yarar; ova ve tepeleri ise, saçma tanesi gibi, birbirinden ayırır.
Biliglig ukuşluğ kerek kılkı tüz, ukuşluğ kişiler işi barça uz	Bilgili, akıllı, tavır ve hareketi doğru olmalıdır; akıllı insanların işi dâima iyi olur.
Biliglig kişiler bolur çın köni, köni kayda bolsa yaruyur küni	Bilgili insanlar doğru ve dürüst olurlar; doğru insanın her yerde güneşi parlar.
Ukuş bolmasa er özin tutnumaz, bilig bolmasa er işin itnümez	Akıl olmazsa, insan kendisim tutamaz; bilgi olmazsa, insan işini yapamaz.
Bolur karşı içre ağıçı işi, özin ked küdezgü bu yaŋlığ kişi	Hazinedarın işi saray içinde olur; hükümdarın yakınında çalışan kimseler kendilerine çok dikkat etmelidirler.
Köŋül til köni tutsa kılkı bütün, aŋar tegmese ot yalını tütün	Ateşin alevi ve dumanı dokunmaması için, onun gönülü ve dili doğru, hareketi ve tabiatı uygun olmalıdır.
Közin ked küdezse tilin beklese, ukuş birle ârzû havâğ örklese	Gözünü iyi gözetmeli ve dilini muhafaza etmeli; aklı ile arzu ve heveslerine gem vurmalıdır.
Közün körse ötrü köŋül ârzûlar, köŋül ârzû kolsa anı kim yığar	Gözün gördüğü şeyi gönül arzular; gönül arzu edince, ona kim karşı koyabilir.
Köŋül begturur yeti endam öze, begi başlasa bodnı yügrür tüze	Gönül yedi endam üzerine beydir; bey yol gösterince, halk tereddütsüz onu takip eder.
İdi yakşı aymış biliglig sözüg, ay ersig küdezgil köŋülüg közüg	Bilgili çok yerinde bir söz söylemiştir; ey yiğit, gönülü ve gözü gözet.
Et öz yeti endâm köŋülke udar, köŋül birle yalŋuk ağır yük yüder	Vücût, yedi endam, gönüle uyar; insan gönülü ile ağır yük yüklenir.
Tükel sır bediz ol köŋülsüz kişi, köŋülsüz kişi bilge atın yodar	Gönülsüz insan yalnız bir şekil ve kalıptan ibarettir; gönülsüz insan âlim adını kaybeder.
Kerek elgi berk sak kereksiz akı, saçılmasa ötrü ağı kaznakı	Hazine ve servetin israf edilmemesi için, hazinedar eli sıkı ve ihtiyatlı olmalıdır; cömertliğe lüzum yoktur.
Akılık idi ked unı kodmağu, kişi neŋi birle akı bolmağu	Cömertlik çok iyi bir şeydir, onu elden bırakmamalı; fakat el kesesinden cömertlik olmaz.
Satığçı kerek bilse törlüg satığ, satığ bilmese er kılumaz asığ	O tüccar olmalı ve her türlü ticâretten anlamalıdır; insan ticâretten anlamazsa, kâr edemez.
Kamuğ neŋ tavarığ biligli kerek, ağırın uçuzun ukuğlı kerek	Bütün eşya ve malları bilen, her şeyin pahalısını ucuzunu tanıyan bir insan olmalıdır.
Bilir bolsa kıymet ol arsıkmasa, satığda tavığda neŋ alsıkmasa	Her şeyin değerini bilmeli, alış-verişte malca zararlı çıkmamalıdır.
Alımka berimke oŋay bolsa öz, uluğka kiçigke süçig tutsa söz	Alış-verişte muamelesi mülayim olmalı; büyüğüe, küçüğe karşı tatlı dil kullanmalıdır.
Negü ötnü alsa yana berse terk, aŋar bergeler neŋ kaçan kolsa terk	Ödünç aldığı şeyleri zamanında öderse, ona da istediği malı derhâl verirler.
Satığka oŋay bolsa kılkı köni, aŋar eksümez neŋ kereklig küni	Ticârette mülayim, tavır ve hareketi doğru olursa, lâzım olduğu vakit onun için mal eksik olmaz.
Kalı berse begler er atka açığ, tegürse anı bolmasa yüz açığ	Eğer beyler askere ihsanda bulunurlarsa, o bunu, yüzünü ekşitmeden, verine getirmelidir.
Açığ tıdsa işçi er at köŋli sır, er at köŋli sınsa alır begke kir	Hizmetkâr ihsana mâni olursa, askerin gönülü kırılır; askerin gönülü kınhrsa, beyin adı lekelenir.
Negü ter eşitgil akılar başı, köŋülke alıŋıl ay çırğuy kişi	Cömertlerin başı ne der, dinle; ey cimri insan, bunu hatırında tut.
Severig sevügsüz kılayın tese, tilin ayğu neŋni tıdıp bermese	Sevilen kimseyi gözden düşürmek ve onu sevimsiz yapmak istenilirse, va’d edilen şeye mâni olmak ve vermemek kâfidir.
Ayıp bermegü neŋ tilin aymağu, tilin aydıŋ erse anı tıdmağu	Verilmeyecek şeyi va’d etmemeli; bir kerre de va’d edıldımı, ona mânı olmamalıdır.
Sözin kıysa begler umınç kötrülür, umınç kitti erse neŋiŋ kotrulur	Beyler sözlerinde durmazlarsa, itimâdı kaybederler, itimat kaybolunca, mal da gider.
Oduğ sak kerek ked kereksiz azak, azak bolsa işçi bolur iş uzak	Hazinedar çok uyanık ve dikkatli olmalıdır; savsaklamağa lüzum yoktur; hizmetkâr savsaklayıcı olursa, işler sürüncemede kalır.
Bu beglerke tapnur tapuğçı kamuğ, muŋadıp kelip tuttı tapğun kapuğ	İdlerin yanındaki bütün bu hizmetkârlar, ihtiyaçlarından dolayı girmiş ve kapılanmışlardır.
Muŋadsa tapuğçı elig tarlıkın, begi eştip ıdsa açığ yarlığın	Hizmetkâr darlıkta kalır ve muhtaç duruma düşerse, onun sıkıntısını duyan bey ihsan fermanını göndermelidir.
Uzatsa ağıçı bu neŋ bermese, muŋadmış tapuğçı tüŋülgey basa	Hazinedar işi uzatır ve ihsan edileni vermezse, muhtaç duruma düşen hizmetkâr sonra ondan yüz çevirir.
Kerekinde bulsa kişi öz muŋı, yam erse yaŋança bolur ol teŋi	insan muhtaç olduğu şeyi zamanında bulursa, bu çöp olsa dahi, ona fil kadar gözükür.
Negü ter eşitgil bu kökçin saŋa, muŋadmış muŋıŋa yara ay toŋa	Bu ak saçlı sana ne der, dinle; ey kahraman, muhtaç olanın ihtiyâcını karşılamağa çalış.
Tilemişte bulsa tilegli neŋin, yanut kılsa bolmaz cânında öŋin	isteyen istediğini zamanında bulursa, buna karşılık icâbında canını feda eder.
Kerek üdte bir yam yaŋança bolur, kamuğ neŋke yaŋzağ munu bu teŋin	Lâzım olduğu zaman bir çöp fil kadar olur; her şey bunun gibidir.
Bu yaŋlığ kişi bulsa emdi elig, ukuşluğ biliglig uvutluğ silig	işte hükümdar böyle akıllı, bilgili, haya sahibi ve yumuşak huylu bir insan bulursa,
Aŋar berse bolğay ağı kaznakı, ınansa yarağay küdezse hakı	Hazine ve serveti ona tevdi edebilir; ona itimat eder ve onun hakkını gözetirse, yerinde olur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Elig aydı uktum yaruttuŋ meni, takı bir sözüm bar ayu ber anı	Hükümdar: — Anladım, beni aydınlattın—dedi—daha bir sözüm var, onu da söyleyiver.
Ayak tirki başlar bu aş başçısı, negü teg kerek ayğıl aş işçisi	Aşçı-başı kaplan ve sofrayı idare eder; bu aşçı-başı nasıl olmalıdır ki,
Seziksiz yese beg anıŋdın aşığ, ınansa aŋar beg küdezse başığ	Bey, şüphe etmeden, onun elinden yemeğini yesin; ona itimat etsin ve hayatı tehlikeye düşmesin.
İdi tersturur bu aş içgü yegü, siziklig kişidin yese ay bügü	Ey hakîm, şüpheli insanın elinde bulunursa, bu yemek-içmek işi çok güç bir mesele hâlini alır.
Munı ma ayu bergil emdi maŋa, bileyin ukayın ay ersig toŋa	Şimdi bana bunu da söyleyiver; ey merd kahraman, bunu da bileyim ve anlayayım
Öğdülmiş İligke Aş Başçi H V Ân Sâlâr Negü Teg Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Aşçı-Başının Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı elig, bu işke bütün er kerek ked silig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Ey hükümdar, bu işe mükemmel ve temiz ruhlu bir insan lâzımdır — dedi —
Kişide talusı köni çın kişi, üdürgü aŋar bergü aş suv işi	İnsanlar arasında doğru, dürüst ve seçkin bir kimse bulmalı ve yemek içmek işini onun eline bırakmalıdır.
Bu işke idi çın bütün er tile, bağırsak tapuğsak uvutı bile	Bu iş için çok dürüst ve doğru bir insan ara; o şefkatli, işine gönülden bağlı ve haya sahibi bir kimse olmalıdır.
Bağırsak tapuğçı bütün çın kişi, begiŋe yuluğlar et öz cân başı	İçten bağlı olan hizmetkâr, doğru ve dürüst insan tenini, canını ve başını beyine feda eder.
Boğuzdın bolur barça begke hatar, işin kılsa aşçı anı kim yeter	Bey için her türlü tehlike boğazdan gelir; aşçı işini yaparken, onu kim sevk ve idare eder.
Kamuğ yerde begler küdezgü özin, yigü içgüde açğu saklık közin	Beyler her yerde kendilerini gözetmelidirler; yemek-içmekte ise, bilhassa ihtiyat gözünü açmalıdırlar.
Bodun başlar erke bolur miŋ yağı, yağı bolsa kimke yadığlığ ağı	Halkın başında bulunan kimsenin bir çok düşmanı olur; kimin düşmanı varsa, ona karşı ağ hazırlanmış demektir.
Bütün çın bışığ bolmasa bu kişi, hatarlığ bolur aşta begler işi	Aşçı güvenilir, doğru ve olgun bir kimse olmazsa, yemek-içmekte beylerin durumu tehlikeye girer.
Muŋar kiçki eski tapuğçı kerek, açınu süçinü aşın berse terk	Bu iş için çok eski ve emektar bir hizmetkâr lâzımdır ki, beyi esirgeyerek, yemeği zevkle ve vaktında hazırlasın.
Telim tapğı erse üküş emgeki, aŋar bütse bolğay açınmış begi	İhsanını esirgemeyen bey hizmeti uzun ve emeği çok olan kimseye güvenebilir.
Negü ter eşitgil kişi edgüsi, kalı teŋlemiş teg ukuş belgüsi	Zekâsı bu vasıfları hâiz olan, insanların iyisi ne der, dinle.
Kayu neŋe emgek katılsa üküş, sevüg boldı ol neŋ kamuğda küsüş	Hangi işe çok emek sarfedilmiş ise, insan onu sever ve onu her şeyden tutar.
Kayu neŋke ıdsa tiriglik kişi, sevüg boldı ol neŋ sevüg cân tuşı	insan ömrünü hangi şeye sarfederse, o şey sevimli can kadar kıymetli olur.
Tiriglik isiz ermez emgek isiz, bu emgekke bermez tiriglik isiz	Ömür aziz değil, emek azizdir; bu emeğe sarfedilmeyen hayata yazıktır.
Tiriglik barır er açımaz tilin, yava bolsa emgek açır kiç yılın	Hayat gider, insan buna acıdığını itiraf etmez; emek boşa giderse, bunun acısı uzun seneler unutulmaz.
Közi tok kerek ked yeme köŋli bay, arığlık kerek hem yüzi körki ay	Aşçı-başının gözü çok tok ve gönlü zengin olmalı; temiz olduğu gibi, yüzü ve kıyafeti de ay gibi parlamalıdır.
Sakınuk kerek din şeriat bilir, bu mundağ kişidin bütünlük kelir	Takva sahibi, din ve şeriatı tanır bir insan olmalıdır; böyle insandan doğruluk gelir,
Arığ boldı begler tadusı özi, arığ bolmasa aş kaçan yer kozı	Beylerin kendileri ve onları vücûda getiren dört unsur temizdir; yemek temiz olmazsa, onu nasıl iştihâ ile yiyebilirler.
Arığ bolsa aşçı arığ aş berür, arığ bolsa aş suv seve ked yelür	Aşçı temiz olursa, temiz yemek verir; yemek temiz olursa, seve-seve yenilir.
Közi suk kişi aşka sukluk kılur, elig tegrür aşka aşığ artatur	Aç gözlü kimse yemeğe karşı haris davranır, yemeğe elini sokar ve onu berbat eder.
Közi suk kişiniŋ kılınçı yeg ol, kılınç yegliki erke teŋsiz ig ol	Aç gözlü adam çiğ tavırlı olur; çiğ tavırlı olmak insana yakışmayan bir hastalıktır.
Neçe me bütün çın er erse köni, anıŋda bütün çın özüŋ bil munı	Ne kadar güvenilir, doğru ve dürüst bir insan bulsan bile, bil ki, senin için en güvenilir ve doğru kimse yine kendinsin.
Bütün tutğu barça kişig çın bışığ, özüŋ ked sakıŋu küdezgü başığ	Bütün doğru ve olgun insanlara güvenmeli; fakat insan daha çok kendi-kendisini korumalı ve başını gözetmelidir.
Muŋar meŋzetü keldi emdi bu söz, unıtma bu sözni ayâ edgü öz	Buna benzer şöyle bir söz vardır; ey iyi insan, bu sözü unutma.
Kamuğnı bütün tut küdezgil özüŋ, özüŋke bağırsak seniŋ öz közüŋ	Her kese güven, fakat kendini gözet; sana karşı şefkatli olan, senin kendi gözündür.
Kamuğda azizrek bu cânıŋ aziz, aziz cânnı bek tut uzatma sözüg	Her şeyden daha fazla bu canın azizdir; azız canı koru ve sözü uzatma.
Yüzi körki körklüg kerek kılkı uz, yülüg bolsa bodluğ tili köŋli tüz	Onun yüzü, kıyafeti güzel, tavrı iyi, saçı-sakalı düzgün, yakışıklı ve özü-sözü bir olmalıdır.
Bu körklüg kişi közke körnür arığ, arığ bolmasa aş boğuzka karığ	Böyle güzel bir kimse göze temiz görünür; yemek temiz olmazsa, insanın boğazında kalır.
Arığlıknı sevmişturur bir bayat, arığlık bile er bulur edgü at	Tanrı temizliği sever, temizlik ile insan iyi ad kazanır.
Arığlıknı barça kişiler tiler, arığ bolsa aş suv kişi ârzûlar	Temizliği bütün insanlar ister; yemek temiz olursa, insan ona arzu duyar.
Yırak tutğu aşta arığsız kişi, arığsız kişiniŋ arığsız işi	Temiz olmayan kimseyi yemekten uzak tutmalı; temiz olmayan insanın işi de temiz değildir.
Könilik kerek hem bülün çın kılık, köni bolmasa er tüzümez yorık	Âşçı-başı doğru, dürüst ve itimat edilir bir kimse olmalıdır; doğru olmayan insan gidişini düzeltemez.
Kalı egri bolsa bu aş başçısı, kamuğ egri boldı anıŋ işçisi	Eğer aşçı-başı eğri olursa, onun bütün yamakları da eğri olur.
Yumıtsa kalın yeg bu aş oğrısı, kaçan körki kelgey begi tirkisi	Bu ham insan sürüsü, yemek hırsızları, mutbahta toplanırsa, beyin safrası nasıl güzel olur.
Könilik kerek erke edgü kılınç, anın bulsa ötrü tilemiş sevinç	İnsana doğruluk ve iyi hareket lâzımdır; insan bunlar ile arzu ettiği sevinci bulur.
Negü ter eşitgil köni kılklığ er, köni kılkı bolsa ajun bütrü yer	Doğru hareketli insan ne der, dinle; doğru hareket eden insan dünyanın bütün nimetlerine nail olur.
Köni kayda bolsa kutadur küni, tünermez küni er yorısa köni	Doğru insan nerede olursa-olsun, onun günü kutlu olur; doğru hareket eden insanın gündüzü geceye dönmez.
Hıyânet kayu yerde ursa adak, asığ bergü barça kaçar ked yırak	Hıyanet nereye ayak basarsa, faydalı olan her şey oradan çok uzaklara kaçar.
Hıyânet kişi kayda sunsa elig, teŋiz erse suğlur kurıtur yerig	Hıyanet eden adam bir yere el attımı, deniz bile olsa, kurutur.
Bağırsak kerek ked begini sever, uvutluğ kerek ked özini yığar	Aşçı-başı sâdık olmalı ve beyini çok sevmeli; nefsine hâkim ve haya sahibi bir kimse olmalıdır.
Ukuşluğ kerek hem biliglig kerek, üdi bolsa aşka eriglig kerek	Aşçı-başı akıllı ve bilgili olmalı; yemek vakti gelince, elini çabuk tutmalıdır.
Törüçe yorısa tapuğ kılsa öz, kirürde çıkarda köni tutsa köz	Usûl ve erkânı dâiresinde hareket ile hizmet etmeli ve girip-çıkarken, dâima önüne bakmalıdır.
Ukuş işke tutsa küdezse özin, bilig işke tutsa tıdusa közin	Aklını kullanarak, kendisini gözetmeli; bilgisini kullanarak, gözüne olmalıdır.
Vefâ kılsa begke tilep edgü at, ol at birle edgü kalır meŋü at	İyi ad dileyerek, beye vefalı olmalı; bu iyi ad ile onun adı da ebedîleşmiş olur.
Ukuşluğ kişiler at edgü kolur, biliglig kişiler ınançlığ bolur	Akıllı insanlar iyi ad isterler; bilgili insanlar itimâda lâyık olurlar.
Ukuşluğ kişidin kişilik kelür, biliglig kişiler kişisi bolur	Akıllı insandan İnsanlık gelir; bilgili kimse insanların insanı olur.
Negü ter eşitgil ukuşluğ kişi, ukuşluğ kişi ol kişide başı	Akıllı insan ne der, dinle; insanların başı akıllı insandır.
Ukuşluğ vefâlığ kişi tüzüni, yuluğlar kişike kamuğ özini	Akıllı, vefalı kimse insanların asilidir; o başkaları için her vakit kendisini feda edebilir.
Arığsız cefâlığ kılınçı otun, kalı aydı erser kıyar sözini	Temiz olmayan, cefakâr ve küstah kimse, söz vermiş olsa dahi, sözünden döner.
Munu aydım emdi ay elig kişi, bu yaŋlığ kerek bolsa aşçı başı	Ey hükümdar, Şte söyledim; aşçıbaşı olacak insan böyle olmalıdır.
Kirip ötrü tirki ayak başlasa, anıŋdın begi aş seziksiz yese	Böyle bir kimse sofra ve kapları idare eder ve beyi de, ondan şüphe etmeden, yemeğini yiyebilir.
Bu erdi ay elig özüm bilmişin, ayu berdim emdi köŋül bulmışın	Ey hükümdar, benim bildiğim bunlardır; hatırıma gelenleri işte arzettim.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Elig aydı uktum eşittim munı, takı bir sözüm bar ayu ber anı	Hükümdar : — Bunu dinledim ve anladım — dedi — bir sözüm daha var, onu da soyleyiver.
Maŋa ayğıl emdi idişçi başı, negü teg kerek kılsa içgü işi	Şimdi bana içkici-başını anlat; içki işine bakan insan nasıl olmalıdır ki,
İnansa aŋar beg ne köŋli bütüp, alıp içse içgü anı çın tutup	Bey ona inansın ve iç huzuru ile onu doğru bilerek, elinden içki içsin.
Öğdülmiş İligke İdişçi Başı Negü Teg Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara İçkici-Başının Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı elig, muŋar ma idi ked yetürsü bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve: — Hükümdar bu hususu da çok iyi düşünmelidir — dedi —
Öz igdiş kerek ked sınamış yılın, köŋül basmış erse könitmiş yolın	Öz kardeşlerinden veya uzun yıllar iyice tecrübe edilmiş, nefsine hâkim ve doğru yolda yürüyen biri olmalıdır.
Bütün çın bağırsak közi köŋli tok, köni bolsa kılkı mesel atğu ok	Güvenilir, doğru, sâdık, gözü ve gönülü tok, tabiatı da atılan ok gibi doğru olmalıdır.
Anın ötrü bolsa idiş tutğuçı, yarağay bu işke yetilgey küçi	Bu işe içkiyi iyi muhafaza eden ve bunu hazırlamağa muktedir böyle biri münâsip olur.
Kamuğ törlüg otlar idişçi tutar, güvâriş ya macûn ya çurnı katar	Içkici-başı her türlü otları hazır bulundurur; hazım, kuvvet veya müshil ilâcı, hazırlar.
Telim törlüg otlar anıŋda bolur, yegü yalğağu ot ya içgü kolur	Onun elinde yenilen, yalanan veya içilen, arzu edilen her türlü ilâç bulunur.
Kuruğ öl yemiş tut ya içgü süçig, anıŋdın bolur bu boğuzka keçig	Kuru veya yaş meyva yahut içki ve şarap, bunlar boğaza hep onun elinden girer.
Boğuzdın bolur barça begke hatar, boğuz tatğı aşçı idişçi tutar	Bey için her türlü tehlike boğazdan gelir; boğazın tadı aşçı ve içkicinın elindedir.
Bu aşçı idişçi bütün bolmasa, idi sarp bolur begke içse yese	Aşçı ve içkici itimat edilir kimseler olmazsa, beyin emniyetle yiyip içmesi çok güç olur.
Negü ter eşit ay biliglig bügü, boğuz ked küdezgü aş akru yegü	Bilgili ve hakîm insan ne der, dinle; boğaza çok dikkat etmeli ve yavaş-yavaş yemelidir.
Boğuzuğ küdezse başıŋa asığ, aşığ az yese bu ağızka tatığ	Boğazı gözetmek, baş için faydalıdır; az yemek, ağıza tatlı gelir.
Üküş kördüm erni yava kıldı baş, küdezmedi boğuzın kovı kıldı yaş	Çok insan gördüm; boğazını gözetmediğinden, beyhude yere başına kıydı ve hayatını heder etti.
Boğuzdın kirür ig kişike kemi, boğuzdın bolur hem aŋar ot emi	Hastalık ve rahatsızlık insana boğazdan gelir; tedavi ve ilâç da boğazdan olur.
Ukuşluğ kerek hem bilig ked bilir, ukuşluğ kişidin kişilik kelir	O akıllı ve çok bilgili olmalıdır; akıllı insandan insanlık gelir.
İsizke katılmaz ukuşluğ kişi, bütün çın bolur bu biliglig işi	Akıllı insan kötüye karışmaz; bilgili insan da doğru ve dürüst hareket eder.
Köni ermese küygey erdi ulun, köni turmasa kör bolur er bulun	Ok düz olmasa idi; doğru gitmezdi; insan doğru hareket etmezse, başkalarının esîri olur.
Köni bol sen iş kıl ay ersig begim, könilikte taştın yok ermiş yegim	Ey kahraman beyim, sen doğruluk ile çalış; bence doğruluktan daha iyi bir şey yoktur.
İdişçi başı ked koyuğ er kerek, köni tutsa ötrü köŋül ög yürek	îçkici-başılık için çok titiz insan lâzımdır; o gönlünü, aklını ve yüreğini doğru tutmalıdır.
Könilik öze işlese iş bütün, yakurmasa özke yarağsız otun	Bütün işleri doğruluk ile yapmalı; uygunsuz ve küstah kimseleri kendisine yaklaştırmamalıdır.
Öz elgi bile katsa içgü körüp, özi beklese kodsa tamğa urup	İçkiyi bizzat kendi eli ile karıştırmalı; kendisi mühürleyerek, muhafaza altına almalıdır.
Yegü içgü katmış kamuğ otlarığ, öz elgi bile katsa tutsa arığ	Yemek ve içkiye karıştırılan bütün otları kendi eli ile katmalı ve bunların temizliğine dikkat etmelidir.
Kuruğ öl yemiş ya cülengbin cülâb, özi katğu tutğu bu barça şerâb	Kuru, yaş meyva veya gül-balı, gül-şurûbu, bütün bu içkileri kendisi yapmalı ve muhafaza etmelidir.
Açınu süçinü bağırsaklıkın, idişin küdezse ötese hakın	Şefkat, sevgi ve sadâkatle beyin içkisini gözeterek, onun hakkını ödemelidir.
Kirür otrü emgek begi tapğıŋa, ol emgek tusulur kulı asğıŋa	Böylece beyinin hizmetine onun emeği geçer ve bu emek kulun faydasını te’min eder.
Kayu neŋke kirse kişi emgeki, uş ol neŋde boldı cânınıŋ köki	İnsanın hangi şeye emeği geçerse, onun canı o şeye bağlanmış olur.
Muŋar meŋzetü sözledi söz silig, siligler sözi körse barça bilig	İyi tabiatlı insan buna benzer bir söz söylemiştir; böyle insanların sözü, dikkat edersen, hep bilgidir.
Kayu neŋke kirse kişi emgeki, sevüg boldı ol neŋ sevüg cân köki	İnsanın hangi şeye emeği geçerse, o şey sevgili can kökü gibi sevilir.
Kişi emgek ıdsa tiriglik ıdıp, anı sevgü yüdgü yüdürse yüki	İnsanın ömür boyunca emek verdiğini sevmeli ve yüklenince de onun külfetine katlanmalıdır.
Bu yaŋlığ bulunsa idişçi başı, aŋar berse bolğay idişçi işi	Böyle bir içkici-başı bulunursa, içki işi ona verilebilir.
Bu işke munı teg silig er kerek, munıŋ tapğı körki yarutsa yürek	Hizmetinin iyiliği ile içten memnun kalmak için, bu işe böyle temiz tabiatlı bir insan lâzımdır.
Munıŋda basakı bu boşğutları, sakalsız kerek barça körki yarı	İçkici-başının sakileri de hep genç ve güzel yüzlü olmalıdırlar.
Yalıŋ yüzlüg oğlan tolun teg yüzi, bodı tal kara saç bediz teg özi	Yüzünde henüz tüy belirmemiş bu oğlanların yüzü dolun ay, boyu fidan, saçı kara ve görünüşleri tasvir gibi güzel olmalıdır.
Beli bolsa yılmık yana yarnı keŋ, ürüŋ bolsa kırtış kızıl kızğu eŋ	Belleri ince, omuzları geniş, teni beyaz ve yanakları al-kırmızı olmalıdır.
Yaşıl kök sarığ al ağı ton kedip, aşağu kötürse yaraşur yorıp	Onların yeşil, mavi, san ve pembe ipek elbiseler giyip dolaşmaları ve yemek taşımaları hoş olur.
Sakalsız kerek bu idişçi arığ, küdezilse içgüde kıl tü yamığ	İçkinin kıl, tüy ve çer-çöpten korunması için, içkici sakalsız ve temiz bir insan olmalıdır.
İdişte tü bolsa yarağsız bolur, tü aş suvka tüşse tatığsız bolur	İçkide kıl bulunursa, yakışık almaz; kılın yemeğe ve içkiye düşmesi tatsız bir şeydir.
Munın aydı bolğay bilig bergüçi, sakalsız kerek tep idiş tutğuçı	Bilgi veren bundan dolayı — “Kadeh sunanlar sakalsız olmalıdır” — demiş olacaktır.
İdişçi arığ bolsa körklüg yüzi, anıŋdın siŋer içse içgü kozı	Kadehçi temiz ve güzel yüzlü olursa, içilen içki iştiha ile içilir ve insanın içine siner.
Negü tutsa körklüg kişi kılkı uz, yaraşur alır kör bu cân ülgi köz	Güzel yüzlü, tavır ve hareketi zarif olan kimse ne sunsa, yakışır; bak, göz ondan canın hissesini alır.
Negü ter eşitgil bu beyt ayğuçı, eşitgil munı sen ayâ bilgüçi	Şu beyti söyleyen ne der, dinle; ey bilen insan, bunu sen dinle.
Yüzi körki körglüg kerek kılkı uz, negü tutsa andın tamar barça tuz	Yüzü-gözü güzel, tavır ve hareketi zarif olmalıdır; o ne sunarsa sunsun, zevkle içilir.
Karın açmış erke yüzi körse aş, usup susamış ka körüp kanğusuz	Karnı acıkmış insana onun yüzünü görmek bir yemektir; susamış insan için, o bakıp kanılmaz bir içkidir.
İdişçi başı kör uş andağ kerek, idiş tutğuçılar bu mundağ kerek	İçkıci-başı işte böyle, sâkîler de öyle olmalıdır.
İnansa aŋar ötrü begler bütüp, yakın tutsa bolğay bütün çın tutup	Beyler onlara itimât ederek, inanır ve doğru-dürüst insan olarak, onları kendilerine yakın tutabilirler.
Ay elig kaç işke er üdrüm tile, bağırsak közi tok uvutı bile	Ey hükümdar, şu bir kaç işe sâdık, gözü tok ve haya sahibi, seçkin insanlar ara.
Birisi yalavaç bitigçi biri, takı bir idişçi kör aşçı biri	Bunlardan biri — elçi, biri — kâtip, biri — içkici-başı ve biri de — aşçı-başıdır.
Bularığ idi ked talula birin, kalı tuşsa teŋsiz ökünme yarın	Bunların her birini çok iyi seç; eğer uygunsuz kimseler seçilirse, sonra peşiman olma.
Yalavaç bitigçi kalı bolsa yig, anıŋ yası elke tokır ay tetig	Eğer elçi ile kâtip olgun kimseler olmazsa, ey zeki insan, bunun zararı memlekete dokunur.
İdişçi ya aşçı yeg erse kalı, anıŋ yası cân kör tiriglik ulı	Eğer içkici ve aşçı-başılar çiğ olurlarsa, bunların zararı hayatın esası olan cana dokunur.
Katığlan ay elig bu bir kaç kişig, talulayu üdrü tutuzğıl işig	Ey hükümdar, gayret et, bu birkaç insanı iyi seç, sonra işleri onların ellerine bırak.
Yana aydı ögdülmiş elig kutı, bedük boldı begler işi teg atı	Öğdülmiş devamla : — Ey devletli hükümdar, beylerin işi gibi, adı da büyük olur — dedi —
Bedük işte teŋsiz baş ağrığ bolur, baş ağrığ kötürmese beglik kalur	Büyük işin her türlü derdi olur; bu derdler ortadan kaldırılmazsa, beylik ortadan kalkar.
Negü ter eşitgil keŋeşçi öge, keŋeşte töker begke yünçü üke	Dinle, istişarede beyin önüne yığınla inci döken has-müşâvir ne der.
Ayâ beg erej kolma emgek kötür, erej birle emgek adakşu yatur	Ey beyim, rahat arama, zahmeti ortadan kaldır; rahat ile zahmet bir arada bulunur.
Beg emgep el itse bodun şük bayur, bayusa bodun beg tileki bolur	Bey zahmet çekip, memleketi tanzim ederse, halk kendi-kendine zenginleşir; halk zenginleşirse, beyin her arzusu yerine gelir.
Sevinme ked artuk erejlig kişi, bolur âhır emgek erejke tuşı	Ey huzur içinde yaşayan bey, buna fazla sevinme; sonunda huzuru zahmet takip eder.
Neçe me bu aşçı idişçi saŋa, bütün erse artuk ay ersig toŋa	Ey cesur kahraman, aşçı ve içkici-başılar sana ne kadar çok itimat telkin ederlerse-etsinler,
Olarda bağırsak özüŋe özüŋ, adın bolmağay sen uzatma sözüg	Seni onlardan daha çok esirgeyecek olan yine kendinsin; sözün kısası, bu başka bir kimse olamaz.
Negü ter eşitgil öge buyrukı, unıtma munı sen biti hem okı	Has-müşâvir ne tavsiye eder, dinle; bunu unutma, yaz ve dâima oku.
Sevüg cân özele iminde imin, kolup bulmadım men özümde öŋin	Aradım, aziz can için kendimden daha emin başka bir kimse bulamadım.
Katığlan küdezgil katığ tut anı, kalı bardı erse tileme emin	Gayret et, gözet, onu sağlam tut; eğer giderse, ona çâre bulunmaz.
Ayıtmış nı aydım ay elig kutı, negü teg kerekin emi hem otı	Ey devletli hükümdar sorulanlara cevap verdim; onun nasıl olması lâzım geldiğini, çâre ve tedbirini bildirdim.
Bu yaŋlığ kişi birle begler bedür, yağı boynı yençer kü çavın ıdur	Beyler böyle insanlar ile yükselir, düşmanın boynunu ezer, kendilerinin nâm ve şöhretini yayarlar.
Munu sözledim men saŋa belgülüg, takı bir sözüm bar adın ülgülüg	İşte sana açıkça söyledim, fakat üzerinde durulacak başka bir sözüm daha var.
Elig tıŋlar erse anı sözleyin, yok erse bu sözni özüm kizleyin	Hükümdar dinlemek lutfunda bulunursa, onu da söyleyeyim; eğer münâsip görmezse, sözüm bana kalsın.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yanut berdi elig ayur ay bügü. negü ol maŋa ay sözüg sözlegü	Hükümdar cevap verdi ve : —Ey hakim, diyeceğin nedir, bana söyle —dedi— .
Seniŋdin eşitgü kerek barça söz, biligke teriz sen ukuşka ögüz	Senden her sözü dinlemek icap eder; sen bilgi denizi ve akıl deryâsısı.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı elig, eligdin tegir elke törlüg bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Ey hükümdar, memlekete her türlü bilgi hükümdardan gelir — dedi—
Eligke ötündüm tapuğçı yolı, negü teg tapınğu begiŋe kulı	Hizmetkârların yolunu ve kulun beyine nasıl hizmet etmesi lâzım geldiğini hükümdara arzettim.
Yeme bilgü begler tapuğçı kulın, negü teg açınğu tapınsa yılın	Beyler de hizmetkâr kullarına ve yıllarca hizmet edenlere nasıl ihsanda bulunmak lâzım geldiğini bilmelidirler.
Neçe beg hakı erse kullar öze, yeme kul hakı yokmu begler öze	Kullar üzerinde beyin o kadar hakkı var da, beyler üzerinde kulların hakkı yokmudur.
Kalı beg hakın körse kullar turup, kerek kul hakın körse tapğın körüp	Eğer kullar beyin karşısında hizmet ile, onun hakkını yerıne getirirlerse beyin de, hizmetlerine göre, kullarının hakknı vermesi lâzımdır.
Tapuğçı tapuğ kılsa dünyâ üçün, kalı bulmasa dünyâ emger küçün	Hizmetkâr dünyalığı için hizmet eder; eğer, dünyalığını bulamazsa, gadre uğramış olur.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Elig aydı keldür maŋa ay aça, negü ol tapuğçı hakı ay seçe	Hükümdar : — Haydi, bana açık söyle ve bir-bir anlat; hizmetkâr hakkı ne demektir — dedi.
Öğdülmiş İligke Tapuğçilar Haki Begler Öze Negü Teg Erdükin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Hizmetkârların Beyler Üzerindeki Haklarının Neler Olduğunu Söyler
Bu ögdülmiş aydı bu begler öze, tapuğçı hakı bar tapuğda oza	Öğdülmiş dedi: — Beyler üzerinde hizmetkârın, daha hizmete başlamadan evvel, bir alacağı vardır.
Eŋ aşnu yegü içgü bergü kerek, tapınğu itiglerin itgü kerek	Ona ilk önce yiyecek ve içecek vermek ve onun hizmet esbabını hazır: lamak lâzımdır.
Tapuğ kılmak emgek katığ iş bolur, munı bilse begler tapuğ tiş kılur	Hizmet etmek zahmetli ve ağır bir iştir; beyler bunu takdir ederlerse, hizmetkâr daha çok gayret eder.
Et öz cân yuluğlar tapuğ kılğuçı, tiler beg sevinçi bu kul bolğuçı	Hizmet eden insan tenini ve canını feda eder; kulluk eden beyini memnun etmek ister.
İsig tumlığ aç tok yadağ hem yalıŋ, kılıç baldu ok yer ay elig biliŋ	Onlar sıcakta, soğukta, aç, tok, yaya ve çıplak hâlde, kılıç, balta ve ok darbelerine mâruz kalırlar; ey hükümdar, bunu bil.
Kedin öŋdün oŋ sol bolur bu turup, begin inçke tegrür bu emgek körüp	Onlar öne, arkaya, sağa ve sola giderler; oralarda beylerini huzura kavuşturmak için, zahmet çekerler.
Yağıka bu öŋdün bolur bek tolum, tiriglik tiler begke özke ölüm	Onlar düşmana karşı ön safta bir silâh vazifesi görürler; beyin yaşaması için kendilerini ölüme atarlar.
Bu yaŋlığ beginiŋ sevinçin tilep, özin emgetür tünni künke ulap	Bu şekilde beyinin huzurunu diler ve geceyi gündüze katarak, zahmet çekerler.
Bu tapğı üçün beg ötegü hakın, anı edgü tutğu bağırsaklıkın	Bu hizmetleri için bey onların hakkını ödemeli; onlara şefkatle muamele etmelidir.
Negü ter eşitgil uç ordu hanı, bodunda talusı kişide çını	Halk arasında seçkin ve insanların doğrusu olan Üç-Ordu hanı ne der, dinle.
Ayâ beg boluğlı bodunka uluğ, bedüt edgü tutğıl tapuğçı kuluğ	Ey halkın büyüğü ve bey olan kimse, hizmetkâr kullarına iyi muamele et ve onları yükselt.
Tapuğçı bile begler elgi uzar, tapuğçı bile erklig el kend tüzer	Beyler hâkimiyetlerini hizmetkârlar vâsıtası ile elde ederler; hükümdar hizmetkârlar ile memleketini düzene koyar.
Neçe beg uluğ bolsa aslı bedük, tapuğçı bile boldı atı bedük	Beyin aslı ne kadar ulu ve kendisi ne kadar büyük olursa-olsun, onun adı hizmetkârları ile yükselir.
Ay elig kişilik mürüvvet bolur, mürüvvet kişike tarikat bolur	Ey hükümdar, insanlık— mürüvvettir; mürüvvet— insan için, bir tarikattır.
Mürüvvet tarikat bu ol belgülüg, kişi emgeki bilse kılsa ülüg	Mürüvvet ve tarikat, hiç şüphesiz, insanın emeğini takdir ile hakkını vermektir.
Tapuğçı kapuğda umınçka turur, umınç bermese beg mürüvvet barur	Hizmetkâr kapıda ümit ile hizmet eder; bey onun umduğunu vermezse, mürüvvet gider.
Körü barğu begler tapuğçı neçe, tusulur neçe ol tusulmaz neçe	Beyler hizmetkârın nasıl olduğuna ve işe yarayıp-yaramadığma her vakit dikkat etmelidirler.
Tusulur teŋinçe açıŋu kerek, tapınmış teŋi hak tegürgü kerek	işe yaradığı nisbette ona ihsanda bulunmak ve hizmeti nisbetinde onun hakkını ödemek lâzımdır.
Kişi yılkıda ınğa ermez ay beg, munı teŋlese iş bolur ülgü teg	Ey hükümdar, insan hayvandan daha aşağı bir mahlûk değildir; bunu kıyâs tutarsan, iş ölçüsüne göre olur.
Boğuz todrur aşnu kişi yılkınıŋ, basa asğı kötrür bu yalŋuk anıŋ	insan önce hayvanın karnını doyurur; sonra bu insan ondan istifâde eder.
Açığ berse begler tilin edgü söz, tapuğçı yuluğlar begiŋe et öz	Beyler ihsanda bulunur ve iyi sözle onu takdir ederlerse, hizmetkâr beyine kendisini feda eder.
İsinür tapuğçı bağırsak bolur, özin emgetür beg sevinçin kolur	Hizmetkâr böylece onu sever, ona candan bağlanır; beyinin huzûrunu temin için, kendisi zahmet çeker.
Muŋar meŋzetü sözlemiş söz tetig, bilig birle yalŋuk uzatur elig	Zeki bir insan buna benzer bir söz söylemiştir; insan bilgi ile etrafına hâkim olur.
Kişi edgülükke sevüg cân berür, bir edgü yanutı on edgü kılur	insan, iyiliğe karşılık, aziz canını verir; bir iyiliğe karşı on iyilik yapar.
Asığ bolsa yalŋuk özin kul kılur, aŋar kul bolur özke emgek urur	Menfaati olursa, insan kendisini kul yapar; başkasının kölesi olur ve zahmete katlanır
Tapuğka körü bergü edgü açığ, yalıŋnı bütürgü todurğu açığ	Ona, hizmetine göre, bol ihsanlarda bulunmalı; çıplak ise, giydirmeli; aç ise, doyurmalıdır.
Negü beg bolur ol ay elig kutı, kitermese kuldın çığaylık atı	Ey devletli hükümdar, eğer kuldan fakir adını kaldıramazsa, o nasıl bir bey olur?
Negü ter eşitgil avuçğa sözi, avuçğa sözi ol yegitler közi	İhtiyarlar ne derler, dinle; onların sözü gençlerin gözüdür.
Kişi emgek ıdsa kişi yurnıŋa, yanutı kişilik kılur ornıŋa	Bir kimsenin bir insan parçasına emeği geçerse, o buna karşılık ona insanlık yapar.
Kişi emgeki bilmegüçi kişi, kişi tep atamağu yılkı tuşı	însan emeğini takdir etmeyen kimseye insan dememelidir; o hayvana benzer.
İki törlüg ol bu tapuğ kılğuçı, biri boş biri kul umınç tutğuçı	Hizmette bulunan kimseler iki türlü olur; biri — hür, biri — kul.
Bu kul kendü erksiz tapuğçı bolur, tapuğ kılmasa begde berge bulur	Kul kendi ihtiyarı dışında hizmet eder; işi görmezse, beyden dayak yer.
Boşuğ kör bu tapnur özin kul kılıp, munıŋ emgekin yulğu tapğın bilip	Hür insana bak, o kendisini kul edip, hizmet eder; onun hizmetini takdir etmek ve emeğini karşılamak lâzımdır.
Boş âzâd kişi barça edgü kulı, bularka aça bergü edgü yolı	Hür ve serbest insanlar hep iyiliğin kuludurlar; bunlara her vakit iyilik yolunu açık bulundurmalıdır.
Boşuğ kul bile tutsa bolmaz bu tüz, boşuğ boş teŋi tut kuluğ kulça üz	Hür insanı kul ile bir tutmak olmaz; hür insana hür muamelesi yap, kulu da kul gibi kullan.
Bu begler kapuğı erej kapğı ol, erej kapğı tutmak özüŋ asğı ol	Beylerin kapısı huzur kapısıdır; huzur kapısına kapılanmak, kendi menfaati icâbıdır.
Tapuğçı bayusa beg atı bolur, bu atı duâ birle meŋü kalur	Hizmetkâr zenginleşirse, bey nâm kazanır ve bu nâmı duâ ile ebedî kalır.
Ay elig tapuğçı bile beg mesel, satığçı osuğluğ bolur çın tükel	Ey hükümdar, hizmetkâr ile bey arasındaki münâsebet, gerçekten, tam bir alıcı-satıcı münasebeti gibidir.
Satığçı berür neŋ aŋar mün sanı, alığlı alır elde evrer anı	Satıcı mal verir ve bu ona sermâye olur; alıcı da bunu alır ve bunu memleketten-memlekete dolaştırır.
Yıl ay kün tükese asığ yomdarur, yüz utru ulaşur öz asğı alur	Yıl, ay ve günler geçince, kâr birikir; tekrar karşılaşırlar ve her biri kendi kârını alır.
Muŋar meŋzer emdi tapuğçı kişi, begi birle ortuk sakışlığ işi	işte bunun- gibi, hizmetkârın işi de beyi ile ortak hesaba bağlıdır.
Begi neŋ berür kulka edgü sözün, tapuğçı et öz birle tapnur özün	Bey kula mal verir ve iyi sözle onu teşvik eder; hizmetkâr ise, kendi vücûdu ile ona hizmet eder.
Urur cân yuluğlap tapuğçı kılıç, anıŋ asğı el kend uluşlar erinç	Hizmetkâr canını feda ederek, kılıç sallar; bunun kârı, şüphesiz, ildeki memleket ve şehirlerdir.
Yağı boynı yençer hazine urur, tilek ârzû nimet ulaşu kelür	Düşmanın başını ezer ve hazine toplar; dilek, arzu ve nîmet birbiri ardınca gelir.
Bu barça asığ sanı boldı tegim, asığ kılğuçığ edgü tutğu begim	Bunların hepsi gelir ve kâr gibidir, ey beyim, kâr getiren hoş tutulmalıdır.
Negü ter eşitgil bu sartlar başı, öz asğın tilep dünyâ kezgen kişi	Tüccar-başı, kendi kârı uğurunda dünyayı dolaşan insan, ne der, dinle.
Asığlığ kul erse oğulda yakın, asığsız oğulnı yağı bil sakın	Faydalı olan kimse, kul bile olsa, oğuldan daha yakındır; faydasız oğulu düşman bil ve ondan sakın.
Kamuğ teprenigli asığka yorır, asığ bolmasa avçı evde karır	Bütün uğraşan insanlar menfaatleri uğrunda koşarlar; bir menfaati olmasa idi, avcı evinde ihtiyarlayıp giderdi.
Er at boldı begler kanatı yügi, kanatsız kuş uçmaz ay begler begi	Asker beylerin kanat tüyüdür; ey beyler-beyi, kanatsız kuş uçamaz.
Er at birle begler küçi belgürer, er at birle begler tügünler yörer	Beylerin kuvvet ve kudreti asker ile belli olur; beyler asker ile düğümleri çözerler.
Yumıtsa kayu begke ersig eren, ajunka bu beg boldı sâhibkırân	Hangi beyin etrafında cesur asker toplanırsa, o dünyaya sâhip-kıran bir bey olur.
Kayu begde erdem yumıtsa tükel, aŋar yığlur ârzû ne kolsa tükel	Hangi beyde bütün faziletler birleşirse, bütün istedikleri şeyler onun etrafında toplanır.
Ajunçıkaerdem kerek miŋ tümen, bu erdem bile yer ajunçı cihân	Dünya hâkimine binlerce fazilet lâzımdır; dünya hâkimi bu faziletler ile cihanı elde eder.
Uçuz tutma erdemni ögren oğul, bu erdem yorıkı ürüŋ kuş teg ol	Ey oğul fazileti kıymetsiz sayma, öğren; bu faziletin tabiatı ak kuşa benzer.
Ürüŋ kuş kutı teg bu erdem kutı, yorı kuş atağıl sen erdem atı	Bu faziletin saadeti ak kuşunki gibidir; haydi, sen fazilete kuş adını ver.
Negü ter eşitgil ürüŋ başlığ er, ajunuğ karıtmış uzun yaşlığ er	Dünyayı ihtiyarlatmış, çok yaşamış, ak saçlı insan ne der, dinle.
Bilig erdem ögren ağır tut anı, ağır kılğay âhır ol erdem seni	Bilgi ve fazilet öğren, ona hürmet et; bu fazilet sonra sana da hürmet te’min eder.
Bilig bil ukuş uk yorıma yava, üdi kelse edgü berür ol küni	Bilgi edin, anlayış sahibi ol, vaktini boş geçirme; vakti gelince, o sana iyilik getirir.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Bu sözler eşitti sevindi elig, ayur ay ukuşluğ uruğı silig	Hükümdar bu sözleri dinledi, sevindi ve: — Ey akıllı, ey nesebi temiz — dedi —
İdi yakşı urduŋ kişilik ulı, bu ol çın vefâlığ kişiler yolı	İnsanlığın temelini çok iyi tesbit ettin; gerçekten vefalı insanların yolu budur.
Bodun erki boldı meniŋ bu özüm, uzun boldı elgim yorık til sözüm	Ben kendim halk üzerine hâkim oldum; her şeye muktedir oldum ve sözüm her yerde geçer oldu.
Küvenmez men emdi bu beglik bulup, öz inçlik tilep me tiriglik bulup	Şimdi ne bu beyliğe nail olduğum ve ne de bu hayatta kendi huzurumu dilediğim için öğünüyorum.
Tilekim bu ol kim maŋa kelgüçi, bayusa meniŋdin bedüse küçi	Asıl dileğim şudur : bana gelen kimse zenginleşsin, benim sayemde kudret ve nüfuzu artsın.
Bu begler sevinçi yarınkı asığ, duâ tap maŋa edgü atın yanığ	Bu beylerin sevinci yarının kârıdır; buna karşılık hayır-duâ ve iyi adla zikredilmem bana yeter.
Bu barı hazine bu altun kümüş, er atka ülegüke tirdim üküş	Bütün bu hazineyi, bu bir çok altın, gümüşü askere dağıtmak için biriktirdim.
Kişike berürmen tilep edgü at, duâ artsu atım yorıtsu bayat	İyi nâm kazanmak arzusu ile, bunları başkalarına veriyorum; çok duâ kazanayım ve Tanrı adımı dünyaya yaysın.
Tilekim bu ol kim maŋa tapğuçı, bayup kalsa minde kedin kalğuçı	Dileğim şudur: bana hizmet edenler ve bundan sonra yaşayacak olan hizmetkârlarım sıkıntı çekmesinler.
Özüm köçse barsa kalır bu bodun, duâ birle tapsa maŋa ol üdün	Ben göçüp giderim, bu halk kalır; o zaman beni diıâ ile anmalarını isterim.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı elig, yetürdi bu işke tükel ög bilig	Öğdülmiş cevap verdi ve:— Hükümdar bu işi akıl ve bilgi ile çok ıyi kavradı — dedi —
Ölügli kişike negü bar adın, meger edgü atı yorısa kedin	Ölen insan için, kendisinden sonra iyi adının Jcalmasından daha başka ne olabilir.
Bu dünyâ tilese ülegü kümüş, kalı ukbi kolsa bu ol hem yuluş	Bu dünyayı isteyen insan gümüş dağıtmalıdır; ukbâ isteyen için de kurtuluş yolu budur.
Bu altun kümüşüg üle ay elig, kayu el tilese yetilgey elig	Ey hükümdar, altın ve gümüş dağıt; hangi memleketi istersen, oraya hâkim olursun.
Negü ter eşitgil bügü beg tili, bu beglik işiŋe ol urmış ulı	Hâkim bey ne der, dinle; bu devler işinin temelini o atmıştır.
Ülegü neŋ er tutğu begler kalın, kaçan kolsa tutğay yağısı elin	Beyler mal dağıtmalı ve çok asker tutmalıdır; ne zaman isterse, düşmanının memleketini ele geçirir.
Hazine nerek köp er at çok kerek, begi bay kereksiz bodun tok kerek	Hazine neye gerek, çok asker lâzım; beyin zenginliğine lüzum yok, halk tok olmalıdır.
Er at bolsa begler eli eksümez, er at bolmasa beg elin keç yemez	Asker bulundukça, beylerde memleket eksik olmaz; asker olmasa, bey memleketine uzun müddet hâkim kalamaz.
Er at bolsa begdin sevinçlig yaruk, kayu el tilese bulur beg anuk	Asker beyden memnun oidumu, bey hangi memleketi isterse, onu elinde bulur.
Akı bolsa elgi ajun begleri, ikigü ajunnuŋ bu buldı töri	Dünya beylerinin eli açık olursa, onlar her iki dünyada baş-köşeye otururlar.
Negü ter eşitgil biliglig tilin, saranlık bile beg yeyümez elin	Bilgili ne der, dinle; hasis bir bey memleketine hâkim olamaz.
İki neŋ karıştı yakışmaz kaçar, saranka yağumaz akığ berk kuçar	Bu iki şey birbirine zıddır, onlar birbirlerinden kaçarlar; insan hasise yanaşmaz, cömerde sıkıca yapışır.
Sarandın kaçar barça erdemlig er, akıka yumıtur tilek ârzû yer	Bütün faziletli insanlar hasisten kaçarlar ve cömerdin etrafında toplanarak, dilek ve arzularına kavuşurlar.
Saranlık bile boldı beglik yağı, saranka kopar tegme yerde çoğı	Hasislik ile beylik birbirine düşmandır; hasise karşı her yerde isyanedilir.
Adın iki neŋ ol bu el tutrukı, birisi sav altun kılıç bir takı	Memleketi ayakta tutan daha iki şey vardır : biri — som altın, biri de — kılıçtır.
Akılık bile beklegü ol elig, akılık bile beg bedür ay elig	Memleketi cömerdlikle muhafaza etmelidir; ey hükümdar, bey cömerdlikle büyür.
Kür alp er kötürse yaşın teg temür, azığlığ erenlerde teşlür tamur	Cesur, kahraman adam, yıldırım gibi kılıç sallarsa, azılı muhariplerin damarı patlar.
Sav altun bile türtse begler elig, kılıçsız tili birle evrer elig	Altın vere-vere eli nasır tutan beyler memleketi kılıç kullanmadan, söz ile idare ederler.
Bu iki bile itgü uş bu elig, bu iki bile er bedür ay elig	Memleketi şu iki şey ile tanzim etmeli; ey hükümdar, insan bu iki şey ile büyür.
Sav altun yazar ol tügülmiş kişig, sav altun iter ol buzulmış işig	Çatılan yüzleri som altın güldürür, bozulmuş işlen som altın yoluna koyar.
Kılıç kayda erse kümüş anda ol, kümüş kayda erse kılıç tuttı yol	Kılıç nerede ise, gümüş oradadır; gümüş nerede ise, kılıç oraya yönelir.
Ayâ beg kümüş saç tirilsü ked er, kümüş yığsa saçlur kılıçlığ kur er	Ey hükümdar, gümüş saç, yiğit kimseler toplansın; kendin için gümüş toplarsan, etrafındaki kılıçlı yiğitler dağılır.
Kılıçlığ kür er kör kümüşke tutuğ, yumıtmış sav altun kılıçka yuluğ	Kılıçlı, cesur yiğit, bak, gümüşe rehindir; toplanmış som altın kılıca feda olsun.
Saran beg tirer neŋ hazine urur, akı beg kılıç birle artlap alur	Hasis bey mal toplar ve hazine yapar, cömert bey bunu kılıç ile vuravura alır.
Bu yaŋlığturur bu ajun öŋdisi, saranka söküşi akı öŋdisi	Bu dünyada böyle âdet olmuştur: hasise söğerler, cömerdi öğerler.
Sözin kesti ögdülmiş öpti yerig, eligke duâ kıldı ögdi birig	Öğdülmiş sözünü bitirdi, yer öptü; hükümdara duâ etti ve Tanrıyı öğdü.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Bu sözler eşitti sevindi elig, duâ kıldı rabka kötürdi elig	Hükümdar bu sözleri dinledi ve sevindi; ellerini kaldırarak, Tanrı’ya duâ etti.
Ayur ay bağırsak ınanğu idim, katığlık yerinde sığıŋu idim	Sonra dedi: — Ey inandığım, merhametli rabbim; ey müşkül anlarda sığındığım rabbim.
Seniŋde adın yok yölekim maŋa, küvençim sen ök sen umınçım saŋa	Benim senden başka istinatgahım yoktur; güvendiğim bizzat sensin, ümidim sendedir.
Kayu edgü kaldı maŋa kılmadıŋ, negü ârzû kaldı maŋa bermediŋ	Bana yapmadığın hangi iyilik var; yerine getirmediğin hangi arzum kaldı.
Neteg tapnuğaymen bu ol çın sözüm, ayâ meŋü muŋsuz bu muŋluğ özüm	Ey ebedî ve ganî Tanrım, doğrusunu söylüyorum, benim bu âciz varlığım sana nasıl lâyıkı ile kulluk edebilir.
Seniŋdin kolurmen basut küç bile, köni yol öze tut meni sen yöle	Sana niyaz ederim, yardımın ve kudretin ile doğru yola yönelt, bana destek ol.
Kamuğ edgülükte takı artukı, bu ögdülmiş ol emdi köŋlüm tokı	Bütün bu iyilikler arasında en iyisi, şimdi ruhumu doyuran bu Öğdülmiş’tir.
Munı berdiŋ emdi maŋa sen atâ, kılurmen munıŋ şükri yüz miŋ kata	Onu sen bana ihsan ettin; bunun için sana yüz bin defa şükür ederim.
Et öz cân yuluğlar meniŋ işime, duâ arturur bu keçer yaşıma	Benim işim uğrunda tenini, canını feda ediyor ve bu fâni hayatımda bana çok duâ kazandırıyor.
Maŋa küç ber emdi öteyin hakın, sevinsü maŋa bolsu köŋli yakın	Şimdi bana kuvvet ver, onun hakkını ödeyeyim; memnun olsun ve bana kalpten bağlansın.
Yana aydı elig ay ögdülmişe, ukuşluğ biliglig seni ögmişe	Hükümdar yine söyle dedi: — Ey öğdülmiş, akıllı ve bilgili her kes seni medhetmiştir.
Ukuşluğ tilese ukuş sen tükel, biliglig tilese bilig sen kemâl	Akıllı biri lâzım olursa, sen aklın kendisisin; bilgili biri lâzım olursa, sen bilginin kendisisin.
İnançlığ bağırsak bütün sen silig, könilik bile sen kötürdüŋ elig	Güvenilir, içten bağlı doğru ve temizsin; senin bütün hareketlerin dâima doğruluk yolunda olmuştur.
Tapınduŋ açığda aşundı tapuğ, tapuğ kalmadı sen yetürdüŋ kamuğ	Hizmet ettin, senin hizmetin benim ihsanımı aştı; yerine getirmediğin hizmet kalmadı.
Meniŋdin kerek emdi edgü yanut, saŋa hak öteyin tiriglik anut	Benden şimdi iyi bir karşılık görmelisin; sana hakkını ödeyeyim, sen hayatını ona göre tanzim et.
Neteg kim sevindi seniŋdin köŋül, bayat bersü andağ sevinç ay oğul	Benim gönlüm senden nasıl hoşnut ise, ey oğul, Tanrı seni de öyle sevindirsin.
Sözüg kesti elig serindi turu, yer öpti tapuğçısı koptı örü	Hükümdar sözünü bitirdi ve bir müddet sustu, durdu; hizmetkârı yer öptü ve ayağa kalktı.
Turup çıktı andın sevinçlig bolup, atın mindi keldi eviŋe turup	Oradan memnun ve mesrur olarak çıktı; bir az sonra atına binip, evine döndü.
Kıyıksız keçe taŋda kıldı tapuğ, yaradı tapuğ açtı devlet kapuğ	Yine sadâkatle, sabah-akşam hizmet etti; hizmeti takdir edildi ve saadet kapıları açıldı.
Tirildi ögi hem koyuldı bilig, bolu berdi evren uzadı elig	Felek dönüp, kudreti artınca, aklı derlenip toplandı, bilgisi derinleşti.
Negü ter eşitgil kutı belgülüg, kutı birle elde çavıkmış külüg	Saadete eren ve bu suretle memlekete adını yayan ve şöhreti bulunan insan ne der, dinle.
Kimiŋ birle devlet yaraşsa kelip, başın kökke tegrür yokaru kılıp	Kime saadet gelip, onunla uyuşursa, onun başını yükselterek, göğe erdirir.
Kelü berse devlet yumıtsa bu neŋ, kişi körli tirlür bolur kızğu eŋ	Saadet gelir ve servet toplanırsa, insanın gönülü huzura kavuşur, yüzü sevinçle parlar.
Muŋar meŋzetü aydı kökçin saŋa, bu söz yakşı tıŋla ay ersig toŋa	Kır saçlı sana buna benzer bir söz söylemiştir; ey kahraman yiğit, bu sözü iyice dinle.
Kimiŋ bolsa devlet uzadı elig, kamuğ tetrüsi öŋ sözi ög bilig	Kim devlete ererse, onun kudreti artar; bütün eğrisi — doğru, her söylediği — hikmetin tâ kendisi olur.
Ajun feylesûfı neŋi bolmasa, neçe tıldam erse kişedi tilig	Dünya feylesufu ne kadar natuk olursa-olsun, serveti yoksa, dili kösteklidir.
Bu yaŋlığturur bu ajun öŋdüsi, yayığ dünyâ devlet çavıkar küsi	Dünyanın âdeti böyledir; dönek dünya ve devletin adı böyle çıkmıştır.
Yavuzka yüz ursa yüzi suvlanur, kiçigke köz açsa bedüklük bulur	Eğer o kötü birine teveccüh ederse, o kimse şeref kazanır; eğer küçüğe bakarsa, o büyüklük bulur.
Tegir erse kimke bu devlet kelip, tüzer iç taşını bu barça itip	Bu devlet kime nasip olursa, onun içini-dışmı düzeltir ve her şeyini tanzim eder.
Kalı kelse keldrür kamuğ ârzûlar, ajunda çavıkar atı belgürer	Devlet kime gelirse, bütün istenilen şeyleri beraber getirir; o insan dünyada meşhur olur, adı her tarafa yayılır.
Kalı barsa eltür bu keldürmişin, yağız yerke ildrür kötürmiş başın	Eğer giderse, bu getirdiklerini de beraber götürür; yükselttiği başı tekrar kara toprağa indirir.
Ayâ ög köŋüllüg ukuşluğ oduğ, ayı sevme dünyâ tokığay yoduğ	Ey akıl ve gönül sahihi, anlayışlı ve uyanık olan insan, bu dünyaya hiç gönül verme, onun beklenmedik yerlerde sana zararı dokunur.
Nerek bu karaŋku tünerig orun, süzük meŋü elke aşunğıl burun	Bu karanlık zulmet yeri neye gerek, durulmuş ebedî ülke için önceden hazırlan.
Tünek ol bu dünyâ kötürgil köŋül, ediz ordu el kol sen amrul amul	Bu dünya bir zindandır, ona gönül bağlama; sen yüsek saray ve ülke iste, huzur ve sükûna kavuş.
Negü ter eşitgil ay köŋli süzük, kamuğ iş içinde ay köŋli tüzük	Gönülü durulmuş ve her işinde gönülü dürüst olan insan ne der, dinle.
Ay himmet idisi ajun kol talu, talu koldaçı er kutı top tolu	Ey himmet sahibi, güzel bir dünya iste; güzel olanı isteyen insanın saadeti eksiksiz olur.
Keçer dünyâ kodğıl tile ukbini, kodu bermese dünyâ kodğay seni	Bu fâni dünyayı bırak, ukbâyı dile; sen dünyayı bırakmazsan, o seni bırakır.
Cefâçı bu dünyâ cefâ kıl aŋar, cefâ kılsa ötrü yaraşur saŋar	Bu dünya cefakârdır, sen de ona cefâ et; ona ne kadar cefâ edersen, o da sana o kadar râm olur.
Ayâ yolda azmış başı tezginük, ayı sevme dünyâğ tüpi ol öyük	Ey yoldan azmış, başı dönmüş adam, bu dünyaya hiç gönül verme, onun dibi bataklıktır.
Öyükke kirigli üyüldi kodı, örü kelmedi ol sevinç bulmadı	Bataklığa giren dibe batar, oradan kimse bir daha çıkamaz; orada sevinç arama.
Örü tartğıl özni öyüktin kutul, özüŋ kullukın sen tapuğ birle yul	Kendini yukarı çek, bataklıktan kurtul; ibâdet ile kulluk vazifelerini yerine getir.
Yana yanğıl emdi tilek birge öz, tiliŋ evre yandur turu kaldı söz	Bugün tekrar ona dön, senin dileğini o verecektir; artık aksini söyle, başkaca söylenecek söz kalmadı.
Köŋül tüzdi ilig kör anda naru, bodunka berü turdı edgü törü	Bundan sonra hükümdar gönlünü doğrulttu; halka iyi kanunlar vaz’etmekte devam etti.
Bodun inçke tegdi turuk semridi, severi bedüdi yağı yavrıdı	Halk huzura kavuştu, zayıflar kuvvetlendi; onu sevenler yükseldi, düşmanları zayıfladı.
Keçürdi küvençin sevinçin küni, ajunka yadıldı atı çav üni	Gününü sevinç içinde güvençle geçirdi; adı, şöhreti ve nâmı dünyaya yayıldı.
Tirildi bir ança yorıdı bu yaŋ, böri toklı birle kozı boldı teŋ	Bir müddet böyle yaşadı ve böyle hareket etti; kurt ile kuzu müsavi oldu.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig bir kün oldrup kör ögdülmişig, okıdı ayıttı keçer kün işig	Hükümdar bir gün yalnız otururken, Öğdülmiş’i yanına çağırttı; günlerin nasıl geçtiğini ve işleri sordu. —
Negü teg keçer kün ay ögdülmiş ay, çığaymu telim boldı ilde ya bay	Ey Öğdülmiş, söyle, gün ve aylar nasıl geçiyor; memlekette yoksul mu çoğaldı, yoksa zenginmi.
El içre negü bar yarağsız yavuz, bodun hâli açğıl maŋa örtme söz	Memleket içinde kötü, uygunsuz neler var; bana halkın vaziyetini anlat, benden bir şey gizleme.
Bodun tillerinde negü söz yorır, söküşmü telimrek ya ögdi kelir	Halk arasında ne gibi sözler dolaşıyor, öğenleri mi daha çok, yoksa, zammedenleri mi.
Münümmü üküşrek azu erdemim, ayu ber maŋa sen kılayın emim	Kusurummu daha çok, yoksa fazîletimmi; bana söyle, ben de ona göre tedbirler alayım.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, tilek keldi tuttı tegürdi elig	Öğdülmiş cevap verdi ve: — Ey hükümdar, memlekette herkes arzu ettiği şeyleri bulmaktadır — dedi —
İlig devletinde itildi ajun, sakınç kısğa boldı sevinçler uzun	Hükümdarın devleti sayesinde dünya düzeldi; keder kısa ve sevinçler uzun oldu.
Bayudı bodun inçke tegdi yatur, uluş kend bezendi köŋül yilgütür	Halk zenginleşti ve huzura kavuştu; memleket ve şehirler süslendi, gönüller ferahladı.
Erej birle erter bodun künleri, sevinçin keçer kör bütün tünleri	Halk günlerini huzur içinde, gecelerini de hep sevinç içinde geçiriyor.
Tilin sözledi barça edgü senâ, duâ birle tınmaz tınığlı tına	Her kesin dilinde medih ve senan dolaşıyor, nefes alan her canlı durmadan sana duâ ediyor.
Törü suv teg ol küç kör ot teg yoduğ, süzük suv akıttıŋ udıttı otuğ	Kanun su gibidir; zulüm ise, ateş gibi her şeyi mahveder; sen berrak su akıttın ve ateş söndü.
Törü tüz yorıttıŋ itildi ajun, kim erse küçek ilde körmez közün	Kanunu doğru tatbik ettin, dünya düzene girdi; hiç kimse memlekette artık bir zorbaya rastlamıyor.
Ay ilig üç iştin tegir küç basınç, biri beg osal bolsa tegse irinç	Ey hükümdar, şu üç şey zulüm ve tazyıka sebep olur; biri— beyin ihmalkârlığı ki, bundan musibet gelir.
İkinçi basınçak bodun başlar er, üçünçi suk erse bodun bağrı yer	ikincisi — halkın başında bulunan insanın zayıf olması; üçüncüsü de — halkın bağrını yiyen tamahkârlıktır.
Seniŋde yok emdi bu üçte biri, kayudın tegir ilke küçkey eri	Şimdi bu üçünden hiç biri sende bulunmadığından, memleketin neresinde bir zorba zuhur edebilir.
Ay edgü törülüg arığ beg silig, bayat berdi erdem saŋa ög bilig	Ey âdil, temiz ve halîm bey, Tanrı sana akıl, bilgi ve bir çok faziletler verdi.
Özüŋ buldı tevfik kamuğ edgüke, bodun todtı bütti yegü kedgüke	Her türlü iyilik için Allah sana tevfik verdi; halkın karnı tok ve sırtı pek oldu.
Şükür kıl bayatka tapuğ kıl sevin, erej kıl bir ança sen inçin avın	Tanrıya şükür et, ibâdet kıl ve sevin; müsterih ol, bir az huzur ve rahat içinde yaşa.
Taşırtın negü tuşsa yaŋluk yazuk, munu men yügürdeçi kulmen anuk	Dışarıda yanlış veya yersiz ne olursa, işte senin hizmetine koşan kulun ben varım.
Şükür kıldı artuk sevindi ilig, senâ kıldı rabka kötürdi elig	Hükümdar şükür etti ve çok sevindi; elini kaldırdı ve Tanrıya sena etti.
Ayur ay bağırsak idim sen uluğ, ağır kıldıŋ ilde bu yunçığ kuluğ	Ey merhametli rabbim — dedi — sen büyüksün; bu zayıf kulunun memlekette itibârını yükselttin.
Tegürdüŋ maŋa sen kamuğ edgülük, munıŋ şükri boynum öze boldı yük	Sen bana her türlü iyilikleri ihsan ettin; şükür etmek boynumun borcudur.
Bu şükrüğ kaçan kılğa özüm yete, munıŋ şükri mendin saŋa sen öte	Ben sana bu şükrü ne zaman hakkı ile ödeyebilirim; benim şükür borcumu sana sen öde.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig ay ögdülmişim, bayat fazlı erdi seni bulmışım	Hükümdar devam etti:— Ey Öğdülmişim, seni bulmam bana Tanrının bir lutfu idi.
Sebeb sen sen emdi kamuğ edgüke, küçüg tıdğuka hem törü bergüke	Zulme mâni olmama, adaleti yerine getirmeme ve her türlü iyiliğe sebep şimdi sen oldun.
Bayat berdi emdi kamuğ edgülük, seni berdi artuk adın on ülüg	Tanrı bana bugün bütün iyilikleri ihsan etti; bir de bunlardan on misli fazla değerde olan seni verdi.
Neçe beg katığlansa yalŋuz özün, bolu bermese kul itümez uzun	Bey yalnız, tek başına ne kadar gayret ederse-etšin, kulun yardımı olmazsa, bunu uzun zaman devam ettiremez.
Beg içtin bolur körgü taştın közi, bağırsak kulı ol közi hem sözi	Bey içeridedir, onun dışarıdaki gözü, sâdık kuludur; o beyin hem gözü, hem sözüdür.
Közüm sen tilim sen elim sen maŋa, anın edgü boldı atım ay toŋa	Sen de benim gözüm, dilim ve elimsin; ey mert yiğit, ben bu sayede iyi nâm kazandım.
Negü ter eşit emdi hakan tili, ajun başlamış bütrü basmış eli	Dünya hâkimi ve bütün memleketleri idaresi altına almış olan hakan ne der, dinle.
Bağırsak kuluğ bulsa begler tilep, anı tutğu altun kümüşke kalap	Beyler arayıp, sâdık bir kul bulurlarsa, onu altın ve gümüş mahfaza içinde tutmalıdırlar.
Köni çın kişi bulsa begler bütün, özi inçke tegdi tirildi kutun	Beyler doğru, dürüst ve itimat edilir bir insan bulurlarsa, kendileri huzura kavuşurlar ve hayatları saadet içinde geçer.
Tapuğçı talusı bağırsak bolur, bağırsak tapuğçığ tilep kim bulur	Hizmetkârın seçkini içten bağlı olur; böyle bir hizmetkârı kim arayıp bulabilir.
Bağırsak yok erse ajunda talu, kişilik kaçan turğay erdi tolu	Dünyada seçkin ve içten bağlı kimseler bulunmasa idi; insanlık nasıl kemâle erişirdi.
Esirkermen emdi ay ögdülmiş e, bir ök sen ataŋdın maŋa kalmış a	Bana babandan yadigâr olarak yalnız senin kalmana çok teessüf ediyorum.
Takı bir bar erse seni teg adın, uda bergey erdi kör öŋdün kedin	Senin gibi daha başka biri bulunmuş olsa idi, senden önce veya senden sonra aynı yolu takip etmiş olurdu.
Bir ök sen maŋa kör ay kılkı köni, seni öz yetürse adın bir kanı	Ey dürüst tabiatlı, benim yanımda şimdiden teksin; seni kaybedersem, başka birini nerede bulurum.
Bu yalŋuzlukuŋka özüm eymenür, takı bir iş erse saŋa ay unur	Ben senin böyle tek olmandan korkuyorum, ey kudretli insan; kâşki senin bir eşin daha bulunsa idi.
Saŋa tegmegey erdi emgek üküş, maŋa ma duâ teggey erdi ülüş	Bütün bu zahmet senin üzerinde kalmazdı; ben de daha çok duâ kazanmış olurdum.
Tile barmu körgil kadaşlar ara, saŋa udğu teg bir ayıtğıl köre	Ara, akrabaların arasında senin yolunu takıp edebilecek bir kimse var mı, soruştur.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, esen bolsu işke yetilgey elig	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Hükümdar sağ olsun, iş yapacak kimseler her vakit bulunur — dedi —
Erejlensü ilig tuçı inçrünü, tilek ârzû kelsü özi tınçrunu	Hükümdar her vakit rahat ve huzur içinde bulunsun; sükûn içinde bütün dilek ve arzuları yerine gelsin.
Meniŋ emgerimke ilig altunı, ağır kılmasu köŋli tutsu köni	Benim zahmetime karşılık hükümdarın altını var; hiç endişe etmesin ve gönülünü ferah tutsun.
Maŋa tegse emgek erej me tegir, erej birle emgek yanaşu yorır	Ben zahmet çekiyorsam, rahat da ediyorum; huzur ile zahmet yan yana yürür.
Kalı el işiŋe tusulğu kişi, tiler erse ilig bodun el başı	Eğer hükümdar memleket işinde faydalı ve halkın başında bulunacak bir insan istiyorsa,
Negü ter eşitgil ay ilçi bügü, bügülep kılur ilçi künde ögü	Bak, hikmeti ile her gün yeni bir tedbir arayan hakîm devlet adamı ne der, dinle.
Üküş bolsa ilke basutçı tile, el itlür bedük beg yatıp yer küle	Ne kadar çok olursa-olsun, memleket işine yardımcılar ara; memleket böyle tanzim edilir ve büyük bey huzur içinde bütün arzularına kavuşur.
Telim bolsa ilde tusulur tetig, begig inçke tegrür kılur bu itig	Memlekette faydalı ve zeki insanlar ne kadar çok olursa, işleri bunlar görürler, bey de o kadar rahat eder.
Yok ermez kadaşlar ara bar meniŋ, bu yaŋlığ kişi bilgi artuk anıŋ	Yok değil, benim akrabalarım arasında da çok geniş bilgili böyle bir insan vardır.
Kamuğ erdemi bar sakınuk oduğ, kayu işke tegse bodur tü boduğ	Kendisi her türlü fazilet ve takva sahibi olup, uyanıktır ve elinden her türlü iş gelir.
Kılınçı köni atı odğurmış ol, kamuğ edgülükke elig urmış ol	Hareketi doğru ve adı Odgurmış’tır; o her türlü iyiliğe el vurmuştur.
Velikin evürdi bu dünyâda yüz, turup tağka kirdi köŋül kıldı tüz	Fakat o bu dünyadan yüzünü çevirdi; kalkıp dağa çıktı, dünya endişelerini gönlünden uzaklaştırdı.
Bayat tapğı birle özin emgetür, tapuğ birle yazuk igin emletür	Tanrıya ibâdet ederek, kendisini zahmete veriyor ve ibâdetle günah hastalığını tedavi ediyor.
Meniŋde yüz üsteŋ anıŋ erdemi, bodunda talusı kişi ködrümi	Onun fazileti benimkinden yüz misli fazladır; o halkın ileri geleni ve insanların seçkinidir.
Meni birle bolsa meniŋ ol kadaş, kamuğ işke bolğay anıŋ bilgi baş	Benim bu akrabam burada yanımda bulunsa idi, o bize her işte bilgisi ile rehberlik ederdi.
İlig altunı tınğa köŋli bütüp, sevinçin tirilgey ajunuğ tutup	Hükümdar, altınına lüzum kalmadan, ona gönülden inanarak, dünyayı idare eder ve sevinç içindeyaşardı.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
İlig aydı ârzûm tilekim bu ol, anı bulsa ötrü tayanğay köŋül	Hükümdar:—Arzum ve dileğim budur — dedi— onu bulursam, her işte ona emniyet edebilirim.
Negü teg kılur sen bu işke itig, maŋa yakru ber sen anı ay tetig	Bu işin çâresi ne ise, bak; ey zeki, sen onu muhakkak benim yanıma getir.
Negü teg okılım anı ay berü, kimi ıdsa bolğay okıtçı naru	Onu buraya nasıl davet edelim, onu çağırmak üzere kimi gönderelim.
Bitigmü kerek ya söz ıdsa tilin, yarağı negü teg sen andağ kılın	Mektûpmu lâzım yahut ağızdan sözmü ulaştırmak; sen nasıl münâsip görürsen, öyle yap.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, ayıtmış ka ilig cevâb kıldı öz	Öğdülmiş cevap verdi: —Hükümdarın suâline cevabım şudur — dedi —
Kadaşım barını ötündi özüm, kelirmü ya kelmez açılmaz sözüm	Böyle bir akrabamın bulunduğunu arzettim, fakat gelip-gelmeyeceği hakkında bir şey söyleyemem.
Kalı kelse edgü ağırladı söz, apaŋ kelmese bolğa yarlığ uçuz	Eğer gelirse, çok iyi, emrinize hürmet gösterdi demektir; eğer gelmezse, fermanınıza ehemmiyet vermemiş olur.
Sarılğaymu erki ilig altunı, ileŋeymü erki maŋa ol köni	Hükümdarın altını acaba ona tesir ederrñi; o doğru insan acaba beni tekdir mi eder.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı men söz ayıttım saŋa, sen öz bilmişiŋ sözni aydıŋ maŋa	Hükümdar : — Ben sana bir şey sordum, sen de kendi bildiğini bana söyledin — dedi—
Okı kelse kelgey kalı kelmese, negüke ileŋü sözüm tutmasa	Çağır gelirse-gelir; eğer gelmezse ve benim sözümü dinlemezse, senin ne kabahatin var.
Sen ögdüŋ anıŋ törlüg erdemlerin, ol erdem üçün men tilermen erin	Sen onun her türlü faziletlerini öğdün, bu faziletlerinden dolayı ben onu istiyorum.
Biliglig ukuşluğ tidüküŋ üçün, anı ârzûladım havâka öçün	Hava ve hevese düşman olduğundan, sen de bilgili ve akıllı dediğin için, onu arzuladım.
Biliglig ukuşluğ kişi ol kişi, anıŋda naru barça yılkı tuşı	insan dediğin bilgili ve akıllı insandır; onun dışındakilerin hepsi de hayvan gibidir.
Biliglig ukuşluğ bilir bilse iş, biliglig ukuşluğ kılur kılsa iş	iş bilirse, bilgili ve akıllı insan bilir; iş yaparsa, bilgili ve akıllı insan yapar.
Muŋar meŋzer emdi bu söz belgülüg, eşitgil munı sen ay ersig külüg	Bu gerçekten şuna benzer; ey merd kahraman bunu dinle.
Bilig birle yazlur kamuğ ters tügün, bilig bil ukuş uk tirilgil ögün	Bütün kör düğümler bilgi ile çözülür; bilgi bil, anlayışlı ol, akıl ile yaşa.
Bilig işke tutğıl takı til köni, takı ögrenü tur usanma bu kün	Bilgi ile iş gör, sözün doğru olsun; öğrenmekte devam et, bu günü boş geçirme.
Maŋa yalŋuz ermez anıŋdın asığ, saŋa ma kadaştın asığ hem tatığ	Bu akrabandan yalnız ben değil, sen de istifâde edeceksin ve hoşnut olacaksın.
Kadaşlığ bolur sen kerek bu kadaş, kadaş bolmasa tutğu erke adaş	insanın akrabası varsa, yanında bulunmalı; akrabası yoksa, insan ahbap edinmelidir.
İdi yakşı aymış kör ilçi başı, kamuğda küçi bek kadaşlığ kişi	Dinle, memleket hâkimi çok yerinde söylemiş; akrabaları olan kimse her keşten daha kuvvetlidir.
Kadaşlığ kişi küsi çavı bedük, adaşlığ kişi atı savı bedük	Akrabaları olan kimsenin nâm ve şöhreti büyüktür; arkadaşları olan insanın adı ve sözü muteberdir.
Kadaşıŋ yok erse yorı tut adaş, adaş edgü bolsa bu boldı kadaş	Akraban yoksa, arkadaş ve ahbap edin, iyi arkadaş akraba gibi olur.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, anı çın tilese iteyin otı	Öğdülmiş cevap verdi:— Ey devletli hükümdar, onu sen gerçekten arzu ediyorsan, çâresine bakayım —dedi—
İlig yarlıkasa barayın özüm, okıyın anı men açayın sözüm	Hükümdar emir buyurursa, kendim gideyim; meseleyi açarak, onu buraya davet edeyim.
Tilin sözleyin men tükel törlügün, biligdin ukuştın söz üdrüp ögün	Bilgi, akıl ve zekâmı kullanarak, türlü dil döküp, onu iknaya çalışayım.
İlig me bitisü öz elgin bitig, okısu ılığ yarlığın ol tetig	Hükümdar da kendi eli ile mektup yazsın ve o zeki insan da hükümdarın fermanını bizzat okusun.
Maŋa bütsü mendin teyü bilmesü, yeme yarlığ eştip kite turmasu	Bana itimat etsin ve bunun yalnız benim arzum olduğunu sanmasın; fermanı da duysun ve arzuya muhalefet etmesin.
Neçe me özüm sözlese söz tilin, üilig yarlığı bu bitig söz adın	Ben ağızdan ne kadar söz söylesem dahi, hükümdarın fermanı, yazılı sözü başkadır.
Negü ter eşitgil ay aslı ağı, kara köŋlin avlar begi yarlığı	Dinle, aslı sırmalı ipek gibi temiz ve kıymetli olan ne der : —Beyin fermanı halkın gönlünü avlar.
Takı yakşı aymış biliglig özi, tügülmiş köŋülni yazar beg sözi	Bilgili ne kadar güzel söylemiş : — Beyin sözü kapalı gönülleri açar.
İsig sözlese kulka begler tilin, unıtmaz anı kul tirilse yılın	Beyler kula iltifat ederlerse, kul bunu hayatı boyunca unutmaz.
Kalı beg tili yumşak erse süçig, anı sevdi bodnı uluğ tut kiçig	Eğer beyin dili yumuşak ve tatlı ise, onu, büyük-küçük, bütün halk sever.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E GEVABI
İlig aydı emdi bu erse yarağ, bitiyin bitigim aŋar bolsu ağ	Hükümdar:— Münâsip görüyorsan, şimdi mektubu yazayım, bu onu avlayacak bir ağ olsun — dedi —
Saŋa barğu erse itiŋil itig, munu men özümdin bitiyin bitig	Senin gitmen lâzım ise, hazırlan; ben de bir mektup yazıp, sana vereyim.
Küntoğdı İlig Odgurmışka Bitig Bitip Idmışın Ayur	Hükümdar Kün-Toğdı’nın Odgurmış’a Mektup Yazıp Gönderdiğini Söyler
Devât koldı kâğıd bitidi bitig, bitig birle itti işiŋe itig	Hükümdar hokka ve kâğıt istedi, mektup yazdı; mektup ile işini düzene koydu.
Bayat atı birle sözüg başladı, törütgen igidgen keçürgen tedi	Tanrı adı ile başladı: — Yaratan, besleyen ve göçüren odur— dedi.
Ayurmen bitidim bayatım atı, bu at ol kamuğ törlüg igke otı	Sonra devam etti : — Tanrının adını yazdım, bu ad her türlü derde devadır.
Üküş ögdi artuk telim miŋ senâ, kılurmen bayatka aŋar yok fenâ	Tanrıya pek çok hamd ve binlerce sena ederim, onun için fânilik yoktur.
Tiledi törütti kamuğ teprerig, tirilgü berür yem tutar ol tirig	Bütün hareket edenleri o diledi ve yarattı; onlara rızık ve hayat veren odur.
Uğan ol köni çın törü bergüçi, törümiş kamuğ halkka yetrür küçi	Kadirdir, âdildir, hak kanunları koyan odur; yarattığı bütün mahlûklara gücü yeter.
Yaşıl kök yarattı yaruttı kün ay, kara tün yaruk kün sakışlığ yıl ay	Mavi göğü yarattı, güneş ve ayı aydınlattı; karanlık gece ve aydın gün yıl ve ay hesabını bulmak içindir.
Törütti bu evren tuçı evrülür, bayat hükmi takdir bile tezginür	Bu feleği yarattı, durmadan döner; Tanrının hükmü ve takdiri ile hareket eder.
Törütmezde aşnu yorıttı kazâ, kazâka tapı bol boyun eg uda	Yaratmadan önce, kaza tâyin etti; kazaya razı ol, boyun eğ ve ona uy.
Negü kolsa kıldı ne kolsa kılur, negü aysa boldı ne aysa bolur	Ne istedi ise, yaptı ve ne isterse, yapar; ne dedi ise, oldu ve ne derse, olur.
İligdin selâm köŋül aytu bitig, bitidim esenlik öze ay tetig	Bu hükümdardan selâm ve hatır sorma mektubudur; ey zeki insan, bunu sana sağlık dileği ile yazdım.
Esen barmu erki et öz inçlikin, negü teg yüder erki üdlek yükin	Vücûdun sağ ve sıhhattemidir; devran yükünü acaba nasıl yükleniyor.
Eşittim seniŋ edgü kılkıŋ yaŋıŋ, bu üdte yok ol tep saŋa tuş teŋiŋ	Senin iyi tavır ve hareketini duydum; bu devirde sana denk ve eş bulunmadığını işittim.
Bayat kılmış emdi saŋa edgülük, bilig bermiş erdem ukuş ög ülüg	Tanrı sana şimdi lütfetmiş, bilgi vermiş; fazilet, akıl ve anlayış nasip etmiştir.
Bu yaŋlığ kılınçıŋ eşitti özüm, sini ârzûladı ay körklüg yüzüm	Senin böyle olduğunu işittim, ey güzel yüzlüm, gönülüm seni arzuladı.
Kadaşıŋnı ıdtım bu ögdülmişig, sözümni tegürgey ukup bilmişig	Akrabanı, Öğdülmiş’i gönderdim; sözümü ve anlayıp, bildiklerini sana eriştirecektir.
Yakın ka kadaştın yitürmiş sen öz, uluş kend bodundın evürmiş sen yüz	Sen yakın akraba ve kardeşlerden uzaklaşmışsın; köy, kasaba ve şehir halkından yüz çevirmişsin.
Turup tağka kirmiş özüŋ yalŋuzun, tapuğ kılğuka bu tapuğ ked uzun	İbâdet etmek için, kalkıp, tek başına dağa çıkmışsın; fakat bu ibâdet çok uzun sürmüş.
Negü kıldı erdi kadaşlar saŋa, nelük yüz evürdüŋ aça ay maŋa	Akrabaların sana ne yaptı, niçin onlardan yüz çevirdin; bunu bana izah et.
Kalı tegdi erse saŋa küç basınç, berü kel maŋa ay bu kadğu sakınç	Eğer zulüm görmüş isen, bana gel; bu dert ve endişeni bana anlat.
Saŋa men bereyin törü küç bile, bu yerde tirilgil sevinçin küle	Ben kudretimle senin hakkını te’min edeyim; neş’e ve sevinç içinde burada yaşa.
Kadaştın kadaşka asığlar bolur, asığ birle yalŋuk tatığlar bulur	Akraba akrabadan istifâde eder; insan bu suretle zevka kavuşur.
Barışğu kerek ka kadaşlar bile, katılğu kerek iş adaşlar bile	Akraba ve kardeşler ile barışmak, eş ve dostlar ile kaynaşmak lâzımdır.
Kayuda yaraşıklık erse yakın, ol işte bolur asğı köŋlün bakın	Nerede yakınlık ve uygunluk varsa, o işte fayda vardır; bunu iyice düşün.
Negü ter eşitgil bu şir ayğuçı, ikigü yaraşsa asığ yer tuçı	Şâir ne der, dinle; iki insan birbirine uygun düşerse, bu dâima onların faydalarına olur.
Yağız yer yaşıl suv yaraştı bile, ara miŋ çeçekler yazıldı küle	Kara toprak, mavi su birbiri ile uyuştu; ortada binlerce çiçek gülerek, açıldı.
Yaraşık yorısa kadaş ya adaş, olardın bolur kap kadaşka bile	Akraba veya arkadaşlar birbirlerine uygun hareket ederlerse, bunlardan yeni akraba ve ahbaplıklar meydana gelir.
Kalı bardıŋ erse tapuğ kılğalı, tapuğ kendte kılğıl bu ol din yolı	Eğer ibâdet etmek için oraya gittin ise, ibâdeti şehirde kıl; din yolu budur.
Uluş kendte tâat telim bar ıduk, uş ol yerde yetrü körü barsa yok	iyice düşünürsen, Allanın büyük emirlerini yerine getirmek fırsatı, oraya nisbetle, burada daha çoktur.
Bilig ögren aşnu tapuğka üküş, biligsiz tapuğ asğı bolmaz ülüş	ibâdet etmek için, önce çok bilgi edin, bilgisiz ettiğin ibâdet fayda gelmez.
Kişi iki törlüg kişi atanur, biri ögretigli biri ögrenür	iki türlü insana insan derler: biri —öğreten, biri— öğrenen.
İkide naru barça yılkı sanı, tilese munı tut tilese anı	Bu ikisinden başkasını hep hayvan olarak kabul et; hangisini istersen, onu seç.
İlig pendi Odgurmışka	HÜKÜMDARIN ODGURMIŞ’A NASİHATİ
Sen emdi kayu sen maŋa ay aça, ikide biri bol üçünçte kaça	Şimdi sen hangisisin, bana açıkça söyle; ikisinden biri ol, üçüncüsünden kaçın.
Bilig bildiŋ erse tükel ögrenip, anı işlet emdi kör emgek ıdıp	Zahmetle öğrenerek, bütün bilgilere sahip oldun; şimdi bunları, zahmet çekmeden, işlet.
Kalı bilmediŋ erse ögren bilig, tapuğlarka ötrü tegürgil elig	Eğer henüz öğrenmedin ise, bilgi öğren ve ibâdetlere de ondan sonra başla.
Negü ter eşitgil bilig bergüçi, bilig birle tâat tapuğ kılğuçı	Bilgi veren ve bilgi ile tâat ve ibâdet eden ne der, dinle.
Bilig birle yakğıl bayat tapğıŋa, bilig tamğa bolur tamu kapğıŋa	Tanrı ibâdetine bilgi ile yaklaş; bilgi cehennem kapısını mühürler.
Bilig birle tâat muyanı tümen, biligsiz tapuğ kılsa bulmaz muyan	Bilgi ile yapılan ibâdetin sevabı çoktur; bilgisiz kimse ibâdet ederse, sevap kazanamaz.
Biligsiz tapuğ kılmışında körü, biliglig udımış muyanı örü	Bilgisizin ibâdet ile meşgul olmasından, bilgilinin uyumasının sevabı daha çoktur.
Uluş kend içinde tapuğ bar telim, uş ol yerde kılsa bulumaz yarım	Köy ve şehir içinde yapılacak çok ibâdet vardır; orada bunun yarısı bile bulunmaz.
Seniŋ anda tapğuŋ namâz ol biri, takı biri rûza tutar sen urı	Senin oradaki ibâdetinin biri namaz, biri de tuttuğun oruçtur, ey oğul.
Munıŋda adın anda tâat kayu, maŋa körkitü ber tilin sözleyü	Bunlardan başka orada hangi ibâdet var; söyle, göster.
Atandı özüŋ emdi zâhid atı, bu atıŋ saŋa boldı tâat yutı	Sen şimdi zahit adını aldın; bu adın ibâdetin için sana büyük bir felâket oldu.
Muŋar arsıkar erse emdi özüŋ, bu tâat yava boldı kesgil sözüg	Bununla şimdi kendini aldatıyorsun, bu ibâdet boşunadır; sözünü kes.
Tapuğ kılğu halktın anı kizlegü, üküş tâat erse anı azlağu	ibâdet kılmalı, fakat onu halktan gizlemeli; ibâdet ne kadar çok olsa dahi, onu azımsamalıdır.
Kişi edgüsi kılsa tâat tapuğ, anı halkta kizler yapar bu kapuğ	insanların iyisi tâat ve ibâdet ederken, onu halktan gizler ve kapısını kapatıı.
Negü ter eşit emdi mani bu söz, bu söz işke tutğıl ayâ edgü öz	Şimdi bu sözün mânası nedir, dinle; ey iyi insan, bu söze göre hareket et.
Eren er katında özin kizledi, tapuğ kıldı yüz yıl anı azladı	Gerçek insan başkalarının yanında kendisini gizlemiş; yüz yıl ibâdet kılmış ve bunu da azımsamıştır.
Tapuğ kizlegü kıl kişi körmesü, bu söz sırrım erdi özüm sözledi	İbâdeti gizlemeli; yap, fakat insanlar görmesin; bu sözüm bir sır idi; iste şimdi açığa vurdum.
Berü kel uluş kendte kılğıl tapuğ, kamuğ edgülükke açılsu kapuğ	Buraya gel, köy veya şehir içinde ibâdet et; sana her türlü iyilik kapıları açılsın.
Bodunka tusulğıl muŋıŋa yara, kadaşka bağır ber yakınlık ula	Halka faydalı ol, muhtaçlara yardım et; akrabalarına yakınlık göster, bağrını aç.
Telim ögsüzüg kör ya tul tulsakığ, ya közsüz ya oldrum yeme aksakığ	Bak, burada bir çok yetim, dul, âciz, kör, kötürüm ve topallar vardır.
Cemâat bile kıl fariza namâz, çığaylar hacı kıl âdina namâz	Farz namazlarını cemâat ile kıl, fakirler haccı olan cuma namazlarını edâ et.
Halâl dünyâ kazğan çığayka üle, kişi elgi tutğıl yanut kıl yöle	Helâl dünyalık kazan ve fakirlere dağıt; insanlara yardımda bulun ve onlara güler yüzle muamele et.
Bu samış tapuğ barça tâatturur, bu tâat bile barça râhatturur	Bu sayılan hizmetler birer ibâdettir; bunları yerine getiren herkes müsterih olabilir.
Munı barça kodtı özüŋ yalŋuzun, namâz rûza tuttı ay kılkı tüzün	Bütün bunları sen terkettin; tek başına namaz kılıyor ve oruç tutuyorsun, ey asîl tabiatlı.
Namâz rûza barça öz asğıŋturur, öz asğın tilegli bağırsız bolur	Namaz ve oruç, bunlar hep kendi menfaatin içindir; hep kendi menfaatini düşünen insan hodkâm olur.
İdi yakşı aymış kişi üdrümi, kişike bağırsak kişi ködrümi	insanların seçkini ve olgun olanı merhametli insan çok güzel söylemiş.
Kişi edgüsi bu öz asğın kodup, kişi asğı kolsa kör emgek yüdüp	insanların iyisi — kendi menfaatini bırakıp, zahmet yüklenerek, başkalarının faydasını isteyen kimsedir.
Bağırsak kerek er ne bağrı süçıp, törü berse edgü isizke açıp	İnsan merhametli olmalı ve kötülere acıyarak, onlara şefkatle iyi yolu göstermelidir.
Tirig yalŋuk oğlı tusulğan kerek, tusulmaz kişi tuğsa ölgen kerek	Hayatta iken, insan-oğlu faydalı olmalı; faydalı olmayacak kimse, doğar doğmaz ölmelidir.
Kişike tusulur kişi edgüsi, bu edgü kişi ol bodun todğusı	insanların iyisi başkalarına faydalı olur; halk için lüzumlu olan bu iyi insandır.
Tapuğka ınanıp kayu erse kul, bulumadı teŋri sevinçiŋe yol	İbâdetine güvenen bir kul Tanrıyı memnun edecek yolu henüz bulamamış demektir.
Bayatım sevinçi tilese özüŋ, müsülmân sevinçi tile kes sözüg	Sen Tanrının rızasını elde etmek istersen, müslümanların memnun olmasını dile; sözü fazla uzatma.
Seniŋ tapğıŋa muŋluğ ermez bayat, özüŋ kullukı kıl tile edgü at	Tanrı senin ibâdetine muhtaç değildir; kendi kulluğunu yerine getir ve iyi ad kazanmağa bak.
Kimiŋ atı kul bolsa kılkı tapuğ, tapuğsuz kul atı mecâz ol kamuğ	Adı kul olanın yapacağı şey ibâdettir; bütün ibâdetsiz kulların adı bir mecazdan ibarettir.
Tapuğ kıl tapuğ tınma kulluk bu ol, tapuğka baka kör me bekle bu yol	ibâdet, durmadan ibâdet kıl, kulluk budur; ibâdete dikkat et ve bu yoldan ayrılma.
İdi yakşı aymış bügü bilgi keŋ, munı işke tutğıl ayâ elgi keŋ	Bilgisi geniş hakîm çok yerinde söylemiş; buna göre hareket et, ey eli açık insan.
Tapuğ tâatim tep küvenme üküş, tapuğ kıl bayatka tapuğluğ küsüş	İbâdet ve tâatte bulundum diye, fazla gurur getirme; ibâdete devam et, Tanrıya ibâdet eden insan azizdir.
Tapuğ kıl bayatka bu ol kullukuŋ, tapındım teyü sen unıtma ukuş	İbâdet kıl, Tanrıya kulluğun budur; fakat ibâdet kıldım diye, idrâkini kaybetme.
Ay odğırmış emdi okırmen seni, öz asğı tiler tep sakınma meni	Ey Odgurmış, bugün seni davet ediyorsam, kendi menfaatimi düşünüyorum zannetme.
Kalı kelse asğı tususı saŋa, yeme kelmese sen yası yok maŋa	Eğer gelirsen, senin için faydalı olur; gelmezsen de, bana bir zarar gelmez.
Okırmen seni halkka edgü üçün, bu edgü bodun asğı buzma küçün	Seni halkın iyiliği için davet ediyorum; bu iyilik halkın menfaatidir; buna karşı gelme.
Baka körmen aymış bu sözler tapa, çın erse berü kelgil andın kopa	Benim bu söylediklerime bir dikkat et; doğru ise, oradan kalk, buraya gel.
Meni birle turğıl maŋa kıl basut, çığayığ yülegil neŋin edgü tut	Benimle beraber ol, bana yardım et; fakirleri destekle, onların vaziyetini düzeltmeğe çalış.
Özüŋke muyan ol maŋa edgü at, ikigü ajun birge erklig bayat	Bu senin için sevaplı bir iş ve benim için ise, iyi bir addır; buna karşılık kadir Tanrı sana her iki dünyayı nasip eder.
İnini edgeke yet özüŋ edgü bol, kişi edgü erdin tüzer edgü yol	Beni iyiliğe doğru götür, kendin iyi ol; insan iyi insanlara bakarak, yolunu düzeltir.
Sebeb bolğıl emdi maŋa edgüke, bayat birge edgü saŋa ay böke	Bugün bana iyilik yapmam için bir sebep ol; ey pehlivan, Tanrı sana da bunun karşılığını verir.
Negü ter eşitgil tejik bilgesi, tejik bilgeleri çavıkar küsi	İranlı âlim ne der, dinle; iranlı âlimlerin şöhreti büyüktür.
Begi bolsa edgü bodunka bütün, anıŋ asğı barça bodun yer kutun	Bey halka karşı iyi ve âdil olursa, onun faydası bütün halka dokunur ve halk saadete kavuşur.
Özüŋ edgü kolma begiŋ edgü kol, begi edgü bolsa bodun asğı ol	Kendi iyiliğini istersen, beyin iyi olmasını iste; beyin iyi olması halkın menfaatidir.
Kara edgü bolsa bir özke bolur, begi edgü bolsa bodun kün körür	Halk iyi olursa, bu iyiliği onun yalnız kendisi içindir; beyi iyi olursa, halk gün görür.
Kişi tep ayurlar kayu ol kişi, kişike asığ kılsa itse işi	insan derler, insan kimdir; insan başkalarına faydalı olan ve onların işlerini gören kimsedir.
Tüzü yalŋuk oğlı sever edgüni, bu edgü kayu ol ögeyin anı	Bütün ınsan-oğulları iyiyi severler; iyi nerede, ben de onu öğeyim.
Bu edgü ol ol kılsa halkka asığ, bu asğı bile bulsa bodnı tatığ	iyi, halka faydalı olan ve bundan dolayı ona zevk veren şeydir.
Bağırsak bolur halkka edgü kişi, bağırsak bolun bulduŋ edgü başı	iyi insan halka karşı şefkatli olur; merhametli olursan, sen de iyi insan olursun.
Munu sözledim söz bitigin ulam, tükettim sözümni kurıttım kalem	işte yazı ile ulaştırılacak sözlerimi söyledim; sözümü bitirdim ve kalemi sildim.
Takı ma negü erdi erse sözüm, kadaşıŋ tegürgey tilin ay yüzüm	Bundan başka daha söylenecek. ne gibi sözüm varsa, akraban bunları da ağızdan bildirecektir, ey ay yüzlüm.
Bitig türdi badı öze tamğalap, sunup berdi ögdülmiş aldı ulap	Mektubu katladı, bağladı ve üzerini mühürleyerek, uzattı; Öğdülmiş gelip, elinden aldı.
İlig aydı barğıl takı ma negü, yarağlığ söz erse tegür ay bügü	Hükümdar : — Git, daha münâsip ne gibi söz varsa, ona ulaştır, ey hakîm — dedi —
Katığlan anı keldür emdi maŋa, kuruğ kelme ansız maŋa ay toŋa	Şimdi gayret et, onu bana getir; ey yiğit, bana onsuz, boş gelme.
Biliglig negü ter eşitgil özüŋ, yalavaç tetig ıd tutuzma sözüg	Bilgili ne der, dinle; zeki elçi gönder ve sözünü ona tevdi et.
Negü tutzayın men saŋa emdi söz, kamuğ söz seniŋde ayâ köŋli tüz	Ben sana şimdi ağızdan “ne söyleyeyim; ey kalbi doğru, söylenecek sözlerin hepsini sen biliyorsun.
Negü sözlegü erse sözle tilin, yarağı ne erse sen andağ kılın	Ne söylemek icap ederse, sen ağızdan söyle; nasıl münâsip görürsen öyle hareket et.
İlel tep turup çıktı ögdülmişe, ol edgü kılınç birle igdilmişe	iyi terbiyeye, iyi tavır ve harekete sahip olan Öğdülmiş— “Baş üstüne!”— diyerek, kalkıp çıktı.
Atın mindi evke yüz urdı turup, kelip tüşti kirdi yaka kur yörüp	Atına bindi, evine doğru hareket ederek, gelip indi; evine girdi, yaka ve kuşağını çözdü.
Yaşık yandı yerke yakurdı başın, yaruk dünyâ meŋzi karardı ışın	Güneş döndü, başını yere yaklaştırdı; dünyanın aydınlık yüzü kırmızı sise büründü.
Küdı ıdtı kesme yaruk yüz tudı, sevüg zülfi toldı yokaru kodı	Perçemini aşağı salıverdi, parlak yüzü kapandı ve güzel zülfü her tarafı kapladı.
Turup yundı kıldı bu yatğu namâz, töşek koldı yattı udıp bardı az	Kalkıp abdest aldı ve yatsı namazını kıldı; döşek istedi ve yatıp, bir az uyudu.
Beliŋlep odundı kötürdi başın, kara zengi kılmış yüzini ışın	Birden silkinerek, tekrar uyandı, başını kaldırdı; sis gök yüzünü siyah zenciye döndürmüştü.
Turup yundı kıldı yana taŋ namâz, duâ kıldı tesbih yeme küdti az	Kalkıp abdest aldı, sabah namazını kıldı; duâ etti, teşbih çekti; yine bir az bekledi.
Tüme torku kalkan kötürdi öşün, yaruk yüz küler teg yarudı ajun	Yüzünü örten ipek kalkan sıyrıldı; gülen parlak yüz gibi, dünya aydınlandı.
Öğdülmiş Odgurmış Tapa Barmışın Ayur	Öğdülmiş in Odgurmış’ı Ziyaretini Söyler
Ederledi terkin atını tutup, kadaşı tapa bardı evdin turup	Atını tutup, derhal eyerledi; oradan kalkıp, akrabasına doğru gitti.
Yakın tegdi erse kadaşka barıp, atındın kodı tüşti tegdi yorıp	Akrabasına yaklaşınca, atından aşağı indi, yürüyerek, kapısına geldi.
Tegip akru elgin tokıdı kapuğ, turup çıktı odğurmış ıdtı tapuğ	Gelip, eli ile yavaşça kapıyı çaldı; Odgurmış ibâdeti bıraktı, yerinden kalktı.
Kapuğ açtı çıktı kadaşın körüp, kuçuştı esenleşti yüz köz öpüp	Kapıyı açtı, çıktı; hısımını gördü, kucaklaşıp, öpüşerek selâmlaştı.
Elig aldı evke kigürdi bat a, orun berdi oldurdı elgin tuta	Elinden tutup, hemen içeri aldı; yer gösterdi ve elini tutarak, oturdu.
İdi ök sevindi kadaşın körüp, bayatka şükür kıldı artuk ögüp	Akrabasını gördüğüne pek çok sevindi; Tanrıya çok hamd ve şükür etti.
Ne körklüg sevinç ol kişi adrılıp, selâmet kavuşsa tileyü kelip	İnsanın ayrıldıktan sonra tekrar araması ve gelip, sağ-sâlim kavuşması ne büyük bir saadettir.
Ne edgü bolur ol kadaştın yırap, barıp tegse tuşsa yağukluk ulap	Akrabalardan uzaklaştıktan sonra, yakınlık hisleri ile tekrar kavuşup, görüşmek ne kadar hoş oluyor.
Ne körklüg bolur kör bağırsak kadaş, kadaşka yağukluk ulasa adaş	Akrabaların birbirine candan yakınlık ve samimiyet göstermeleri ne güzel şeydir.
Ne körklüg bolur kör bağırsaklıkın, kadaşka kadaş köŋli bolsa yakın	Akrabanın akrabaya merhametle ve gönülden bağlı olması ne güzel olur.
Negü ter eşitgil bağırsak kadaş, yakınlık ulağlı köŋüldeş adaş	Akrabasına dostluk ve gönülden yakınlık gösteren şefkatli akraba ne der, dinle.
Kamuğ ğâyib özler körüşse közün, sakınç boldı kısğa sevinçi uzun	Birbirini kaybedip, tekrar buluşan şahısların kederleri kısa, sevinçleri uzun sürer.
Ne körklüg bolur kör kişi adrılıp, selâmet kavuşsa iki öz özün	Ayrılıktan sonra iki şahısın tekrar birbirine sağ-sâlim kavuşması ne kadar güzel şeydir.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Ayıttı kadaşların odğurmışa, esen tep haber berdi ögdülmişe	Odgurmış akrabalarını soruşturdu; Ögdilmiş onların sağ ve salim olduklarını söyledi.
Yana aydı odğurmış ayğıl maŋa, kalı keldiŋ emdi ne boldı saŋa	Odgurmış tekrar sordu:—Bana söyle, şimdi buraya ne maksatla geldin, sana ne oldu böyle.
Eşittim seni men ilig birle tep, bodunka tusulur bilig birle tep	Ben senin hükümdarın yanında bulunduğunu, bilgin ile halka faydalı olduğunu duydum,
Nelük keldiŋ erki olarnı kodup, bodun yüklerin sen boyunka yüdüp	Halkın yükünü boynuna yüklendikten sonra, onları bırakıp, nasıl buraya geldin.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı özüm, seni ârzûladı ay körklüg yüzüm	Ögdilmiş cevap verdi ve :—Ey güzel yüzlüm, benim seni göreceğim geldi — dedi—
Turup keldim emdi köreyin teyü, sakınç kadğu bağın yöreyin teyü	Seni merak ettim, bu meraktan kurtulayım — diye, kalkıp buraya geldim.
Küser erdim artuk seni körgüke, bu kün buldum inçlik saŋa kelgüke	Seni görmeği candan istiyordum; sana gelmek için ancak bugün fırsat bulabildim.
Büte keçti üdlek seni körmedim, tiler erdim ârzûn üdi bulmadım	Seni görmeyeli çok zaman geçti; görüşmeği çok arzu ediyordum, fakat vakit bulamadım.
Üdi emdi ermiş munukı özüm, saŋa tuştı şükrin kılur til sözüm	Vakti bugün imiş, işte geldim; çok şükür, sana kavuştum.
Esen bolsa ermiş bu yalŋuk özi, tilekke tegir ay bağırsak kozı	insan sağ olursa, dileğine ulaşırmış, ey benim cana yakın kuzum.
Negü ter eşitgil küsemiş kişi, keçer üdlekig ked sınamış kişi	Zamanın çok çabuk geçip-gittiğini iyice tecrübe etmiş ve kavuşmağı özlemiş olan insan ne der, dinle.
Tirig bolsa yalŋuk tilekin bulur, tilek bulğuka mün tiriglik bolur	İnsan sağ olursa, dileğini bulur; hayat dilek için bir sermâyedir.
Tirig bolsa yalŋuk tilep tapşur ok, esen bolsa barmış yana kavşur ok	İnsanlar sağ olurlarsa, birbirini arayıp bulurlar; can sağ olursa, ayrılan yine muhakkak kavuşur.
Tiriglik tilegil tileme tilek, tilek bulğuka bu tiriglik yölek	Dilek dileme, sağlık dile; hayat dileğe erişmek hususunda ancak bir yardımcıdır.
Bayat berdi âhır tilekim maŋa, esenlik bile men kavuştum saŋa	Tanrı nihayet arzumu yerine getirdi; ben sağ-sâlim sana kavuştum.
Adın ma sözüm bar bu sözde basa, anı ma ayayın özüŋ tıŋlasa	Bundan başka bir sözüm daha var; dinlersen, onu da söyleyeyim.
Odgurmış Öğdülmiş Birle Münâzara Kılmışın Ayur	Odgurmış’ın Öğdülmiş İle Münazara Ettiğıni Söyler
Yanut berdi odğurmış aydı sözüg, eşittim sözümni eşitgil özüŋ	Odgurmış cevap verdi : — Söylediklerini dinledim, sen de benim sözlerimi dinle — dedi —
Yakınlık ulamış üçün bir bayat, muyan bersü miŋ miŋ tümen edgü at	Gösterdiğin bu yakınlığın Tanrı ecrini ihsan etsin, iyi insanlara bahşettiği yüz binlerce sevaba sen de nail ol.
Takı bir sözüg ay ne erki adın, anı ma maŋa sözle kodrna kedin	Başka söyleyeceğin söz ne imiş, onu da bana söyleyiver.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMUŞ’A CEVABI
Cevâb kıldı ögdülmiş aydı bu söz, seni kördi erse yaruk boldı köz	Öğdülmış cevap verdi ve : — Bu sözüm şudur — dedi— seni görünce, özüm parladı.
Kişi öz tilekin yorısa yoluğ, aŋar tegmez emgek ay bilgi uluğ	insan kendi arzusu ile yol yürürse, zahmet çekmez, ey bilgisi büyük.
Negü ter eşitgil sınamış sözi, anıŋ manisi uk ay köŋli yazı	Tecrübeli insan ne der, dinle; mânasına dikkat et, ey huzura kavuşmuş insan.
Kayu işke ârzû yorısa tilek, adak ursa buldı ol ârzû yölek	Hangi işe arzu ve dilek ile girişilirse, bu dilek her adımda ona bir destek olur.
Tilek birle maŋsa yırak yer yakın, kaçan körse yüzin bulur cân ilek	istekle yürüyünce, uzak yer yakın olur; arzuladığı yüzü görünce, can sahibini bulur.
Yana aydı ögdülmiş uş bu özüm, saŋa kadğura tilde kesmez sözüm	Öğdülmiş devam etti:—îşte ben dâima seni merak ediyorum, dilimden düşürmüyorum.
Uluş kendni kodtuŋ yakın ka kadaş, kişide yıradıŋ biliş yok adaş	Köy ve şehri, yakın akraba ve kardeşleri bıraktın, insanlardan uzaklaştın; burada hiç bir tanıdık ve ahbabın yok.
Ağır yük yüdüp bu özüŋ yalŋuzun, yalıŋ aç yorır sen ne yunçığ özün	Tek başına ağır zahmetlere katlandın; aç ve çıplak yaşıyorsun, dermansız bir hâldesin.
Kadaş köŋli barça saŋa kadğurar, körü ıdsa bulmaz köŋül yelgürer	Senin için bütün akrabaların sızlanıyor; görmek isteyince, bulamıyor ve iştiyak içinde çırpınıyorlar.
Apa oğlanı barça yalŋuz umaz, özüŋ munda yalŋuz kalı iglemez	Hiç bir insan tek başına yapamaz; sen burada yalnızsın, hasta da olabilirsin.
Bu kadğu meni evde yatğurmadı, sakınç kadğu birle özüm umadı	Bu düşünce ile ben evde duramadım; endişe ve kayguya karşı koyamadım.
Saŋa ok törütmedi teŋri tamuğ, saŋa aymadı bu adâbığ kamuğ	Tanrı cehennemi yalnız senin için yaratmadı; bütün bu azapları yalnız senin için zikretmedi.
Negü ol nelük munça emger özüŋ, maŋa belgülüg ay bileyin sözüg	Niçin ve neden kendine böyle eziyet ediyorsun; bana bunu açıkça söyle, ben de senin bu husustaki fikirlerini anlayayım.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı bu söz, eşittim eşitgil cevâb bersü öz	Odguımış cevap verdi :— Bu sözünü dinledim; ben de cevap vereyim, dinle— dedi —
Bu söz kim sen aydıŋ bağırsaklık ol, kadaş belgüsi hem yağuk yaklık ol	Bu söylediğin sözler senin şefkatinden ileri geliyor; bu akrabalık nişanesi ve yakınlık alâmetidir.
Kadaş kadğuların kadaş yemese, adın yat kaçan yer kadaş bolmasa	Akrabaların kederini akrabalar paylaşır; insanın bir akrabası olmazsa, onun İstırabına yabancı kimseler nasıl ortak olabilirler.
Özüm ka kadaştın neçe adrılıp, nelük turğay erdim bu yerke kelip	Ben de kardeş ve akrabalardan ayrılarak, buraya gelip, niçin bu kadar zaman burada kaldım.
Baka kördüm emdi dinim yegliki, bu yerde köründi özüm yegliki	Çünki dinimin selâmetini ve kendi menfaatimi bunda gördüm.
Anın keldim emdi bu yerke turup, bayat tapğı kılsa men yalŋuz bolup	Onun için kalkıp, buraya geldim; halvete çekilip, böylece Tanrıya ibâdetle meşgul olmak istedim.
Bu dünyâ işiŋe katılmış kişi, kılumaz tapuğ birle ukbi işi	Bu dünya işlerine karışan kimse aynı zamanda ibâdet ve âhiret işini yerine getiremez.
Bu halkka tüzü yapmağınça kapuğ, törütügli rabka kılumaz tapuğ	İnsan bütün bu halka kapısını kapatmayınca, yaratan Tanrıya ibâdet edemez.
Havâ nefs boyunın sığu ked katığ, özüŋ ötrü bulsa tapuğda tatığ	İnsan ibâdette zevk bulabilmek için, hevesin kafasını iyice ezmelidir.
Negü ter eşitgil sakınuk kişi, havâ bire bolmaz bütün din işi	Takva sahibi insan ne der, dinle; nefsine kapılan kimse din işini tam yapamaz.
Havâ nefs bile kör yağı ol uluğ, bu iki azıtur tapuğçı kuluğ	Din hevesin ve nefsin en büyük düşmanıdır; bu ikisi ibâdet etmek isteyen kulu yolundan şaşırtır.
Havâka bolu berse tutğun bolur, et öz ârzû bulsa meni kul kılur	Nefsine kapılırsa, insan onun esiri olur; tenin arzusuna uyarsam, beni kul eder
Havâka basıkma ukuş birle kes, et öz baş kötürse bilig birle bas	Hevesin tesirinde kalma, akıl ile karar ver; ten baş kaldırırsa, bilgi ile hâkim ol.
Bu yaŋlığ üçün men uluş kend kodup, bu yerke sığındım ağır yük yüdüp	Böyle olduğu için, ben köy ve şehirleri bırakıp, ağır zahmetlere katlanarak, buraya sığındım.
Kişide öŋin boldum erse kalı, kuruğ sözlemezmen ne ğibet tili	İnsanlardan ayrı yaşıyorsam, buna mukabil boş söz de sarfetmiyorum ve dedi-kodu yapmıyorum.
Bu yalŋuzturur sen tediŋ ay kadaş, bayat yadı iş tap maŋa ay adaş	Ey kardeş, sen bana:—Yalnız yaşıyorsun—dedin; ey dostum, zikruHah benim için kâfi bir arkadaştır.
Yakın ka kadaştın yırak boldukum, olarka tüdürmedim açım tokum	Yakın akraba ve kardeşlerden uzak bulunmama gelince, ne aç olduğum zaman ve ne tok olduğum zaman, onlara bir yük olmadım.
Bodun köŋli yuvka küdezmeki sarp, köŋül sınsa hasmı bayat adli tap	Halkın gönülü yufkadır, onu muhafaza etmek çok güçtür; burada gönül kınlırsa, ilâhî adaletle karşılaşılır; bu ise, kâfidir.
Neçe bolmasa halkka mendin asığ, yeme körmegeyler meniŋdin yasığ	Her ne kadar benden halka fayda yok ise de, onlar benden zarar da görmezler.
Asığ yas ne edgü ne isiz barı, bayattınturur kör anıŋ takdiri	Fayda ve zarar, iyilik ve kötülük hep Tanrıdan gelir; bu onun takdiridir.
Bu arşta kodı kör serâka tegi, tüzü barça bir teg bayatka muŋı	Yukarıdaki Arş ile aşağıdaki toprak arasında bulunan her şey, aynı şekilde, Tanrıya muhtacdır.
Negü bar kişiler ara ay külüg, asığ tut ya kor yas saŋa belgülüg	Ey namlı, insanlar arasında ne var, fayda yahut zarar ve ziyan, onu sen biliyorsun.
Negü asğı bar tep ayur sen tapuğ, tapuğ kulluk ol kulka açtı kapuğ	İbâdetin ne faydası var — diye soruyorsun; ibâdet kulluktur ve kula kapıları açar.
Kul atı anın boldı kulka ayağ, tapuğ kılsa tün kün ulu bolsa tağ	Kul adı bundan dolayı kula unvan oldu; o dağa çekilip, gece-gündüz ibâdet etmelidir.
Yaratsa yaratmasa erklig bayat, tapuğ atı tilde atamasa at	Kula bu ad verilmemiş olsa bile, kadir Tanrı ister kabul etsin-ister etmesin, ibâdet ve zikir dilden düşmemelidir.
Bu yalŋuzlukumdın maŋa yası yok, et öz din esenin munın buldum ok	Bu yalnızlığımın bana zararı yoktur; ten ve din sıhhatini ben burada buldum.
Negü ter eşitgil bu beyt ayğuçı, taşı körme mani baka kör içi	Şu beyti söyleyen ne der, dinle; dışına bakma, içine ve mânasına dikkat et.
Yorı yalŋuz işsiz ay yalŋuk uzı, tutı kıldı yalŋuz tili kör sözi	Ey insanların mahiri, tek başına ve arkadaşsız yürü; bak, papağan konuşmağı ve söz söylemeği kendi başına elde etti.
Tapuğçı tapınsa bu yalŋuz özün, negü kor kılur künke yalŋuz özi	Kul yalnız ve tek başına ibâdet ederse, bu tek bir kimseden halka nasıl zarar gelebilir.
Kişike katılmaknı ögdüŋ kadaş, negü teg kalılğu ya bolsa adaş	Ey kardeş, insanlara karışmağı öğdün; fakat insan onlara nasıl katılır ve onlar ile nasıl ahbap olur.
Maŋa kelmişiŋde berü men bu kün, tapuğdın kesildim baka kör ögün	işte bana geldiğinden beri ben bugün ibâdetten geri kaldım; bir düşünsene.
Tek ök bir saŋa öz katılmış üçün, yası munça erse küçeme küçün	Bir tek seninle buluşmanın zararı bu kadar olursa, artık beni fazla zorlama.
Özüm kirse emdi kişiler ara, kaçan tegge elgim tapuğka kör e	imdi ben insanlar arasına girersem, ibâdete ne zaman elim değer.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı sözüg, eşittim eşit sen evürme yüzüŋ	Öğdülmiş cevap verdi ve: — Sözünü dinledim, sen de beni dinle, yüzünü çevirme — dedi —
Sen aymış bu söz barça andağturur, hakikat körü barsa tıldağturur	Söylediklerinin hepsi doğrudur; lâkin dikkat edersen, bunlar hakikatte ancak birer bahanedir.
Kişike tusulğu kerek bu tirig, tirig tutsa atın kopursa erig	İnsan hayatında kendisini yükseltmek ve adını yaşatmak için, başkalarına faydalı olmalıdır.
Tiriglik nişânı ne ol belgüsi, kişi körmese bir anıŋ edgüsi	İnsanlar ondan bir iyilik görmezlerse, onun yaşadığı nereden belli olur.
Kisi alğu tuğsa oğul kız üküş, oğulsuz tese erke körksüz söküş	İnsan evlenmeli ve bir çok çoluk-çocuk sahibi olmalıdır; “evlâtsızdır” — demek, insan için bir hakarettir.
Negü ter eşitgil kişi üdrümi, uruğ kesmegüke kisi ol emi	İnsanların seçkini ne der, dinle; neslin kesilmemesinin çâresi kadındır.
Oğulsuz ölürde ökündi tilin, ayâ kin keligli oğul kız kılın	Evlâtsız insan ölürken peşimanlığını ikrar etti ve:— Ey benden sonra gelen sen, çoluk-çocuk sahibi ol— dedi.
Kimiŋ oğlı kalsa atada kedin, atama anı sen tirigde adın	Öldükten sonra evlâdı kalan bir baba için “yaşamıyor” denilemez.
Oğulsuz kişi ölse kesti uruğ, ajunda atı yitti ornı kuruğ	Evlâtsız insanın, ölünce, nesli kesilir; dünyadan adı silinir ve yeri boş kalır.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı bu çın, munıŋda adınsığ yeme bar adın	Odgurmış cevap verdi ve : —Doğru, fakat bunun başka türlü bir şekli de var — dedi —
Kalı edgü bolsa oğul kız silig, anı teg bolur kim yorıttıŋ tilig	Eğer çoluk-çocuk iyi ve hayırlı olursa, bu iş senin dediğin gibi olur.
Kalı bolsa isiz ulıtğay seni, özüŋ ölse terkin unıtğay seni	Eğer evlât hayırsız çıkarsa, hayatta seni inletir; ölünce de, seni çabucak unutur.
İsiz kılğa atıŋ öze karğışın, seni sökge yat baz uluğlar başın	Senin adını kötüler ve üstelik, büyükler başta olmak üzere, bütün yat-yabancı bed-duâ ederek, sana söğer.
Oğul kız yağı ol yağı ne kerek, yağısız tiriglik takı edgürek	Çoluk-çocuk insana düşmandır, düşman neyine gerek; düşmansız hayat sürmek daha iyidir.
Yağıdın negü teg yarukluk bolur, yağı atı yaska tanukluk berür	Düşmandan nasıl rahatlık umarsın; düşmanın atı bile senin aleyhine şahitlik eder.
Ne edgü bilig berdi bilgi koyuğ, oğul kız atı erke kitmez oyuğ	Bilgisi derin olan insan ne iyi bilgi vermiştir; oğul-kızın adı, insan için, giderilemeyen bir gölgedir.
Muŋar meŋzer emdi biliglig sözi, köni sözlemiş körse köŋli yazı	Bilgilinin buna benzer bir sözü vardır; dikkat edersen, temiz kalpli insan doğru söylemiştir.
Özüŋ sızğurur sen oğul kız teyü, bu emgek biligli oğul kız kayu	Sen oğul-kız diye, kendini üzersin; bu zahmeti takdir eden oğul-kız nerede.
Terer sen harâmığ barır sen kalır, sen ınçık yeyü bar ol ârzû yeyü	Haram toplarsın; gidersen, kalır; sen inleye-inleye git, safâsını o sürsün.
Kime mindi sakın kisi alğuçı, teŋiz otra kirdi kime miŋüçi	Evlenen kimseyi bir gemiye binmiş farzet, gemiye binen kimse denize açılır.
Oğul kız törüse kimesi sınur, kime sınsa suvda tirig kim kalur	Oğul-kız dünyaya gelirse, gemisi parçalanır; gemi parçalanınca, su içinde kim diri kalır.
Oğul kız atasın suyurkağu ol, oğul kız atası yemi ağu ol	Oğul-kız sahibi insanın kusuruna bakmamak; evlât sahibinin yediği zehirdir.
Oğul kız isizi atada kedin, atamaz atasın anasın adın	Evlâtların hayırsızı ölen anne ve babasını, bir kerre olsun, anmaz.
Bu yaŋlığ iyâldın kaçan bar vefâ, kılıkı yavuz ol kılınçı cefâ	Böyle çocuktan hiç vefa umulurmu; onun tabiatı kötü ve işi gücü cefâdır.
Oğul kız atası tü emgek küder, belâ mihnet erse yaŋan teg yüder	Oğul-kız babası her türlü zahmete katlanır; belâ ve mihnetleri de fil gibi yüklenir.
Adaş koldaş ardaş tutuŋu tediŋ, bu edgü idi ters yüki yüdmekiŋ	Dost, ahbap ve arkadaş edinmeli—dedin; bu iyi, fakat bunların yükünü yüklenmek çok zordur.
Yeme yakşı aymış bügü bilgi yarp, kişi köŋli yuvka küdezmeki sarp	Parlak bilgili hakîm yine çok güzel söylemiş; insanın gönülü yufka ve muhafazası güçtür.
Sırınçğa sakışıturur bu köŋül, idi ked küdez sınmasu ay oğul	Gönül sırça gibidir; ey oğul, onu çok iyi muhafaza et, kırılmasın.
Köŋül oğlağu ol sınağı muŋar, isigke erir terk soğukka toŋar	Gönül nazlıdır, bu tecrübe edilmiştir; şöyle ki, sıcakta erir, soğukta donar.
Adaş köŋli sınsa bolur kır yağı, yağı kayda bolsa bolur miŋ çoğı	Dostun gönülü kırılırsa, o içinden sana düşman olur; düşmanın bulunduğu yerde huzur ve sükûn kalmaz.
Yağıdın tiriglik tatığsız bolur, yağı kayda erse yarağsız bolur	Düşman yüzünden hayat tatsızlaşır; nerede olursa-olsun, düşman zararlıdır.
Neçe me kiçig erse düşmân saŋa, anı sen uluğ tut ay ersig toŋa	Düşman senin için ne kadar küçük olursa-olsun, sen onu büyük kabul et, ey merd ve cesur insan.
Çıbun boldı düşman yaŋanka bedük, ısırsa yaŋanığ suçıtur ked ök	Sinek fil için büyük bir düşmandır; fili ısırdığı zaman, onu zıp zıp zıplatır.
Negü ter eşitgil yağılığ kişi, yağı birle urşu tükemiş yaşı	Dinle, düşmanı olan ve ömrünü düşman ile çarpışarak geçiren insan ne der.
Kiçig düşmânım tep usanma özün, nelük korkayın tep küvenme sözün	Düşmanım küçüktür — diye, sen ihmalkâr davranma; — niçin korkayım — diyerek, öğünme.
Yağıŋ boldı erse osal bulmağıl, yağıka yağı bol tüzünke tüzün	Düşmanın varsa, onu ihmâl etme; düşmana karşı düşmanca hareket et; iyi huylu insana karşı da halîm-sehm ol.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş açtı tilin, ayur söz eşitgil köŋülke alın	Ögdilmiş cevap verdi, söze başladı : — Sözümü dinle ve kalbine yerleştir — dedi —
Törütti bayat bu ajunuğ bilip, yegü içgü ıdtı halâldin kılıp	Tanrı bu dünyayı bilerek yarattı; helâlinden yiyecek ve içecek gönderdi.
Katılsa karılsa tutup edgü iş, işi edgü bolsa kılur edgü iş	iyi arkadaş edinerek, onlarla düşüp-kalkmalı; insanın arkadaşı iyi olursa, kendisi de iyi olur.
Kişi asğı bolsa kişike katıl, kişike tusulmak kişi asğı bil	Başkalarına faydalı olabileceğin yerde insanlara karış; bil ki, insanlara faydalı olmak insanın kendi menfaatidir.
Bu yalŋuz yorığlı kişi kıvçakı, kişike tusulmaz bolur ay akı	Ey cömert, bu tek başına yaşayan yabanî adamın başkalarına faydası dokunmaz.
Kişike tusulmaz kişi ol ölüg, tusulğıl ölüg bolma ersig külüg	Başkalarına faydası dokunmayan insan ölü gibidir; faydalı ol, ölü olma; ey mert yiğit.
Telim bolsa erke adaş koldaşı, yadıldı atı ilke itti işi	Bir kimsenin arkadaş ve ahbabı ne kadar çok olursa, onun adı o nisbette memlekete yayılır ve işi yoluna girer.
Bu dünyâ içinde bulur bu tilek, kalı ukbi kolsa bu ol hem yölek	O bu dünyada dileğine kavuşur; eğer âhiret saadeti isterse, onu da bununla temin eder.
Sakınç kadğu bolsa yuluğlar özüŋ, sevinç bolsa sevnür yarutur közüg	Kara gününde bu dostlar onun uğrunda hayatlarını feda ederler, sevinçli gününde de sevinçten gözleri parlar.
Yadar erdemin barça halkka ayur, münin körse kizler til açmaz tuyur	Onun faziletini her kese söyler ve yayarlar; kusurunu görünce de, ağızlarını açmazlar, gizlerler.
Yağı ol erig yatsa odğurğuçı, münin erdemin ilke bildürgüçi	insanı gaflet uykusundan uyandıran düşmandır ve yine düşmandır ki, onun kusıîr ve faziletlerini memlekete ilân eder.
Yağı bolmağınça er ersigliki, kaçan belgürer ilde atı köki	Düşmanı olmazsa, insanın mertliği, adı ve aslı ne zaman belli olur.
Üküş bolsa emdi bu erdem kimiŋ, üküş boldı teŋsiz yağısı anıŋ	Kimin fazileti çok olursa, onun dengi olmayan düşmanı da o kadar çok olur.
Kimiŋ erdemi bolsa aslı ağı, tepiz el kişisi ol erke yağı	Kim faziletli ve asîl nesepli olursa, memleketin her tarafında bir çok kimseler ona düşman olurlar.
Ked erke bolur kör yağı belgülüg, yavuzka yağı yok yavuz er ölüg	iyi insanın düşmanı belli olur; kötünün düşmanı yoktur; kötü adam zâten ölüdür.
Kayu erke düşmân yumıtsa kalın, ol er erdemi erde artuk bilin	Hangi insanın etrafına bir düşman kalabalığı toplanmış ise, bil ki, o insanın fazileti diğerlerinden fazladır.
Yağı birle tegşıp er atı bedür, yağısız kişi atı kopmaz yatur	Düşman ile çarpışa-çarpışa insanın adı büyür; düşmansız kimsenin adı yükselmez, yerde kalır.
Negü ter eşitgil kör erdemlig er, bu erdem bile er tilek ârzû yer	Faziletli insan ne der, dinle; bu fazilet ile insan dilek ve arzusuna nâıl olur.
Negü er bolur kör miŋ er düşmânı, miŋer sözlemese küniŋe anı	Bin tane düşmanı olup da, hakkında her gün bin defa konuşulmayan insana insan denilirmi.
Börimü bolur körgil ıtta kayar, udula işitse miŋ itler üni	Bak, arkasından binlerce köpeğin sesini duyunca, kaçana kurt mu denir.
Kişig soŋdamazmen tediŋ yalŋuzun, kuruğ sözlemezmen tediŋ til sözün	Yalnız olunca, insanları çekiştirmem; dilimi lüzumsuz ve boş lâflar ile günaha sokmam — dedin.
Kimi sözlegey sen kişi bolmasa, kişiler arala özüŋ turmasa	Ortada kimse yoksa ve kendin insanlar arasında oturmuyorsan, kimin hakkında konuşacaksın.
Er ol erturur kör kişiler ara, yorıp til küdezse bu bulsa töre	Bak, yiğit o kimsedir ki, insanlar arasında gezer, fakat dilini muhafaza eder ve böylece baş-köşeye geçer.
İrig sözke yumşak yanut kılsa öz, açığ sözleseler süçig tulsa söz	Kaba söze yumuşak cevap vermeli ve acı sözlere de tatlı sözle mukabele etmelidir.
Kişi yüki yüdse yüdürmese yük, cefâ kılsalar bu vefâ kılsa şük	Başkalarının yükünü yüklenmeli, fakat onlara yük yüklememeli; cefâ edenlere karşı, ses çıkarmadan, vefa göstermelidir.
Köŋülde kiterse kör öç keklerin, tilinde yorıtsa köŋülde barın	Öç ve kibiri gönülden atmalı, gönlünde ne varsa, dilinde de o olmalıdır.
Negü ter eşitgil kişi edgüsi, bu edgü bile yadmış atı küsi	İyilik ile nâm ve şöhret kazanmış olan, insanların iyisi ne der; dinle.
İrig sözlemegil kişike tilin, irig sözke ağrır köŋül keç yılın	İnsanlara karşı kaba söz söyleme; kaba sözün acısını gönül uzun yıllar çeker.
Seni kim söker erse öggil anı, otun ol bolur sen tüzünler sanı	Sana kim söğerse, sen onu eğmelisin; böyle olursa, o küstahlardan sayılır, sen de asillerden sayılırsın.
Cefâ kılğuçıkakılu tur vefâ, vefâ er kılur ol isizler cefâ	Cefâ edene karşı vefa göstermekte devam et; yiğit olan vefa gösterir; kötüler ise, cefâ ederler.
Kesilse seniŋdin yakın ka kadaş, yakınlık ula sen aŋa ay adaş	Yakınların, akraba ve kardeşlerin senden uzaklaşsalar bile, ey arkadaş, sen onlara karşı dâima yakınlık göster.
Saŋa küç kılur erse küçkey kalı, keçürgil anı sen bu ol din yolı	Eğer zâlim sana zulüm ederse, sen onu affet, din yolu budur.
Yazuk kılsa kul küŋ keçür ol yazuk, bu yazuk keçürmiş muyan kıl azuk	Kul ve câriye suç işlerlerse, sen onların suçunu bağışla; bu suç bağışlama sevabını, âhiret için, kendine azık et.
Bu ol erlik anın eren yük yüdüp, yorır sabrı birle ölümüg küdüp	Yiğitlik budur; bunun için er olanlar zahmete katlanıp, sabırla ölümü bekleyerek dolaşırlar.
Bu kün sen bir evke kirip yalŋuzun, ne edgü bulur sen ay kılkı tüzün	Bugün sen tek başına bir eve kapanmakta ne gibi bir fayda umuyorsun, ey yumuşak huylu.
Erej ârzû nimet közün körmediŋ, kümüş gevher altun bakır bulmadıŋ	Huzur, arzu ve nimeti gözünle görmedin; gümüş, mücevher, altın ve bakıra da hiç sahip olmadın.
Sarây karşı yer suv seni birle yok, at üstem kız oğlan kanı birle yok	Senin sarayın, köşkün, yerin ve yurdun yok; at, koşum, çoluk-çocuk hani; bunlardan hiç biri sende yok.
Kişiler öze yok saŋa erk elig, özüŋ yığsa sen bolsa atıŋ silig	İnsanlar üzerinde de senin hiç bir kuvvet ve hâkimiyetin yok ki, onu kötüye kullanmayasın ve temiz nâm kazanasın.
Kayu neŋ bulup kodtuŋ emdi anı, kayu telve zâhid atadı seni	Ne buldun ki, sonra ondan vaz geçtin; hangi mecnûn sana zâhid adını taktı.
Üküşüg kodup er azığ taplasa, bu er ötrü zâhid bolur kur basa	Erkek olan, çoğu elde edebildiği hâlde, az ilev iktifa eder; böyle bir insan zâhidlik mertebesine erişir.
Tilep bulmasa barça zâhid bolur, sabırda adın hile bulmazturur	Yoksa, aradığını bulamayan her kes zâhid olur; sabırdan başka bir çâre bulamadığından, elindeki ile yetinir.
Er ol er bolur kör miŋ ârzû bulup, aŋar yüz evürse eren teg bolup	Erkek o kimsedir ki, bin arzusunu bulur ve ondan mertçe yüz çevirir.
Yetürse içürse çığayka ülep, bayatka tapuğ kılsa köŋlin ulap	Yedirir, içirir ve malını fakirlere dağıtarak, Tanrıya can ve gönülden ibâdet eder.
Kelir bolsa dünyâ köŋül bamasa, barır erse ağrıp kaşın tügmese	Gelen dünya nimetlerine gönül bağlamaz; elinden gidenlere de içi sızlayıp, yüzü buruşmaz.
Kalı üstese elgi ârzû öze, özini tutunsa köŋül til tüze	Arzusunu elde etmek için kuvvet bulduğu hâlde, kendisini tutar, gönülüne ve diline hâkim olur.
Bu sözke yakar körse mani bu söz, eşit işke tutğıl ayâ kılkı tüz	Dikkat edersen, şu sözün mânası buna uyar; dinle ve ona göre hareket et, ey yumuşak huylu.
Erende eri ol kamuğ neŋke erk, bulup kılğu yerde özin tutsa berk	Erlerin eri odur ki, her şeye muktedir olur; fakat yapmağa gelince, nefsine karşı mukavemet eder.
Takı erde yegrek eren olturur, miŋ ârzû bulup bu özin tıdsa terk	Yine bu erden daha iyi erkek odur ki, bir arzusuna nail olduğu hâlde, kendisine derhal hâkim olur.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı çın ay, negü ol tilekiŋ ayâ körki ay	Odgurmış cevap verdi:—Doğru söyle, arzun nedir, ey ay gibi güzel yüzlüm — dedi —
Negü sözlese men sözümni yerip, cevâbın kılur sen özümni serip	Ben ne söylersem, reddediyorsun; sözümü beğenmeyip, itirazda bulunuyorsun.
Açukluğ maŋa ay tilekiŋ ne ol, negü kolğu erse aça sözle kol	Bana açık söyle, dileğin nedir; ne istiyorsan, açıkça söyle ve iste.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı özüm, tilek birle keldi açayın sözüm	Öğdülmiş cevap verdi : — Ben buraya bir maksatla geldim, dileğimi arzedeyım — dedi —
Bu kün toğdı ilig eşitti seni, öziŋe kereklep kör ıdtı meni	Hükümdar Kün-Toğdı seni haber aldı; sana ihtiyacı olduğu için, beni gönderdi.
Katığ ârzûladı seni körgüke, meni sözçi ıdtı okıp eltgüke	Seni görmeği çok arzu etti; seni çağırıp götürmek İçin, dâvetçı olarak, beni yolladı.
Neçe me ağır kelse barğu kerek, iligke tegip bir körüngü kerek	Ne kadar ağır gelse bile, senin oraya kadar gidip, hükümdara bir görünmen gerekir.
İlig me idi edgü sultânturur, bodunka bağırsak sevüg cânturur	Hükümdar çok iyi bir padişahtır; çok merhametli, halkın candan sevdiği bir insandır.
Kim ilig yüzin körse kutluğ bolur, ikigün ajunda tükel kut bulur	Hükümdarın yüzünü gören her kes kutlu olur; her iki dünyada tam saadete kavuşur.
Negü ter eşitgil bu el kend begi, ajun başlap ilke yetilmiş ögi	Devleti idare eden, memleket işlerinde dirayet sahibi olan memleket beyi ne der, dinle.
Törülüg köni beg kut ol belgülüg, kutı birle tegrür tözüke ülüg	Kanunlara riâyet eden, doğru bey, gerçekten, bir saadettir; onun saadetinden her kes kendisine hisse alır.
Kayuda çavıksa köni beg atı, aŋar barğu andın bulur er kutı	Nerede adaleti ile şöhret bulan bir bey bulunursa, oraya gitmeli; insan onda saadetini bulur.
Bu kök tirgüki ol könilik törü, törü artasa kök turumaz örü	Adalete istinat eden kanun — bu göğün direğidir; kanun bozulursa, gök yerinde duramaz.
Törülüg bu begler yok erse tirig, bayat buzğay erdi yeti kat yerig	Bu kanun koyan beyler hayatta bulunmasalardı, Tanrı yedi kat yerin nizâmını bozmuş olurdu.
Köni beg yüzi körse kutluğ bolur, muyanka tegir hem yazukı yulur	Adil beyin yüzünü gören kutlu olur; sevaba girer ve günahtan kurtulur.
Bilir sen bu kün men kişi boldukum, sebeb ilig erdi yölekim tokum	Bilirsin, bugün benim adam olmama sebep hükümdardır; o bana destek olmuştur.
Bayat berdi erdi ukuş ög bilig, tüzü edgülükke tegürdüm elig	Tanrı bana anlayış, akıl ve bilgi verdi ve ben bundan dolayı her türlü iyiliği yapmağa muvaffak oldum.
Bayat berdi tevfik kamuğ edgüke, bodun asğıŋa hem yüki yüdgüke	Halka faydalı olmak ve onun yükünü yüklenmek hususunda her türlü iyilik için Tanrı bana tevfık ihsan etti.
Seni me tiler emdi ilig bu kün, elig bir kılıp yazsa beglig tügün	El-ele verip, beylik düğümünü çözmek için, hükümdar bugün seni de istiyor.
Okıtçı meni ıdtı emdi saŋa, meni yalŋuz ıdma ay ersig toŋa	Şimdi sana dâvetçi olarak beni gönderdi; ey mert yiğit, ben yalnız dönmeyeyim.
Bitig ıdtı ilig öz elgin bitip, negü sözledi erse körgil okıp	Hükümdar kendi eli ile yazıp, sana bir mektup da gönderdi; ne demiş ise, kendin bak, oku.
Çıkardı bitig berdi elgin sunup, bitig aldı odğurmış açtı tutup	Çıkarıp, mektubu sundu; Odgurmış aldı ve bir az düşünceli, mektubu açtı.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Okıdı bitig keç sakındı uzun, ayur ked bilig bermiş ilig sözün	Mektubu okudu, uzun-uzun düşündü ve: — Hükümdar çok manalı sözler yazmış —dedi —
Okımış ilig emdi kelgil teyü, kamuğ edgülükni atamış sayu	îmdi hükümdar— “Gel!” — diye davet etmiş, her türlü iyilikleri teker-teker sayıp dökmü
Bedük işturur kör bu işler maŋa, neteg kılğu ayğıl keŋeş ber muŋa	Bunlar benim için çok büyük bir iştir; söyle, bana bir akıl öğret, ne yapmalı?
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, seni sözleyü şük kurıtmaz tilig	Öğdülmiş cevap verdi : — Hükümdar dâima senden bahseder, bir ân bile seni dilinden düşürmez — dedi —
Tili teprese sözde atıŋ çıkar, seni körgüke ol köz açtı bakar	Konuşmağa başlar-başlamaz, ağzından adın çıkar; o seni dört gözle beklemektedir.
Kimi sevse ermiş köŋül ârzûlap, tilin sözde atı yorır söz ulap	Gönül arzulayarak, kimi severse, her sözde onun adı dilinden düşmezmiş.
Sevitmiş negü ter bu beytig okı, sevüglüg yüzi ol köŋül toklukı	Şu beyti oku, kendisini sevdirmiş insan ne der; gönlü doyuran, sevgilinin yüzüdür.
Köŋül kimni sevse körür közde ol, közün kança baksa uçar yüzde ol	Gönül kimi severse, göz dâima onu görür; göz nereye bakarsa, orada o uçar.
Köŋülde negü erse ârzû tilek, ağız açsa barça tilin sözde ol	Gönülde arzu ve dilek ne ise, insan söze başlayınca, dâima ondan bahseder.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı maŋa, keŋeş ber yarağı ne ol ay toŋa	Odgurmış cevap verdi : — Ey yiğit, bana tavsiyede bulun, ne yapmalıyım — dedi —
Bağırsak kadaşım sen ök sen yakın, keŋeş ber ötegil kadaşlık hakın	Sevgili kardeşim, bana yakın ol=>n sensin; bir fikir ver, kardeşlik hakkını yerine getir.
Seniŋdin kolurmen bu işke keŋeş, bilig birle sen bu keŋeşke teŋeş	Bu işte senin bilgin ile mütenâsip bir tavsiyede bulunmanı istiyorum.
Kadaş sen tilese yeme tut adaş, adaşlı kadaşlı ikigün tüdeş	Sen bir kardeşsin, istersen arkadaş olarak da kabul et, kardeş ve arkadaş arasında fark yoktur.
Bağırsak sen ök sen bu kün çın maŋa, negü kılğu ayğıl bütermen saŋa	Bugün bana gerçekten bağlı olan sensin; ne yapmalı, söyle; sana güveniyorum.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, ayıtma maŋa sen ayâ kutluğ öz	Ögdülmiş cevap verdi ve: —-Ey mübarek insan, bunu sen bana sorma — dedi —
Meni ıdtı ilig okıtçı saŋa, negü teg keŋeşür sen emdi maŋa	Hükümdar beni sana dâvetçi olarak gönderdi; sen şimdi benim ile nasıl istişarede bulunursun.
Baralım timekte adın yok sözüm, neteg ayğa barma teyü bu özüm	Gidelim—demekten başka, benim bir sözüm yoktur; ben sana nasıl “gitme” diyebilirim.
Seni birle bolsa kör asğı üküş, öz asğın tilerke keŋeşmez ukuş	Seninle birlikte bulunmak benim için çok faydalıdır; kendi faydasını isteyen kimse ile akıllı insan istişare etmez.
Negü ter eşitgil biliglig çigil, biligsiz eşitgil boyun bir egil	Bilgili çiğil ne der, dinle; ey bilgisiz, dinle ve buna boyun eğ.
Öz asğı tilerke keŋeşmegü söz, saŋa asğı bolmaz ayâ kutluğ öz	Kendi istifâdesi bahis mevzuu olan bir kimse ile istişarede bulunmamalı; ey mübarek insan, bundan sana fayda gelmez.
Keŋeş ol kişike keŋeş ay kadaş, ol er kolmaz erse öz asğın adaş	Ey arkadaş, istişare ederken, kendi faydasını düşünmeyen kimse ile istişare et.
Öz asğın tilegli öz ülgi üçün, yarağlığnı teŋsizturur ter küçün	Kendi faydasını düşünen kimse, menfaati için, münâsip olanın dahi uygun olmadığını söyler.
Neçe iş kişike keŋeşgü kerek, köŋül taplamış işni kılğu kerek	Bâzı işler vardır ki, insanlar ile istişare etmek lâzımdır; fakat neticede insan yine gönlünün münâsip gördüğü işi yapmalıdır.
Özüŋke bağırsak seniŋ öz özüŋ, kişike ınanma kesildi sözüg	Seni en çok düşünen yine bizzat kendinsin, insanlara güvenme; işte o kadar.
Sen ök bil negü kılğu erse keŋeş, tileme meniŋdin bu işke keŋeş	Ne yapmak lazımsa, bunu kendin bilmelisin; istişare et, fakat benden bu iş için fikir sorma.
Seni alğalı keldim andın turup, keŋeş bu yorı barğıl emdi kopup	Oradan kalkıp, buraya seni götürmek için geldim; tavsiyem şu: yürü, buradan kalkıp, oraya gidelim.
Kişiler arakı muyan edgülük, bu yerde bulunmaz munu belgülük	İnsanlar arasına karıştığın zaman elde edeceğin sevap ve iyilik burada bulunmaz, bu şüphesizdir.
Uluş kend içindeki edgü neçe, saŋa sözledim emdi adra seçe	Kasaba ve şehir içindeki çeşitli iyilikleri şimdi sana teker-teker ve açık olarak söyledim.
Bilir sen bu gözler köni sözledim, saŋa edgü koldum bilir bir idim	Bunları doğru söylediğimi takdir edersin; Tanrı bilir ki, senin iyiliğini istedim.
Kişidin kaçar sen ne kıldı kişi, kişike katıl it kişiler işi	İnsanlardan kaçıyorsun, onlar sana ne yaptı; insanlara karış ve onlar gibi yaşa.
Müsülmân işin it muŋıŋa yara, bayat birge uçmak kör ornuŋ töre	Müslümanların işini gör, ihtiyaçlarına yardım et; Tanrı sana cennet verir, yerin baş-köşe olur.
Köŋül til köni tut kılınçıŋ bütün, kayuda tilese tirilgil kutun	Gönlünde ve dileğinde hulûs sahibi ol, hareketin dürüst olsun; nerede istersen, orada saadet içinde ömür sür.
Kişisiz tirilme kişiler ara, kişi aybı körme özüŋni kör e	insanlardan uzaklaşıp, yalnız yaşama; başkasının kusurunu görme, kendine bak.
Muŋar meŋzer emdi bu beyt ay bügü, okığu munı ötrü işke bağu	Ey hakîm, şu beyit imdi buna benzer; bunu okumalı ve ona göre hareket etmelidir.
Kayuda tilese yorı edgü bol, tüpi aslı kolma özüŋ edgü kol	Nereye gidersen git, yalnız iyi ol; soya ve asalete bakma, kendinde iyilik ara.
Kişi edgüsi kör unıtmaz özin, kayuda yorısa teler edgü yol	İnsanların iyisi gaflete düşmez; nereye giderse, orada doğru yolu arar.
Er edgü kerek tutsa edgü kılınç, kayuda tilese bulur miŋ sevinç	İnsan iyi olmalı; iyi hareket eden kimse her yerde bin türlü sevinç bulur.
Bu edgü kamuğ yerde edgü bolur, ol edgü yanutı hem edgü bulur	İyilik her yerde iyidir; insan iyiliğe karşı her yerde iyilik bulur.
Sen edgü kılınç tut isiz bolmağıl, kayuda tilese yorı korkmağıl	Sen iyilik yap, kötü olma; böylelikle nerede istersen, orada korkmadan dolaşabilirsin.
Odgurmış Öğdülmişke Dünyâniŋ Ayıbların Ayur	Odgurmış Öğdülmiş’e Dünyanın Kusurlarını Söyler
Yanut berdi odğurmış aydı özüm, sözüŋni eşitti eşitgil sözüm	Odgurmış cevap verdi ve : — Ben senin sözlerini dinledim, şimdi sen de benim sözlerimi dinle — dedi —
Bu dünyâ özin ked sevitmiş saŋa, kamuğ aybı erdem körünmiş saŋa	Bu dünya kendisini sana çok sevdirmiş; onun bütün kusurları sana fazilet gibi görünmüş.
Taŋ ermez seniŋdin meselde kelir, kayu neŋ sevüg bolsa aybı barır	Sana hayret etmem; meselde de vardır : hangi şey sevilirse, onun kusurları görünmez.
Sevitmiş üçün dünyâ aybı kamuğ, saŋa bolmış erdem ay ilde uluğ	Ey memleketin büyüğü, dünya kendisini sevdiği için, onun bütün kusurları sana fazilet gibi gelmiş.
Negü ter eşitgil bu sevmiş kişi, sevügke sevüg aybı erdem başı	Sevmiş insan ne der, dinle; seven nazarında sevgilinin kusuru en büyük fazilettir.
Sevüglüg nişânı bu ol belgülüg, sevüg aybı erdem bolur ay külüg	Ey şöhretli, sevgilinin nişanı, hakikatte şudur: sevilenin kusuru fazilet olur.
Özüŋ dünyâ sevmiş nişânı bu ol, kamuğ aybın erdemke tutmış köŋül	Senin dünyayı sevdiğinin alâmeti budur; onun bütün kusurlarını gönlün fazilet gibi kabul etmiş.
Negü teg öger sen bu dünyâ maŋa, anıŋ aybını men ayayın saŋa	Bu dünyayı sen bana nasıl öğersin; onun kusurlarını sana ben söyleyeyim.
Apa yazdı erse bayat kınadı, bu dünyâğ tünek kıldı erklig idi	Adem günah işleyince, Tanrı onu cezalandırdı; kadir Tanrı bu dünyayı ona zindan yaptı.
Tünekte ne ârzû tiler sen tilek, tilek uçmak içre bolur kut yölek	Zindanda ne gibi arzu ve dilek ararsın; dilek, arzu ve saadet cennet içinde bulunur.
Apa uçmak içre yedi kör evin, arıŋu kılındı bu dünyâ evin	Adem cennet içinde buğday tanesi yedi; bu dünya evi ona bir temizlenme yeri olarak yaratıldı.
Bayat yirmişi ol bu yek sevmişi, takı artukı ol sevüp salmışı	Bu şeytanın sevdiği Tanrının yerdiğidir; Tanrının sevip bıraktığını ise, o daha çok sever.
Üdürse bayat bir tilemiş kulın, aŋar dünyâ bermez arıtur yolın	Tanrı her hangi bir kulunu seçerse, ona dünya malı vermez; bu sûrede onun yolunu temizler.
Ayı edgü ermez bu dünyâ kutı, bayattın yıratur bu ol din yutı	Bu dünya saadeti hiç de iyi bir şey değildir, insanı Tanrı’dan uzaklaştırır; din için asıl felâket budur.
Bayatmen tegüçi kişi telvesi, ajun koldı bardı uş ol itesi	-Tanrıyım— diye böbürlenen insan dünyaya hâkim olmak istedi ve köpek gibi, geberip-gitti.
Bayusa bolur ol bodun kötkisi, çığaylık bile ol köŋül kodkısı	insan zenginleşirse, aşağılık olur; alçak gönüllülük ancak fakirlik ile mümkündür.
Yalıŋ toğmış er kör yalıŋ barğu ol, nelük dünyâ termek yana kodğu ol	Çıplak doğmuş olan insan çıplak gidecektir; dünya malını toplamak neye yarar, tekrar bırakılacak olduktan sonra.
Nelük arsıkar sen ayâ öldeçi, özüŋ iki künlük konuk boldaçı	Ey fânî, niçin kendini aldatıyorsun; sen burada iki günlük misafirsin.
Bilir sen tiriglik ölümketurur, anundı ölüm uş üdiŋe küdür	Bilirsin ki, hayat ölmek içindir; ölüm hazırlanmıştır, sâdece vaktini bekliyor.
Kapuğ açtı dünyâ takı bir kapuğ, ölüm kapğı açlur kirür halk kamuğ	Bir kapı açıldı — dünya kapısı; bir kapı daha açılır, o kapı ölüm kapısıdır ve her kes oraya girer.
Özüŋ iki künlük avınğu üçün, körürde küyürme özüŋni küçün	iki günlük avunma için, kendini bile-bile zorla âteşe atma.
Yayığ dünyâ irsel kutı evrülür, negü berdi erse yana terk alur	Dönek dünya vefasızdır, saadeti kararsızdır; ne verdi ise, yine çabucak alır.
Adırmaz kişisin kuluğ ya begig, üdürmez talusın yavuz ma yegig	insanları kul veya bey diye ayırmaz; bu daha iyi veya daha kötüdür diye, ayırt etmez.
Birig beglenür kör takı bir begin, okıyuturur tegme künde öŋin	Birini kendisine bey olarak seçer; fakat bakarsın, her gün başka bir beyi çağırmakta devam eder.
Körü barsa dünyâ kölike sanı, ederse kaçar kaçsa edrer seni	Dikkat edersen, dünya gölge gibidir, takip edersen, kaçar; kaçarsan, o senin peşine düşer.
Muŋar meŋzer emdi körü bar bu söz, munıŋ manisi uk ayâ köŋli tüz	Dikkat et,-imdi şu söz buna benzer; ey hâlis yürekli, bunun mânasını anla.
Bu dünyâ kaçar kim ederse anı, kalı kaçsa andın ederür seni	Kim kendisini kovalarsa, bu dünya ondan kaçar; eğer ondan kaçarsan, bu defa o seni kovalar.
Yana dinka öçlüg bu dünyâ neŋi, yese dünyâ din yer baka kör munı	Bir de bu dünya malının dine karşı kini vardır; dünyaya nail olunca, din ihmâl edilir; buna dikkat et.
Bezenip bu dünyâ özin körkitür, itinmiş kelin teg köŋül yilgitür	Bu dünya insanın karşısına süslenerek çıkar; süslü bir gelin gibi, gönülü heyecanlandırır.
Köŋül berse kurtğa bolur bir turı, yaka yeŋ tutar künde kesmez urı	Gönül verirsen, huysuz bir acuze olur; yaka ve yene yapışır, dırdırının ardı-arkası kesilmez.
Yana kılkı irsel kılınçı yayığ, begi birle turmaz tükel üç ayığ	Tavır, hareketi de vefasız ve dönektir; kocası ile doğru-dürüst üç ay bile geçinmez.
Kim erse köŋül badı erse aŋar, yava kıldı isiz tiriğlik muŋar	Bir kimse ona gönül bağlarsa, yazık, hayatını boşuna ona feda etmiş demektir.
İdi kız erür bu tiriglik küni, yava işke işletse bolmaz müni	Bu hayâtın her günü çok kıymetlidir, bunu boş yere sarf etmek doğru olmaz.
Tiriglik mün ol kör kamuğ edgüke, yava kılmağıl sen anı ay böke	Hayat her türlü iyilik için bir sermâyedir; ey kuvvetli insan, sen onu boşuna harcama.
Bu üçte adın yok bu dünyâ neŋi, halâl ol ya şübhe harâm ol öŋi	Bu dünya malının yalnız üç vasfı vardır: o ya helâl ya şüpheli yahut haramdır.
Halâlka sakış ol harâmka ma kın, kalı şübhe erse yeme ked sakın	Helâl için hesap, haram için ceza vardır; eğer şüpheli ise, bundan da çok sakın.
Sevitse kimi dünyâ âhır sürer, avıtsa erej birle terkin irer	Dünya önce kendisini sevdirir, fakat sonra seveni kovar; huzur içinde avutur, fakat çabucak ondan bıkar.
Sevinç birle igdıp tükel semritür, sakınç kadğu birle yana yavrıtur	Güler yüzle onu besler, iyice semirtir; fakat türlü endişe ve kaygılar ile onu tekrar zayıflatır.
Sevinçin körü barsa âhır sakınç, sakınçın tirilse bolur kin sevinç	Sevincine dikkat edersen, sonu endişedir; endişe ile geçen hayâtın sonu da sevinçtir.
Uçı nimet erse tüpi mihnet ol, başı mihnet erse soŋı nimet ol	Tepesi nîmet ise, dibi minnettir; başı mihnet ise, sonu nimettir.
Negü ter eşitgil sakınuk oduğ, yırak tur bu dünyâ tegürgme yoduğ	Takva sahibi ve uyanmış olan insan ne der, dinle; uzak dur, bu dünya malının sana zararı dokunur.
Seniŋ baylıkıŋ kör çığaylıkturur, saŋa kim çığay erse baylıkturur	Senin zenginliğin, bak, fakirliktir; senin nazarında kim fakir ise, asıl zengin olan odur.
Seni kim yese yer sen âhır etin, öçüŋni alır sen kara yer katın	Seni kim yerse, sonunda sen onun etini yersin; kara toprağın altında öcünü alırsın.
Buzulğuturur bu itilmişleriŋ, saçılğuturur bu yumıtmışlarıŋ	Sağladığın bu nizam bozulacaktır; bu topladıkların tekrar dağılacaktır.
Barığlıturur bu ajun terk üdün, keligliturur ol ajun ked odun	Bu dünya kısa bir zamanda gidecek, öbür dünya gelecektir; çok uyanık ol.
Barığlı barur künde sendin yırar, keligli kelir terk saŋa öz ular	Gidecek olan gider, gün geçtikçe senden uzaklaşır, gelecek olan gelir, kısa bir zamanda sana ulaşır.
Barığlıka bermez biliglig köŋül, keliglike itnür ukuşluğ amul	Bilgili insan fânî olana gönül vermez; akıllı ve ağır-başlı insan gelecek, olana hazırlanır.
Ölümüg biligli sevinmez özün, ölürüg körügli avınmaz uzun	Ölümü bilen insan dünya saadetine kapılmaz; öleni gören insan da uzun müddet avunmaz.
Yorığlı kişi yolda itmez evin, köçügli kişi evde kodmaz neŋin	Yola çıkan insan yol üzerinde evini yapmaz; göç eden kimse de eşyasını evde bırakmaz.
Konuk sen bu dünyâ saŋa bir tüşün, tüşünde sakınç tutma artuk uzun	Sen misafirsin, bu dünya sana bir misafirhanedir; misafirhanede çok fazla şey aranmaz.
Ayı edgü ermez bu dünyâ neŋi, kimiŋ bolsa evrer kılınçı yaŋı	Bu dünya malı hiç de iyi bir şey değildir; o kendisine sahip olanın tavır ve hareketini değiştirir.
Bedel kıldı ebdâl neŋin hem mâlın, bakıp kodtı zâhid bu dünyâ ulın	Tarikat ehli malını-mülkünü hakka verdi; zâhid, esassız olduğunu anlayarak, bu dünyayı terketti.
Körünmez teg ol bu tuzakçı saŋa, bu dünyâ neŋi ol saçılmış meŋe	Tuzak kuran her ne kadar sana görünmezse de, onun saçtığı yem bu dünya malıdır.
Usayuk bu yalŋuk idi suk közi, kalı torka kirmez bu yalŋuk özi	însan gafildir ve gözü de çok haristir; böyle olan insan nasıl tuzağa düşmez.
Negü ter eşitgil sakınuk başı, bu dünyâ işindin sakınmış kişi	Dinle, takva sahibi ve bu dünya işlerinde ihtiyatlı davranan insan ne der.
Tuzakçı körünmez meŋin körkitür, bezenmiş kelin teg köŋül yilgitür	Tuzak kuran görünmez, yalnız yemini gösterir; süslenmiş bir gelin gibi, gönülü çeler.
Közi suk serimsiz usayuk özüŋ, meŋin tattıŋ erse adak berkitür	Gözün harîs, kendin sabırsız ve gafilsin; yemini tadarsan, ayağın bağlanır.
Kamuğ dünyâ birke yumıtsa bütün, erej birle miŋ yıl tirilse kutun	Bütün bu dünya nimetleri bir kimsede toplansa ve o huzâr ve saadet içinde bin yıl yaşasa bile,
Negü asğı âhır kara yer koyı, anıŋ tüşneki ol yağız yer oyı	Ne fayda, sonunda onun da gireceği yer bu kara toprağın altı, bu yağız yerin çukurudur.
Keçürmiş tiriglik saŋa bolğa tüş, negü kıldıŋ erse yanut kelge tuş	Geçirdiğin hayat sana bir rüya olacak; ne yaptınsa, bunun karşılığını göreceksin.
Uş ol kün ökünse ökünç asğı yok, negü kıldıŋ erse yıl ay kün tanuk	O gün peşiman olursan, bunun faydası yoktur; ne yaptınsa, yıl, ay ve gün buna şahittir.
Ajun tatğı barça bu üç neŋturur, üçegü tatığları tüz teŋturur	Bütün dünya zevki şu üç şeydir; her üçünün tadı da birbirine müsavidir.
Yemek içmek ol kör bu üçte biri, takı bir tişi ol avıtsa eri	Bu üçün biri yemek-içmektir; biri de erkeği avutan kadındır.
Üçünçi esenin tiriglikturur, bu üçte bu bir ked kerekligturur	Üçüncüsü ise, sıhhatte yaşamaktır; bu üç şeyden en lüzumlu olanı da budur.
Bu üç neŋ sevinçi tatığı kamuğ, adın üçke tegmez ay ilde uluğ	Bu üç şeyin bütün neş’e ve zevki, karşılığında yapılması icap eden diğer üç şeye değmez, ey memleketin büyüğü.
Yemek içmek ol bir tatığ ay kadaş, yanutı çıkarda yavuz ay adaş	Ey kardeş, zevkin biri yemek-içmektir; ey arkadaş, buna mukabil bunlar çıkarken fenadır.
Bu tatğıŋ üç ernek boğuzkaturur, anıŋda naru barsa karnıŋ tolur	Bu zevkin üç parmaklık boğaz içindir; ondan öteye giderse, karına,dolar.
Kalı siŋmese aş tadu artatur, tadu artasa er kör iglep yatur	Eğer yemek hazım edilmezse, esas unsurları bozar; unsurlar bozulursa, insan hastalanıp, yatağa düşer.
İg ol aşnu erke ölüm tutğakı, ölümde tatığ yok ayâ er sakı	însan için hastalık, her şeyden önce, ölüm habercisidir; ey insanların ihtiyatlısı, ölüm zevkli bir şey değildir.
Takı bir tatığ tu tişi tatğı ol, soğuk suvka yunmak anıŋ yaŋı ol	Başka bir zevk da kadın zevkidir; buna mukabil soğuk su ile yıkanmak vardır.
Anıŋda basa kör oğul kızturur, oğul kız yükin yüdmek emgek erür	Ondan sonra çoluk-çocuk dünyaya gelir; onların yükünü yüklenmek zahmetli bir iştir.
Negü ter eşitgil bu beyt ayğuçı, tişi hem oğul kız üzer er küçi	Bu beyti söyleyen ne der, dinle; kadın ve çocuklar erkeğin kuvvetini keser.
Tişi birle şuhbet idi ked tatığ, soğuk suvka yunmak yanutı katığ	Kadm ile beraber bulunmak çok güzel bir zevktir; fakat buna karşılık soğuk su ile yıkanmak zordur.
Tatığ kayda erse tatığsız bile, süçig kayda erse soŋında açığ	Zevk nerede ise, mihnet de beraberdir; tatlı nerede ise, orada acı vardır.
Tiriglik tatığı bu erse kalı, tatığsızturur dünyâ mihnet yolı	Hayâtın zevki eğer bu ise, dünya tatsız bir mihnet yoludur.
Süçig bu tatığlığ tiriglik künüm, tatığsız kılur âhır açığ ölüm	Bu zevk içinde geçen günler tatlıdır; fakat sonunda acı ölüm bunu tatsızlaştırır.
Bu üç neŋturur dünyâ tatğı bütün, yanutı eşittiŋ ay kılkı tüzün	Dünyanın bütün zevki bu üç şeydir; ey yumuşak huylu, bunları takip eden mihnetleri duydun.
Bu dünyâ yağı ol et öz bir yağı, bu iki yağınıŋ yadığlığ ağı	Bu dünya bir düşman, vücut ise, başka bir düşmandır; bu iki düşmanın ağı her tarafa yayılmıştır.
Üçünçi yağı yek bu din oğrısı, tegürmesü teŋri bularnıŋ yası	Üçüncü düşman şeytan, bu din hırsızıdır; Tanrı bunların şerrinden muhafaza etsin.
Bularda idi sarp bu yavlak yağı, et özdin tegir ol üküşrek çoğı	Bunlar arasında en sert ve kötü düşman vücuttur, en çok gürültü de ondan çıkar.
Bayat atı aysa tezer yek barır, kodu barsa dünyâ seniŋdin kalır	Tanrı adını zikredersen, şeytan kaçar, gider; dünyayı bırakıp gidersen, ondan kurtulursun.
Et özni negü teg kitergü bolur, meger kim ölüm tutsa kalsa kalur	Fakat vücûdu nasıl bırakırsın; onu ancak ölüm senden ayırabilir.
İdi yakşı aymış biliglig bügü, biliglig bügüler sözin tıŋlağu	Bilgili hakîm çok güzel söylemiş; bilgili hakimlerin sözünü dinlemek lâzımdır.
Meni muŋka tegrür et öz emgetür, ara küldürür kör ara yığlatur	Bana vücûdum ıztırap ve zahmet çektirir; bâzan güldürür, fakat bâzan da ağlatır.
Ajun tezginürmen tilekin udu, ara aç yaturmen arala todu	Onun arzusuna uyarak, dünyayı dolaşırım; bâzan aç yatarım, bâzan da tok.
Bir ârzû yitürse takı bir kolur, takı birni bulsa tükel beg bolur	O bir arzusuna kavuşursa, bir başkasını ister; onu da bulursa, artık insana tamamen hâkim olur.
Basumaz özüm bu et özni utup, basa bir bağırsak idim sen tutup	Ben bu vücûdu yenip, ona hâkim olamıyorum; merhametli rabbim, sen ona hâkim ol.
Bu yavlak osuğluğturur bu et öz, semiz tutsa artuk bolur bu yavuz	Bu vücût böyle kötü bir tıynettedir; onu kuvvetlendirirsen, daha çok kötüleşir.
Bulak semrise kör munar hem azar, idisin çalar yerke andın tezer	Haşarı at semirirse, kudurur ve azar; sahibini yere vurur ve ondan kaçar.
Tükel avçı ıt teg et özke bakın, semiz bolsa bilmez idisi hakın	Vücûda bak, tam bir av köpeği gibidir; semirirse, sahibinin hakkını tanımaz.
Karın todsa avka yügürmez bolur, idisi tilekinçe barmazturur	Karnı doyarsa, ava koşmaz olur; sahibinin arzusuna göre hareket etmez, yerinde durur.
Kiçig oğlan özlüg et öz meŋzegi, boğuz todsa yügrür tiler öz tiki	Vücût küçük çocuğa benzer; karnı doyarsa, koşar, akranlarını arar.
Karın todsa et öz bolur ermegü, tilekçe tilese tilek bermegü	Karın doyarsa, vücût tembelleşir; arzu ettiğin gibi olmasını istersen, onun istediğini vermemelisin.
Tiriglik tükeli tükel üç kün ol, anıŋda narusı neçe tüş tün ol	Hayat tamâmı-tamâmına üç gün sürer; bundan ötesi bir kaç rüya ve gecedir.
Birisi yarın ol biri keçti tün, yarınka tegirmü tiriglik bu kün	Bu üç günden biri — yarındır; biri — dün geçti; bugünkü hayat acaba yarına ulaşacakmı.
Anıŋda narukı tiriglik neçe, tiriglikke tutma söz aydım aça	Bundan başka daha ne varsa, onu hayat telâkki etme; sana bunları izah ettim.
Tişi suhbeti me bu erlik otın, öçürmek üçün ol birer sâatın	Kadın ile bulunmak da ancak bâzı anlarda erkeklik âteşini söndürmek içindir.
Bu otuğ negü teg öçürse öçer, kerek erse körklüg ya körksüz kuçar	insan bu âteşi nasıl söndürse olur; ister güzel, ister çirkin olsun, sırası geldikçe kucaklar.
Boğuz tatğı barça karın todmak ol, karın todsa artuk asığ kodmak ol	Bütün boğaz zevkleri karnın doymasıdır;’ karın doyunca, en faydalı olanı yemekten el çekmektir.
Karın todsa arpa ya halvâ bir ol, kalur barça artıp tolur kirgü yol	Karın doyarsa, arpa veya helva birdir; hepsi artar, kalır; gireceği yol tıkanır.
Şeker halvâ yegli ya arpa üyür, todup yatsa taŋda yana açturur	îster şeker, helva, ister arpa, darı yemiş olsun, doyup yatan sabah tekrar aç kalkar.
Negü ter eşitgil sakınuk çığay, çığay erse neŋke közi köŋli bay	Dinle mal bakımından yoksul olduğu hâlde, gözü ve gönülü zengin olan, takva sahibi fakir ne der.
Şekerlig yidiŋ sen ajun nimeti, kavuk yür yedim men özüm tâkatı	Sen tatlı dünya nimetleri yedin; ben ise, ancak kudretimin yettiği kepek ve darı yedim.
İkigün todup teŋ keçe yattımız, keçip bardı kelmiş künüm sâatı	Her ikimiz aynı derecede doyup akşam yattık; günüm geçti, gitti.
Ajunuğ neçe terse öz ölgülüg, iki böz tegir ol saŋa belgülüg	Dünyayı ne kadar toplarsan-topla, senin bundan muhakkak olarak beraber götüreceğin ancak iki bez parçasıdır.
Çığay bay ikigün ölümde kedin, yana tüz bolurlar kara yer katın	Fakir ve zengin, ölümden sonra, her ikisi de kara toprağın altında tekrar müsavi olur.
İki künki erter erejke bolup, nelük arsıkar sen tiriglik bulup	Hayatta iki günlük geçici huzur için neden kendini aldatıyorsun.
Özüŋ suklanur sen ajun tergeli, ölüm suklanur kör seni tutğalı	Sen dünya malını toplamak için can atıyorsun; ölüm ise, seni yakalamak için can atıyor.
Tiriglik barır künde sendin kaçar, yavuz bu ölüm kör uluŋnı bıçar	Hayat geçer ve her gün senden bir az daha uzaklaşır; bu ölüm fenadır senin kökünü kazır.
Seziksiz ölür kör tirig boldaçı, kayu kün ölürüg yok ol bildeçi	Diri olan, şüphesiz, ölür; fakat hangi gün öleceğini bilen yoktur.
Kiçig erse umnur sakal öŋüke, sakal önse umnur ürüŋ bolğuka	Küçük iken, insan sakal çıkmasını bekler; sakal çıkınca, beyaz olmasını bekler.
Sakalıŋ ürüŋ bolsa keldi ölüm, ölümke asığ kılmaz ok ya tolum	Sakalın beyazlaşınca, ölüm geldi demektir; ok-yay, silâh ölüme karşı fayda etmez.
Körürde küyürme özüŋni küçün, özüŋ otka atma bu dünyâ üçün	Kendini göz göre-göre zorla yakma; bu dünya için, kendini âteşe atma.
Açığ suv teg ol kör bu dünyâ neŋi, neçe içse kanmaz ölimez eŋi	Bu dünya malı acı su gibidir; insan ne kadar içse, kanmaz; damağı bile nemlenmez.
Kuruğ kumka okşar bu yalŋuk özi, ögüz kirse todmaz bu sukluk közi	Bu insan kuru kuma benzer; onun tamahkâr gözü derya girse, doymaz.
Sakığ> neçe öz ederse ol ança kaçar	Bu dünya seraptır, gözünden uçar; ne kadar takip edersen, o kadar kaçar.
Et öz ârzû sürgen tapuğka tezig, körünmez yağıka bu bermez kezig	Nefsinin arzularını kendisinden uzaklaştıran ve ibâdete koşan kimse, gizli düşmana fırsat vermez.
Et özke alık berme egme boyun, avınçı sakınç ol tileki oyun	Vücûda tâviz verme ve ona boyun eğme; onun avutması ıztırap, ettiği de hava ve hevestir.
Keçürmiş tiriglik barır kelgüsüz, neçe ol bu kalmış yeme belgüsüz	Geçen hayat bir daha dönmemek üzere gider; geri kalanı ne kadar sürer, bu da belli değildir.
Bu bolmış künüŋ barı kılma yava, ölümke anunğıl tapuğ kıl ive	Bari elde bulunan bugünü başına geçirme; ölüme hazırlan, ibâdete koş.
Negü ter eşitgil odunmış kişi, kamuğ bulğanuktın süzülmiş kişi	Uyanmış ve bütün bulanıklıklardan süzülmüş olan insan ne der, dinle.
Keçürdüŋ keçigli bu tünki tünüŋ, keçermü siziklig keligli künüŋ	Dün geceni geçirdin, gelen gününün geçeceğinden şüphemi ediyorsun.
Keçürmiş keçürgü ara bir tüşün, tiriglikke munça bedütme ünüŋ	Geçmiş ile geçecek arasında ancak bir konak vardır; bir konaklık hayat için, bu kadar gürültü etme.
Büte boldı munda tiriglik yedim, üd üdlek ıdıp nefs butını sıdım	Epiyi bir zaman oldu, hayatımı burada geçirdim; zamanla nefsin belini kırdım.
Bu kün kend uluşka okır sen meni, bulun kılsa nefsim yuluğlı kanı	Bugün sen beni kasabaya ve şehre çağırıyorsun; orada nefsimin esiri olursam, beni kurtaracak bulunurmu.
Et öz bir yağı ol idi sarp yağı, kamuğ yerde yadmış tuzakı ağı	Bu vücut bir düşmandır ve çok çetin bir düşmandır; o her yere tuzak ve ağını yaymıştır.
Tilekinçe ıdma katığlan tiren, et öz ülgi bermez ukuşluğ eren	Onu arzusuna bırakma, gayret et, mukavemet göster; akıllı insanlar vücûda tâviz vermezler.
Negü ter eşitgil özin basmış er, havâ boynı yençip özin tutmış er	Hava ve hevese gâlip gelerek, nefsine hâkim olmuş insan ne der, dinle.
Et özke bulun bolma bilgi uluğ, et öz bulnasa kör kolur din yuluğ	Ey büyük bilgi sahibi, vücûdun esiri olma; vücût seni esir ederse, fidye olarak, dinini ister.
Biliglig tese bolmağay ol kişig, havâsı udu kılsa barça işig	Her işi hava ve hevese uyarak yapan adama bilgili demek caiz değildir.
Ukuşluğ tese bolmağay ol erig, et öz bulnı bolsa ay köŋli tirig	Ey diri gönüllü, vücûdun esiri olan adama akıllı demek mümkün değildir.
Biligsiz kişi ol bolur belgülüg, et özke berür bolsa tutçı ülüg	Vüvcûda dâima tâviz veren insan, gerçekten, bilgisiz insandır.
Ukuşsuz kişiler ol ol ay kadaş, havâ ârzûlarka özin kılsa baş	Ey kardeş, kendilerini hava ve heveslerine baş yapanlar akılsız kimselerdir.
Munukı bu yaŋlığturur bu ajun, münin barça aydım sen ukğıl özün	İşte bu dünya böyledir; onun bütün kusurlarını söyledim, artık sen düşün.
Öğdülmiş Odgurmışka Dünyâ Birle Cukbi Kazğaŋusın Ayur	Öğdülmiş Odgurmış’a Dünya Vâsıtası İle Âhiretin Kazanılmasını Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, eşittim sen aydıŋ ayâ kutluğ öz	Ögdilmiş cevap verdi: — Ey mübarek insan, söylediğin sözleri dinledim — dedi —
Munı ma eşitgil takı belgülüg, biligke ukuşka bu söz ülgülüg	Bir de sen şunu dinle; bu söz, geçekten, bilgi ve akıl için bir ölçüdür.
Neçe andağ erse bu dünyâ hâli, açığ kılma özke tiriglik yolı	Bu dünyanın hâli her ne kadar dediğin gibi ise de, sen kendisine hayatı o kadar zehir etme.
Bu keŋ dünyâ özke küçün kılma tar, yazukluğ kulıŋa bayat fazlı bar	Bu geniş dünyayı kendine zorla daraltma; günahkâr kulu için, Tanrının fazlı ve rahmeti vardır.
Adâbı telim erse rahmet üküş, yazukluğ üçün boldı rahmet küsüş	Azabı çok ise, rahmeti de boldur; günahkârlar için rahmet aziz bir şeydir.
Adâbka katığ kork umın rahmetin, tapuğ kıl yetürgil bu kulluk atın	Azabından çok kork, fakat rahmetinden de ümit kesme; ibâdet kıl ve bu kulluk adının icaplarını yerine getir.
Ajun bodnı barça uluş kend kodup, turup tağka kirse uluğ yük yüdüp	Bütün dünya halkı kasaba ve şehirleri bırakıp, büyük yük yüklenerek, kalkıp, dağlara ihtifâya çekilmiş olsalardı,
Buzulğay ajun barça kalğay kuruğ, apa oğlanı barça kesgey uruğ	Dünya bozulur, her taraf boş kalır ve insan-oğullarının nesli kesilmiş olurdu.
İki ev yarattı bu halkka kamuğ, biri atı uçmak biriniŋ tamuğ	Tanrı bütün bu halk için iki ev yarattı: birinin adı cennet, birinin de cehennemdir.
Yana barça yalŋuk bu dünyâ tilep, yügürse tüni barça künke ulap	Yine bütün insanlar geceyi-gündüze katıp, bu dünya peşinde koşarak,
Tapuğ kodsa dünyâ tilese turuğ, yeme kalğay erdi bu uçmak kuruğ	İbâdeti bırakıp, dünya nimetlerine rağbet etseler ve buna mukabil cehenneme girseler, cennet yine de boş kalmazdı.
Bayat berdi kulka iki köz kulak, biri dünyâ baksa biri ukbi bak	Tanrı kula iki göz ve iki kulak verdi; biri ile bu dünyaya bakarsa, biri ile de âhirete bakmalıdır.
Elig berdi iki sunup tutğuka, biri dünyâka tut biri ukbika	Uzanıp elde etmek için, insana iki el verdi; birini bu dünya için kullanırsan, birini de âhiret için kullan.
Adak berdi iki yorığu üçün, berü maŋsa biri naru maŋ küçün	Yürümek için iki ayak verdi; biri ile bu tarafa bir adım atarsan, bir adımı, senin için zahmetli de olsa, oraya at.
Yeme yakşı aymış bügü bilgi keŋ, ajunda çavıkmış akı elgi keŋ	Dünyaya şöhret salmış, cömert, eli açık, hakîm ve geniş bilgili insan gene güzel söylemiş.
Ayâ kul boluğlı ukuşluğ oduğ, osal bolma saklan tokığay yoduğ	Ey kul olan akıllı ve uyanık insan, ihmalkâr olma; dikkatli ol, başkasının yüzünden sana zarar gelmesin.
Törütti bayat bu ikigün ajun, munı bulsa tavrat anı kol özün	Bu her iki dünyayı da Tanrı yarattı; birini bulunca, koş, diğerini de ara.
Apa oğlanın barça erklig bayat, açığlı toduğlı törütti bu at	Kadir Tanrı insan-oğullarının hepsini acıkan ve doyan mahlûklar olarak yarattı ve onlara böyle ad verdi.
Eginke kedim ya boğuzka yemi, kerek ay kadaş bu tiriglik emi	İnsanın sırtına elbise ve boğazı için yemek lâzımdır; ey kardeş, bunlar hayat ilâçlarıdır.
Tirigke bu neŋdin keçiş yok kadaş, egin bütgü ton hem karın todğu aş	Sırtını örtmek için elbise ve karnını doyurmak için yemek, ey kardeş, yaşayanlar için bunlardan vazgeçmek imkânsızdır.
Halâl dünyâ bulsa yese kazğanıp, çığayka ülese anıŋdın alıp	Helâl dünya nîmeti bulmalı ve kazanıp yemeli, bir kısmını da fakirlere dağıtmalıdır.
Kişi ağrukı bolmasa bu boğuz, kişi unmazı ol bu ağruk yavuz	Kâşki bu pılı-pırtı ve bu boğaz olmasa; bu pılı-pırtı ve bu boğaz insanın vaz geçemediği şeylerdir.
Bayat adliŋe tutçı korku yorı, umın fazlıŋa tutçı tegnü yorı	Tanrının adinden dâima korkarak yaşa, fakat fazlından da hiç bir zaman ümit kesme.
Bu iki ara boldı kulluk bilin, bu ol yol yaŋılma bu kulluk yolın	Kulluk bu ikisinin arasındadır, bunu bil; yol budur, bu kulluk yolunu kaybetme.
İdi yakşı aymış bilig bergüçi, biligsizke öt sav erig bergüçi	Bilgisizlere bilgi, öğüt ve nasihat veren insan çok güzel söylemiş.
Ricâ birle havfnı kanat sen kılın, bu iki arakı yoluğ sen alın	Sen rica ile havfi kendine kanat edin; bu ikisinin arasındaki yoldan şaşma.
Bayat yarlığın kıl özüŋ kullukı, uçup kir sarayka erejin salın	Tanrının emirlerini yap, kulluğunu yerine getir; saraya uçarak gir ve huzura kavuş.
Ricâ havf bu iki kanat sanı ol, bu ikin uçuğlı bulur kökke yol	Rica ile havf, bu ikisi iki kanat gibidir; bu ikisi ile uçan göğe yol bulur.
Yazukum üküş tep umınç kesmegü, tapuğka ınanıp tapuğ yasmağu	Günahım çok diye ümit kesmemeli; yalnız ibâdete güvenerek de ibâdette ifrata gitmemeli.
Tapuğ kıl tapuğ boldı kulluk kamuğ, kimiŋ atı kul bolsa kılkı tapuğ	İbâdet kıl, kulluk hep hizmetten ibarettir; kimin adı kul olursa, onun şiarı hizmettir.
Ağır tutğu yarlığ uçuz kılsa öz, uçuzluktın ötrü ağır bolsa öz	İnsan Tanrının emirlerini üstün ve kendisini değersiz tutmalıdır; böyle davranmakla, sonunda kendisi kıymet bulur.
Tapuğka özüŋni çığay bil çığay, tapuğka çığay bil yazuklarka bay	İbâdette kendini fakir bil, fakir; ibâdetçe fakir ve günahça zengin bil.
Kişide yavuzı özüŋ bil özüŋ, meger edgü bolsa özüŋ hem sözüg	Kendin de, sözün de iyi olsa dahi, insanlar arasında kendini kötü bil, kendini.
Munu bilmişimni ayu berdim uş, sözüm işke tutğıl yarın kelge tuş	İşte ben bildiklerimi sana söyledim; sözüme göre hareket edersen, yarın karşılığını bulursun.
Kalı tutmasa sen bu aymışlarım, cevâb kıl yanayın ay ersig erim	Eğer bu söylediklerimi kabul etmezsen, cevap ver, ey merd yiğit, ben de döneyim.
Uzun boldı sözler neŋi asğı yok, takı ma uzatıp adın tusğı yok	Söz çok uzun oldu, bunu daha fazla uzatmakta artık bir fayda yoktur.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Elig başka urdı bu odğırmış a, sakındı uzun keç kötürdi baş a	Odgurmış başını elleri arasına aldı, uzun-uzun düşündü, sonra başını kaldırdı ve: —
Ayur ay kadaş tegdi emgek saŋa, kadaşlık kılıp sözlediŋ sen maŋa	Ey kardeş —dedi— sana zahmet oldu; kardeşlik göstererek, bunları bana söyledin.
Maŋa edgü saknıp bu söz sözlediŋ, muyan bersü teŋri sakınçım yediŋ	Benim iyiliğimi düşünerek, bu sözleri söyledin; Tanrı sana bunun sevabını versin, benim derdimi kendine derd edindin.
Baka kördüm emdi bu işte maŋa, salâhı körünmez ay ersig toŋa	Dikkat ettim, imdi bu işte bana bir çıkar yol görünmüyor; ey merd yiğit.
Köŋül taplamadı bu iştin kaçar, köŋül taplamaz işke yaksa hatar	Gönlüm bunu beğenmedi ve bu işten çekiniyor; gönlün beğenmediği işe girişmek tehlikelidir.
Ne edgü bilig berdi bilgi bedük, sevitmiş sevüglerke köŋli süzük	Bilgisi derin ve kendisini her kese sevdirmiş olan, temiz gönüllü insan ne iyi bilgi vermiştir.
Kayu işni kılmak tilese özüŋ, köŋül birle aşnu keŋeşgil sözüg	Hangi işi yapmak istersen, önce bunu gönlüne danış.
Kişike keŋeşgil ayıt barça söz, köŋül taplamasa yırak tutğıl öz	Sonra başkaları ile meşveret et, her sözünü danış; fakat içine sinmezse, o işten kendini uzak tut.
Kamuğda bağırsak özüŋke özüŋ, köŋül taplamaz işni kod kes sözüg	Sana her keşten daha yakın olan kendindir; gönlün tasvip etmediği işi bırak, işte bu kadar.
Köŋül taplamasa kayu işlerig, asığ bolmaz anda ay köŋli tirig	Ey gönülü diri, hangi işi gönül beğenmezse, o işten bir fayda gelmez.
Köŋül taplamadı bu işni seve, özüm yandı emdi bu sözdin eve	Gönül bu işi severek arzu etmediğinden, ben de bundan vaz geçtim.
Seniŋdin kolurmen munu udrümi, kodu ber meni ay kişi ködrümi	Beni mazur görmeni rica ediyorum, ey insanların seçkini, beni kendi hâlime bırak.
İligke tusulğu yok erdemlerim, ne kılkım kılınçım savım sözlerim	Ben ne tabiatım, ne tavır ve hareketim, ne de sözlerim ile hükümdara faydalı olabilecek bir fazilete mâlik değilim.
Özüm dünyâdın kaçtı keldi berü, yana men negü teg barayın naru	Kendim dünyadan kaçarak, buraya geldim; tekrar oraya nasıl giderim.
Bayat tapğıŋa bu ulanmış özüm, kişi tapğı kılmak yararmu tüzüm	Tanrı kulluğuna kendisini vakfetmiş olan kimseye insan kulluğu yapmak yakışırımı, ey asîl tabiatlım.
Kodu bergil emdi meni teŋrike, duâçı bolayın saŋa edgüke	Beni şimdi Tanrı ibâdetinde bırak, senin iyiliğin için duacı olayım.
İki öz körüşmek tilese küsep, maŋar kelme sen men barayın tilep	Birbirimizi arzulayıp, görüşmek istersek, sen bana gelme, ben seni arayıp-bulayım.
Maŋa tegsü emgek sen inçin tiril, ilig tapğı birle bodun asğı kıl	Zahmeti ben çekeyim, sen huzurunu bozma; hükümdarın hizmetinde, halkın faydasına çalış.
Negü ter eşitgil bağırsak kişi, yakınlık ulağlı tapuğsak kişi	Yakınlık gösteren, candan hizmet eden ve içten bağlı insan ne der, dinle.
Komıtsa köŋül kör yorıtsa kişig, yakın boldı sakın tilemiş işig	Gönül heyecanlanır ve insanı harekete getirirse, bil ki, istenilen iş çabuk olacaktır.
Tilek birle maŋsa kişi ârzûlap, arıp yolda kalmaz tilekin ulap	insan arzu ile ve isteyerek yürürse, yorulup yolda kalmaz, dileğine ulaşır.
Tilekke barur erse yalŋuk yorıp, bulur ol tilekin bu kalmaz arıp	Arzusuna ulaşmak için arzu ile yola çıkan insan yarı yolda yorulup kalmaz, dileğini bulur.
İdi yakşı aymış sevitmiş kişi, vefâka çavıkmış sevügler başı	Vefası ile şöhret bulmuş, sevmiş ve kendisini de sevdirmiş olan insan çok güzel söylemiş.
Yakın bolsa köŋlün yırak yer yakın, yakınlık vefâsın köŋülke bakın	insan gönülden yakınlık duyarsa, ona uzak yer yakın olur; yakınlık vefakârlığı için dâima gönüle bak.
Toğardın batarka bir orlam yer ol, vefâ birle bilse yakınlık hakın	Yakınlık hakkı vefakârlıkla takdir edilirse, doğu ile batı arası hemen bir tepe aşılınca ulaşılacak kadar yakın bir mesafe olur.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı sözüm, eşitgil eşitti sözüŋni özüm	Öğdülmiş cevap verdi : — Senin sözlerini dinledim, şimdi beni dinle — dedi —
Tilekiŋ bu erse seniŋ ay kadaş, küçemezmen emdi köŋül kılma baş	Ey kardeş, arzun bu ise, ben seni zorlamam; kalbin kırılmasın.
Kesildi sözüm sen esen edgü kal, iligke bitig ber yüzüm kılma al	Başka bir diyeceğim kalmadı, sen sağ ve esen kal; hükümdara bir mektup ver, beni mahcup etme.
Bitig ıdtı ilig öz elgin bitip, özüŋ barmasa sen bitig ber itip	Hükümdar kendi eli ile yazıp, mektup gönderdi; kendin gelmeyeceksen sen de ona bir mektup yaz.
Tutayın men emdi maŋa bir cevâb, sözüg sözleyük öz tilin ülgülep	Söylediğin sözleri ölçüp-tartarak, bana şimdi bir cevap ver; ben de ona göre hareket edeyim.
Tilin sözlegil hem bitigil bitig, iligke yanayın ay bilge tetig	Hem ağızdan söyle, hem mektup yaz, ey zeki âlim; ben de hükümdarın yanına döneyim.
Odgurmış İligke Bitig Bitip Idmışın Ayur	Odgurmış’ın Hükümdara Mektup Yazıp Gönderdiğini Söyler
Yanut berdi odğurmış aydı bitig, bitiyin kör ança ay bilge tetig	Odgurmuş cevap verdi:— Bir az bekle, mektup yazayım, ey zeki âlim — dedi.
Devât koldı kağad kötürdi kalem, iligke bitig başladı söz ulam	Hokka ve kâğıt istedi, eline kalem aldı ve hükümdara mektup yazmağa başladı.
Bayat atı birle sözüg başladı, törütgen igidgen keçürgen tedi	Tanrı adı ile söze başladı : — Yaratan, besleyen ve göçüren odur — dedi —
Üküş ögdi sansız senâ bu tilin, kılurmen bayatka ayın hem yılın	Bu dilimle Tanrıya aylar ve yıllarca sonsuz hamd ve sayısız sena etmekteyim.
Yağız yer yaşıl kök yarattı kün ay, karaŋku yarukluk çığay tut ya bay	Kara toprağı, mavi göğü, güneşi ve ayı, karanlığı ve aydınlığı, fakiri veya zengini hep o yarattı.
Törütti kalın bod bu sansız tirig, tirilgü berür kodmaz açın berig	Sonsuz varlıkları ve sayısız canlıları o halketti; o bunların hepsine rızkını verir ve hiç birini aç bırakmaz.
Bir ol bir idi kim törütti iki, sakışka katılmaz anıŋ birliki	Kendisi birdir, fakat yarattığı ikidir; onun birliği hesaba girmez.
Bir ol bar seziksiz kalı kançasız, köŋülde yırak tutğu okşağ meŋiz	O bir ve vardır; şüphesiz, nasılsız ve nicesizdir; onu düşünürken, ona bir benzer ve şerik tasavvur etmemelidir.
Uluğluk aŋar ol bedüklük aŋar, uğan erklig ol bir kamuğdın sıŋar	Ululuk ona ve büyüklük ona mahsustur; kadir ve hâkimdir ve her hususta tektir.
Yarattı kalın barça sansız kuluğ, tilemişke berdi ağırlık kamuğ	Bütün bu sonsuz ve sayısız kulları o yarattı; dilediğine her türlü izzeti ihsan etti.
Karaŋku titigsig bu börk ev içi, yaruttı yaşık birle erklig küçi	Bu kubbe evin içi balçıktan yapılmıştır ve karanlıktır; onun hâkim kudreti bunu güneş ile aydınlattı.
Yaşıl kök töritti kötürdi ediz, kün ay birle yulduz bezedi bediz	Mavi göğü yarattı ve yükseklere çıkardı; güneş, ay ve yıldızlar ile üzerini süsledi.
Kodısı yağız yer yaşıl suv bile, örüsi süzük yel öze ot ula	Altı kara toprak ile mavi’ sudur; üstü süzülmüş yel ile âteştir.
İsig tumlığığ hem kuruğ ya ölüg, yaraşturdı halkka tegürdi ülüg	Sıcak ile soğuğu, kuru ile yaşı birbirine yaraştırdı ve halka kısmetini verdi.
Törütti tilek teg tilemiş tilek, kerek bolmadı anda arka yölek	Dilediğini istediği gibi yarattı, bu işte onun yardımcıya ihtiyâcı olmadı.
Tilese ağırlar tapuğsuz kuluğ, tilese uçuzlar tusulmaz tapuğ	İsterse, ona kulluk etmeyen bir kulu aziz kılar; isterse, kulluk edeni zelîl eder ve onun kulluğu hiç bir şeye yaramaz.
Tilemiş tileki bolur bol tese, yorıtur kazâsın ne erse kese	Ol ! —derse, dilediği olur; her işte, karar verdiği gibi, hukümünü yürütür.
Üküş miŋ selâmım sevüg savçıka, ol edgü kulavuz köni yolçıka	Sevgili resule, o doğru rehber ve iyi kılavuza binlerce selâm.
İligke duâçı bitidim bitig, selâmın esenlik öze ay tetig	Hükümdara duacı sıfatıyle mektup yazdım; ey zeki, sana selâm eder ve sağlık dilerim.
İlig yarlıkamış bitig birle söz, okıdım bitigin yaruk boldı köz	Hükümdar mektup yazmak lutfunda bulunmuş; mektubu okudum, gözüm sevinçle parladı.
Üküş edgü yarlığ tümen öt erig, maŋa yarlıkamış kamuğ sözlerig	Bu pek güzel fermanda bana bir çok öğüt ve nasihat lütfetmiştir.
Yeme vade kılmış üküş edgülük, ağırlık açığlar yegü kedgülük	Bir de mevki, ihsan, yiyecek ve giyecek hususunda bir çok lutuflar vadinde bulunmuşlar.
Yorığlı bu yalŋuk bu ârzû öze, yorırlar tileyü ajunuğ keze	Bütün insanlar bunu isterler ve bunu elde etmek için, dünyayı gezip dolaşırlar.
Tapuğsuz özüm bulsa edgü açığ, kalı taplamazmen bu devlet tatığ	Ben hiç uğraşmadan, böyle bir lütuf ve ihsana nail olursam, bu saadeti ve bu hayatı nasıl beğenmeyebilirim.
Velikin bu bir kaç müni bar adın, özüm barsa yası ma kelgey kedin	Fakat bunun bir kaç kusuru da vardır; eğer ben oraya gidersem, bu iyilikleri zararlar takip edecektir.
Olarda biri bu tapuğ bilmez öz, barıp tapnumasa yarumağa yüz	Bunlardan biri — ben şahsan bu hizmetleri bilmiyorum; gidip de hizmet edemezsem, benden hiç kimse memnun kalmaz.
Törü yok toku yok yeme kılk kılınç, törüsüz tapuğçı yaramaz erinç	Bende usûl-erkân, bu işlere lâyık tavır-hareket ve vukuf yoktur; âdâb ve erkânı bilmeyen hizmetkâr hiç bir işe yaramaz.
İkinçi cefâçı bu dünyâğ bilip, cefâ kıldım aşnu cefâ kılğa tep	ikincisi — bu cefâcı dünyanın bana da cefâ edeceğini bildiğim için, ben ondan evvel davranıp, ona cefâ ettim.
Bayatka sığındım özüŋ bekledim, bu din birle imân küdezsü idim	Tanrıya sığındım, nefsime hâkim oldum; rabbim bu din ve imanımı korusun.
Boğuzka eginke barım yetgey ök, nerek anda naru maŋa bolğa yük	Şimdi elimde olan şeyler, yiyecek ve giyecek bana kâfidir; ondan fazlasının ne lüzumu var, o bana ancak yük olur.
Boğuzka yeyim hem eginke kedim, maŋa kılmaz eksük törütgen idim	Boğazım için yiyeceği ve sırtım için giyeceği yaratan Tanrım bana eksik etmez.
Törütti igidti bu üdke tegi, takı ma igidgey ay dünyâ begi	Beni o yarattı ve bugüne kadar besledi; ey dünya beyi, o beni ileride de besleyecektir.
Saŋa berdi dünyâ esirkemedi, maŋa bermegeymü berigli idi	O sana, hiç esirgemeden, dünya nimetlerini verdi; vergili rabbim bana da vermezmi.
Kamuğ edgü isiz çığay baylıkım, bayattın körürmen ay ersig akım	Ey cömerd yığitirri, bütün iyilik ve kötülüğü, fakirlik ve zenginliği Tanrı’dan bilirim.
Bayat kapğı tuttum kılurmen tapuğ, kamuğ halk yumıtğu bu ol çın kapuğ	Ben Tanrı kapısını tuttum, ona kulluk ediyorum; bütün halkın toplanacağı hakikî kapı budur.
Saŋa ya seniŋ kapğıŋa men barıp, negüni tileyin tiriglik ıdıp	Sana yahut senin kapına gidip, hayatımı vakfetmeme mukabil, ben senden ne bekleyebilirim.
İkigü bayat kullarımız biz ök, bu kulluk içinde kurumız tüz ök	Biz ikimiz de Tanrı kullarıyız; bu kulluk husuûsunda ikimiz de aynı mertebedeyiz,
Bu kul kulka kulluk yarağsız bolur, tapuğçıkatapsa uçuzluk bulur	Kulun kula kulluk etmesi yakışmaz; hizmetkâra hizmet eden kimsenin kıymeti kalmaz.
Kişi himmeti bolsa mundağ kerek, bayat tapğı kılsa urunsa yürek	İnsan himmet sahibi ise, böyle olmalıdır; Tanrıya kulluk etmeli ve bu yolda metaneti elden bırakmamalıdır.
İdi yakşı aymış süzülmiş köŋül, eşitgil ay bilge ukuşluğ amul	Âlım, akıllı, durmuş-oturmuş ve temiz kalpli insan çok güzel söylemiş, dinle.
Açığlı toduğlıka kılma tapuğ, negüke kılur sen tapuğka butuğ	Kendisinde acıkma ve doyma vasıfları bulunan bir kimseye kulluk etme; kulluk için neye bir put ararsın.
Tapın bir bayatka tuşı tınmadın, tünün kündüzün bul açığlığ kapuğ	Durup-dinlenmeden bir Tanrıya tapın; gece-gündüz açık olan bu kapıdan şaşma.
Ay ilig bu tört hâcetim kıl revâ, saŋa tapnayın men elig yüz ova	Ey hükümdar, şu dört hacetimi yerine getir; ben de el ve yüz öperek, sana kulluk edeyim.
Tiriglik kolurmen özüm ölgüsüz, yegitlik tilermen karı bolğusuz	Ben ölümsüz bir hayat isterim, ihtiyarlığı olmayan bir gençlik dilerim.
Esen tut meni sen tuçı igsizin, bayutğıl çığay kılmağıl neŋsizin	Sen beni dâima sıhhat içinde ve sağ tut; zenginleştir ve hiç bir vakit fakir ve malsız bırakma.
Bu tört neŋ maŋa bir saŋa tapnayın, sevüg cân yuluğlap özüm itneyin	Bu dört şeyi bana te’min et, sana kulluk edeyim; sevgili canımı feda ederek, kendimi emrine hâzır bulundurayım.
Bu neŋler maŋa berse sen ay ilig, özüm kul kılayın bereyin elig	Ey hükümdar, bana bu şeyleri te’min edersen, ben de kendimi kul ederek, sana bağlanırım.
Munı bergüke bir küçüŋ yetmese, ne artuklukuŋ bar maŋa ay kese	Eğer bunları te’mine kudretin yetmezse, benden ne üstünlüğün var, bana açık söyle.
Yegü kedgü erse yegüm bar kedim, takı ma kerek bolsa bergey idim	Bu yemek, içmek ise, yiyeceğim ve giyeceğim var; daha da lâzım olursa, bunu da rabbim verecektir.
Ağırlık uçuzluk bayattınturur, ölüm ya tiriglik hem andın erür	îzzet bulmak veya zelîl olmak Tanrıdandır; ölüm ve hayat da ondandır.
Munı çın biligli ukuşluğ kişi, adınsığ bolurmu ay ilçi başı	Bunu gerçek bilen akıllı insan başka türlü davranırını, ey büyük hükümdar.
Meni bir bayatım küdezmişi teg, küdezümegey sen ayâ aslı beg	Ey asîl bey, beni Tanrımın koruduğu gibi, sen beni koruyamazsın.
Seni men küdezgü kerek men keçe, meni ol küdezür söz aydım aça	Geceleri seni benim korumam lâzımdır; beni koruyan ise, odur; sözümü açıkça söyledim.
Özüŋ todmağınça maŋa tegmez aş, mini todrur öŋdün özi yemez aş	Sen doymadan, bana yemek gelmez; Tanrı ise, kendisi yemek yemekten münezzeh .olduğu hâlde, beni doyuruyor.
Ötügçi kereksiz muŋadsa özüm, tilim tepremedin eşitür sözüm	Başım darda kalırsa, aracıya lüzum yoktur; dilim daha hareket etmeden, sözümü işitiyor.
Kapuğçı tıdumaz ya yol kılğuçı, tegürmez maŋa bir küvez kür küçi	Kapıcı veya yol-gösterici bana mâni olamaz; hiç bir kibir ve azamet taslayan bana kafa tutamaz.
Saŋa yazsamen sen keçürmege sen, keçürgey idim miŋ yazuk kılsamen	Sana karşı bir kusur işlersem, sen beni affetmeyeceksin; rabbim beni, bin kusur işlesem dahi, affeder.
Negü ter eşitgil yazukluğ kulı, köŋül sırrı açtı kör ötnür tili	Dinle, günahkâr kul ne der; bak, gönül sırrını açarak, ne söyler.
Ayâ çın vefâlığ bağırsak idim, seniŋde bağırsak adın bulmadım	Ey gerçek vefalı, merhametli rabbim, senden daha merhametli başka birini bulmadım.
Muŋadmış özümke berür sen tilek, yavuz arkasızka sen arka yölek	Başım darda kalırsa, istediğimi verirsin; hiç bir desteği olmayanlara sen destek ve yardımcısın.
İgimke şifâ sen sakınçka sevinç, muŋumka tayançım irikse avınç	Sen hastalığıma şifâsın, kederime sevinçsin, derdime dermansın; sıkıntılı zamanımda da beni teselli eden sensin.
Küvençim avınçım sevinçim kamuğ, sevinçiŋ içindeturur ay uluğ	Güvencim, avuncum ve sevincim hepsi senin rızan içindedir, ey ulu.
Üküş kıldım emdi saŋa men yazuk, seniŋ rahmetiŋde bu yazuk az ok	Ben sana karşı çok günah işledim; senin rahmetin karşısında bu günah çok azdır.
Keçürgil yazukum saŋa yası yok, kınama meni sen saŋa asğı yok	Günahımı bağışla; senin için bunun bir zararı olmadığı gibi, beni cezalandırmanın da sana bir faydası yoktur.
Yazukum telim erse rahmet me bar, anı kıl meniŋ birle sendin yarar	Günahım çok ise, senin’rahmetin de var; bana karşı rahîm ol; sana bu yakışır.
Eger kınasa sen yarağlığ ma men, keçürse keçür sen yarağlığ ma sen	Eğer cezalandırırsan, ben buna da lâyıkım; bağışlarsan-bağışla, sen de buna lâyıksın.
Bilir sen bilirmen seni bir idim, bilirmen bilir sen seni bir tedim	Bilirsin ki, seni bir rabbim bilirim; bilirim, ki, sana bir dediğimi bilirsin.
Otunmen otunluk bile öz ulır, tüzün sen tüzünlük me sendin kelir	Ben küstahım, küstahlığımdan dolayı azap çekiyorum; sen halimsin, hilm de senden sâdir olur.
Orunçakturur bu sevüg cân revân, orunçak yana bir kötürmez bu cân	Bu gidecek olan sevgili can emânettir; emânet olan bir şey başkasına emânet olarak bırakılamaz.
Ay ilig bu dünyâ keçimligturur, tiriglik küniŋe tüker alkınur	Ey hükümdar, bu dünya geçicidir; gün geçtikçe hayat eksilir ve tükenir.
Negüke ınanıp sakıŋu uzun, negüke süçinip avıŋu özün	Neye güvenerek, uzun emeller besleyeceksin; neye sevinerek, kendini avutacaksın.
Ata bardı iş tuş eçi ya ini, ana bardı oğluŋ kızıŋ kör kanı	Anneni, babanı kaybettin; eş-dost, büyük veya küçük kardeş ortadan silindi gitti; bir bak, oğlun, kızın nerede.
Ölüglig körür sen ölüg sen tirig, sizik tutma bir kün eşüŋey yerig	Ölümlüleri görüyorsun, sen de öleceksin; her diri olan, şüphesiz, bir gün toprak ile örtülecektir.
Usanma ay ilig udıma odun, özüŋde kedin edgü atıŋ kodun	Gafil olma, ey hükümdar, uyuma, uyan; kendinden sonra iyi ad bırak.
Yava kıldıŋ erse keçürmiş künüŋ, yava kılma emdi keligli tünüŋ	Geçmiş gününü heder ettin ise, bari gelecek geceni heder etme.
Keçer kün içinde kerekiŋ alın, köçütçi kelirke itigin kılın	Geçer gün içinden gerek olan şeylerini al; senin hayattan göçürecek olanın her ân gelebileceğini düşün ve ona göre hazırlıklı bulun.
Bu hâlığ körürde meniŋ bu közüm, negü teg barağay saŋa bu özüm	Ben gözüm ile bu hâli görürken, nasıl senin yanına gelebilirim.
Cefâlığ ajundın kötürdüm köŋül, vefâlığ idimke sığındım amul	Bu cefalı dünyadan gönlümü çektim; huzur içinde vefalı rabbime sığındım.
Kodu ber ay ilig meni sen maŋa, duâçı bolayın bu yerde saŋa	Ey hükümdar, sen beni kendi hâlime bırak; burada ben sana duacı olayım.
Negüke tusulğay saŋa bu özüm, özüŋke özüŋ ök tusul tut sözüm	Ben senin neyine faydalı olabilirim; sözümü dinle, sen kendin kendine faydalı ol.
Kişidin tüŋüldüm tüŋül sen yeme, kişidin asığ yok saŋa ya maŋa	Ben insanlardan elimi-eteğimi çektim, sen de vaz geç; sana ve bana insanlardan fayda yoktur.
Men emdi bu kalmış tiriglik ıdıp, bayatım sevinçin tilermen tapıp	Ben imdi bu geri kalan günlerimi ibâdetle ve Tanrımın rızasını taleple geçirmek istiyorum.
Barı tap kereksiz adın artukum, bu dünyâ tüpi ked öyük ol sukum	Olanım bana yeter, bundan fazlası lüzumsuzdur; ey tamahkâr, bu dünyanın dibi kurutulması imkânsız bir bataklıktır.
Tüpi yel keçer teg tiriglik keçip, odundum men emdi küyermen açıp	Tipi geçer gibi, hayat geçince, ben artık uyandım ve şimdi ona içim yanıyor.
Egin bütti boğuzum yeme boldı tok, töbün barsu dünyâ adın asğı yok	Sırtım pek, karnım da tok oldu; dünya yere batsın, onun başka ne faydası vardır.
Negü ter eşit boğuzı egni bütün, barım tap tese er bolur beg kutun	Karnı tok, sırtı pek olan ne der, dinle : — Bu bana yeter — diyen insan mes’ûd bir bey olur.
İdi yakşı aymış tapı bolmış er, tapılık içinde kutı tolmış er	Olanı ile yetinen ve bu kanâati ile tam bir saadete kavuşmuş olan insan çok güzel söylemiş.
Boğuzka yeyimçe ajunda yedim tap, eginke kedimçe eginde kedim tap	Dünyada açlığımı giderecek kadar yedim; sırtımı örtecek kadar elbisem de var.
Tiriglik bolurça yegümni bulurmen, kerek bolsa bergey maŋa bir idim tap	Hayat devam ettikçe, yiyeceğimi bulurum; lâzım olunca, bana bir rabbim yetecek kadar verecektir.
Tusulmak üçün ünder erse ilig, meniŋde tusulğu ukuş yok bilig	Hükümdar beni kendisine faydam dokunması için çağırıyorsa, bende istifâde edilecek kadar bilgi ve akıl yoktur.
Kalı el işiŋe tusulsu tese, tusulğu yeri yok söz aydım kese	Eğer memleket işinde faydalı olmam isteniliyorsa, ka’î söylüyorum, benim istifâde edilecek bir tarafım yoktur.
Kalı iş küdügdin ter erse maŋa, miŋ er işi kılğay kadaşım saŋa	Eğer bana iş-güçten bahsedıliyorsa, kardeşim sana bm kişinin işini yapacaktır.
Apaŋ edgü ter erse ilig meni, özüŋ edgü bolsu yarutğay seni	Eğer sen beni iyiliğimden dolayı istiyorsan, kendin iyi ol, bu iyilik seni kâfi derecede sevindirir.
Miŋ edgüg adakını tutğınça sen, yakaŋnı bir ök yolı tutğıl esen	Sen bin iyinin ayağına yapışacağına, bir defacık olsun, sağlamca kendi yakana yapış.
Ajunda çavıkmış ne törlüg eren, iligke yumıtmışturur miŋ tümen	Dünyaya ün salmış bin bir çeşit insan hükümdarın etrafına toplanmıştır.
Negü bolğa mendin iligke asığ, asığsız işig kılsa bolmaz tatığ	Hükümdara benden ne gibi bir fayda gelebilir; faydasız işi yapmakta ise, bir zevk yoktur.
Özüm udri koldum men emdi saŋa, kodu ber meni sen sarılma maŋa	Şimdi ben senden özür dili yorum; bana sarılma, beni kendi hâlime bırak.
Takı ma negü söz yorımış alın, kadaşım eşitti ötüŋey tilin	Başka ne gibi söz ve çâre konuşulmuş ise, onları da kardeşim duydu ve size arzedecektir.
Tüketti sözin türdi badı bitig, sunup berdi aldı kadaşı tetig	Sözünü tamamladı; mektubu katlayıp, bağladı; uzattı ve zeki kardeşi aldı.
Ayurmen bitidim tilekim sözüm, tilin sözlemiş soz eşittiŋ tüzüm	Sonra: — Ben arzumu ve sözümü yazdım; ağızdan söylenen sözleri de kendin duydun — dedi —
Tilin me ötüŋil eşitsün ilig, kodu bersü mendin kötürsü elig	Bunları şifahen de arzet, hükümdar işitsin; beni kendi hâlime bıraksın ve benden elini çeksin.
Yalavaç söz eltür yanutı kolur, yanut söz eşittiŋ tegür ay unur	Elçi söz iletir ve cevabını ister; cevabını duydun, ey kudretli insan, onu götür.
Negü ter eşitgil uç ordu hanı, tüzü ilke yaŋzap söz aymış köni	Birer hakikat olan sözleri her tarafa yayılan Uç-Ordu ham ne der, dinle.
Yalavaçka mün yok sözin kıymasa, tutuzmış sözüg çın tükel sözlese	Elçi sözünde hilaf etmez ve kendisine emânet edilen sözü doğru ve tam olarak söylerse, ona zeval yoktur.
Takı munda yegrek ayur türk hanı, kınama yalavaç söz aysa köni	Türk hanı bundan daha güzel söyler : kendisine emânet edilen sözü aynen tekrar eden elçiye gazap etme.
Yalavaçka bolmaz ölüm ya kıyın, eşitmiş sözin çın tegürse tilin	Elçi işittiği sözü aynen ulaştırırsa, ona ölüm veya ceza yoktur.
Yalavaç tedüküm bu ilçiturur, bu ilçi sözin aysa ölmez kalur	işte elçi dediğim böyle olan elçidir; bu elçi ne söylerse-söylesin, ona zeval yoktur.
Yalavaç tutuzmış sözin sözlese, açığ bir tilin ög söz aydım kese	Elçi kendisine emânet edilen sözü söyleyince, ona ihsanda bulun, onu medhet; işte bu kadar.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı sözüg, eşittim negü sözledi söz özüŋ	Öğdülmiş cevap verdi : — Söylediğin sözlerin hepsini dinledim— dedi.
Bitidiŋ bitigke yanutı bitig, maŋa bir bereyin ay bilge tetig	Mektuba karşı cevap yazdın; şimdi izin ver, onu götüreyim, ey zeki âlim.
Velikin sezikim bu ol ay kadaş, ilig kılmağay kör seni özde taş	Fakat, ey kardeş, benim şüphem şudur: hükümdar seni kendisinden uzak bırakmayacaktır.
Yanamu meni ıdğay erki ilig, okığalı yandru ay kılkı silig	Ey temiz kalpli insan, seni tekrar davet etmek için, hükümdar, hiç şüphesiz, beni yine gönderecektir.
Yana yandru terkin meni ıdğa ol, eger barmasa sen köŋül kodğa ol	Çok geçmez, o beni buraya gönderecektir; sen ona gitmedikçe, o ısrar etmekte devam edecektir.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı kadaş, bu söz sözlemegil köŋül bolğa baş	Odgurmış cevap verdi : — Kardeşim, böyle söyleme; kalbim kırılır — dedi —
Özüm barğu ermez bu yerdin naru, özüŋ emgetip kelme yandru berü	Ben buradan kalkıp, oraya gidecek değilim; kendini zahmete sokup, tekrar buraya gelme.
Tilep bolmağu neŋ tilese yavuz, yorımağu söz sözlese sen uçuz	istemekle elde edilemeyecek olan şeyi istemek fenadır; te’sir etmeyen bir sözü söylesen, sözün kıymeti kalmaz.
Negü ter eşit emdi bilgi koyuğ, sınap bilgüçi edgü isiz kamuğ	Derin bilgili, bütün iyi ve kötüyü tecrübe ile bilen insan ne der, dinle.
Kolup bermegü neŋi kolma küçün, tilep bolmağu neŋ tileme küçün	istemekle alınamayacak şeyi zorla isteme; aramakla bulunamayacak şeyi zorla arama.
Yorıp tegmegü yerke barma yadağ, kalı bardıŋ erse öz emger küçün	Yürümekle erişilemeyecek yere yaya gitme; eğer gidersen, kendi kendine eziyet vermiş olursun.
Yana aydı odğurmış emdi yorı, yana evre kelme ay ersig urı	Odgurmış bir de ilâve etti : — Şimdi yürü, bir daha buraya gelme, ey merd yiğit.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Örü turdı ögdülmiş aydı sözüm, kesildi seniŋdin barayın özüm	Öğdülmiş ayağa kalktı: — Sana söyleyecek sözüm kalmadı, artık ben gideyim — dedi.
Kadaşı uzattı kör ögdülmişig, tutuzdı takı söz ömiş bilmişig	Kardeşi Öğdülmiş’i uğurladı, şifahen beyan ettiği fikirlerini de ona emanet etti
Atın mindi ögdülmiş evre yanıp, eviŋe kelip tüşti yattı tınıp	Öğdülmiş atına bindi; geri dönerek, evine gelip, indi; yatıp, biraz dinlendi.
Yaşık yerke yandı yüzin kizledi, kalık meŋzi kiş teg bolup örledi	Güneş yere indi, yüzünü gizledi; gök yüzü parlak bir samur kürke büründü.
Ajun türtti yüzke kömür teg boduğ, körür köz yumuldı udıdı oduğ	Dünya yüzüne kömür renginde bir boya sürdü; görür gözler kapandı, uyanık olanlar uyudu.
Töşek koldı yattı kör ögdülmiş e, udıp bardı ança kötürdi baş a	Öğdülmiş döşek istedi, yattı; bir az uykuya daldı, tekrar başını kaldırdı.
Toğardın butıklandı ot teg yalın, yarudı yaŋı yüz açar teg kelin	Doğudan ateş gibi alev dallandı ve gelin yüzünü yeni açmış gibi, dünya aydınlandı.
Kopa keldi örlep sata kalkanı, ajun meŋzi boldı ürüŋ erdini	Mızrak ve kalkanı kalkarak, yükselmeğe başladı; dünya yüzü beyaz cevher gibi oldu.
Çıkıp karşıka bardı evdin turup, iligke köründi özi yol kolup	Öğdülmiş kalkıp, evinden çıktı ve saraya gitti; yol isteyerek, hükümdarın huzuruna çıktı.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Ayıttı ilig aşnu odğurmışığ, ayur sözle keltür sözüŋni bışığ	Hükümdar önce Odgurmış’ı sordu, sonra: — Söyle neye karar verdiniz — dedi —
Negü az yorıdı ne boldı işiŋ, tilekiŋ ne boldı kelürmü işiŋ	Neler konuştunuz, arzu edilen iş ne oldu; arkadaşın geliyor mu?
Bitig berdi ögdülmiş aşnu turup, ilig aldı açtı okıdı körüp	Öğdülmiş ilk önce mektubu verdi; hükümdar aldı, açtı ve dikkatle okudu.
Yüzi kızdı oŋdı yana külçirip, sakındı bir ança uzun keç irip	Yüzünde gâh sevinç belirdi, gâh keder; sonra tekrar gülümsedi; bir müddet teessürle düşünceye daldı.
Ayur bu kadaşıŋ irig sözlemiş, aŋar torku ıdtım tiken çiknemiş	Kardeşin çok haşin cevap vermiş; ben ona ipek gönderdim, o ise, diken işlemiş — dedi —
Müni yok bu sözke köni sözlemiş, köni söz irig ol irig çoğlamış	Ne ise, zararı yok, doğru söylemiş; doğru söz haşin olur; o da haşin söylemiş.
Negü erdi sözler tilin sözlemiş, maŋa ayğıl emdi eşitmiş ömiş	Ağızdan söylediği sözleri nedir; işittiklerini ve düşündüklerini şimdi bana söyle.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Ötündi iligke eşitmiş sözin, ne yaŋlığ yorıtmış sözin tüp tözin	Öğdülmiş dinlemiş olduğu sözleri, nasıl konuştuğunu, olduğu gibi, hükümdara arzetti.
Ayur söz yorıdı neçe törlügün, ol aydı men aydım ukuşun ögün	Aramızda kaç türlü söz geçti; onun akıl ve idrâk dâiresinde söylediği sözlere ben de öylece cevap verdim — dedi —
Meniŋ sözçe barça yanut kıldı söz, takı tuttum erse katığ yumdı köz	Benim her sözüme bir söz ile karşılık verdi; yakaladığım zaman, gözünü sımsıkı kapadı.
Negü kıldım erse berü kelmedi, kese sözledi söz köŋül bermedi	Ne kadar ısrar ettim, fakat buraya gelmedi; kat’î konuştu, razı olmadı.
Eşitti anıŋ sözlerin kör ilig, sözi erdi barça ukuş ög bilig	Hükümdar onun sözlerini dinledi; dediklerinin hepsi anlayış, akıl ve bilgi ile dolu idi.
Takı ârzûladı komıdı köŋül, komısa köŋül kör kişike muŋ ol	Onu tekrar görmek istedi, gönülü heyecanlandı; günül coşarsa, insana derd olur.
Körü barsa yakşı ayur er başı, köŋül bulnasa boldı erksiz kişi	Dikkat edersen, yiğitlerin-başı güzel söylemiş : insan gönülünün esiri olursa, kendisine hâkim olamaz.
Beg ol bu köŋül kör kamuğ öz kulı, begi kança barsa udu kul yolı	Gönül beydir, bütün vücût onun kuludur; bey nereye giderse, kul onu takip eder.
Komısa köŋül kör tilese tilek, tilek bolmağınça bu bulmaz yölek	Gönül heyecanlanır ve bir dilekte bulunursa, dileğini elde etmeden, o sükûnet bulmaz.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yana aydı ilig ay ögdülmiş e, kadaşıŋ tükel ök kişi ermiş e	Hükümdar: — Ey Öğdülmiş —dedi—kardeşin gerçekten kâmil bir insan imiş.
Eşitmegüm erdi anıŋ sözlerin, ne kılkı kılınçı ne bilgi barın	Kâşki onun sözlerini duymamış; ne tabiatı ve tavrını, ne de bilgisini, hiç birini bilmemiş olsa idim.
Eşittim köŋülke sığurdum anı, katığlan tilekke tegürgil meni	Fakat duydum ve ona gönlümde yer verdim; gayret et, beni bu dileğime kavuştur.
Meniŋ öz ilimde tilekim bolup, yarağsız bolur bulmasa men kolup	Benim hâkim olduğum bu memlekette bir dileğim olur da, ben onu ister ve bulamazsam, bu yakışık almaz.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, bodunda talu beg ay kılkı silig	Öğdülmiş cevap verdi: — Ey hükümdar, ey halkın seçkin beyi, ey yumuşak huylu insan — dedi —
Yanarda kadaşımka aydım bu söz, yana ıdğay ilig saŋa kelgey öz	Dönerken kardeşime : — Hükümdar tekrar beni sana gönderecek ve ben de geleceğim.
Kodı bermegey âhır eltgey seni, bu kün bar tedim men ağırlap anı	Nasılsa seni bırakmayacak ve sonunda kendi yanına alacaktır; ona hürmet göster, şimdiden gel— dedim.
Tüŋüldürdi aydı yana kelme tep, özüm barğu ermez küçün kolma tep	Ümidimi kırdı ve : — Bir daha gelme, ben gidecek değilim; ısrar etme, beni zorlama — dedi.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı uktum eşittim sözüg, bu söz işke kirmez yobatma özüŋ	Hükümdar : — Anladım, söylediklerini duydum — dedi — fakat bu sözlerin faydası yoktur; kendini avutma.
Negü beg bolur ol tilekin tilep, anı bulmasa ol tuçı ârzûlap	Bu kadar arzu ettiği hâlde, dileğini elde edemeyen bey nasıl bir bey olur.
Ne erklig bolur ol bodunka uluğ, yorıtmasa ilde bu yarlığ kamuğ	Kendi memleketinde fermanını yürütemeyen kimse, nasıl halkın büyüğü ve hâkimi olur.
Bedüklük nişânı bu ol belgülüg, tilemiş tilektin bu bulsa ülüg	Hakikî büyüklüğün nişanı, şüphesiz, arzuladığı şeyi elde etmektir.
Köŋül ârzû kolsa negü erseni, emi ol tilekke tegürse anı	Gönül herhangi bir şeyi arzu ederse, bunun tek çâresi onu dileğine kavuşturmaktır.
Yana ma bu ârzû maŋa boldı ig, munı emlemese özüm barğu yeg	Bu arzu benim için artık bir hastalık oldu; bunun burada tedavisine imkân yoksa, benim oraya gitmem gerekir.
Negü ter eşitgil bu beytig okı, anıŋ manisi uk ay köriglüm tokı	Bu beyti oku, ne der, dinle; bunun mânasını anla, ey gönlümü doyuran insan.
Kamuğ igke ot ol emi belgülüg, ol ig emlegüçi kamı belgülüg	Her hastalığın bir ilâcı ve çâresi vardır; bu hastalığı tedavi eden kam da bulunur.
Köŋül ârzû birle kalı iglese, tilek bulsa oŋlur kemi belgülüg	Eğer gönül bir şeyi arzular ve bu arzu onda hastalık derecesine varırsa, o ancak dileğini bulmakla şifa bulur.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yana aydı ögdülmiş ilig kutı, ajunda negü bar aŋa yok otı	Öğdülmiş cevap verdi: — Ey devletli hükümdar, dünyada çâresi olmayan ne var — dedi —
İlig inç esenin tirilsün uzun, saŋa men bolayın yuluğ bu özün	Hükümdar sağlık ve sıhhat içinde çok yaşasın, ben senin uğruna feda olayım.
Bu söz men ötündüm iligke tilin, asığ yok bu kün öz ökünse yılın	Hükümdara arzettiğim bu sözlerden dolayı yıllarca peşimanlık duyacağım, fakat bunun bugün bir faydası yoktur.
Negü ter eşitgil ukuşluğ saŋa, sözüg saknu sözle ay ersig toŋa	Dinle, akıllı insan sana ne der : – Sözü düşünerek söyle, ey merd yiğit.
Tilin sözlemese söz asğı telim, ökündürdi sözlep meni bu tilim	Sözü söylememenin faydası çoktur; bu dilim beni söylemekle peşiman etti.
Sözüg sözlemese saŋa kul bolur, kalı sözlese sen seni kul kılur	Sözü söylemezsen, o söz sana kul olur; eğer söylersen, o seni kendisine kul eder.
Sözüg saknu sözle sen evme serin, eve sözlemiş söz ökünçi yarın	Sözü düşünerek söyle, acele etme, sabırlı ol; acele söylenen sözden yarın peşimanlık gelir.
Sezinmedim erdi kör odğurmışığ, okıp kelmegüsin er erdi bışığ	Odgurmış’in davet edilince, geleceğinden hiç şüphe etmemiştim; o olgun bir insan idi.
İlig bir tilese özüm miŋ tiler, tusulğay maŋa tegme künde onar	Hükümdar bir isterse, ben bin isterim; o bana her gün on misli faydalı olacak idi.
Tilekim bu ok men bile bolsamen, elig bir kılıp ked tapuğ kılsamen	Benim arzum onun ile birlikte çalışmak ve el-birliği ile daha iyi hizmet etmek idi.
Neçe tuttum erse anı men katığ, ol ança tirendi iletti tatığ	Ben ona ne kadar şiddetle ısrar ettimse, o da o kadar direndi ve tadını kaçırdı.
Yana barğu erse barayın özüm, negü ayğu erse ayayın sözüm	Tekrar gitmem icap ederse, ben giderim; ne söylemek lazımsa, ona söylerim.
İlig me yana bir bitig bersüni, okısun bitig ol maŋa bütsüni	Hükümdar tekrar bir mektup yazıp versin ki, o mektubu okusun ve bana itimat etsin.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDAR’İN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı ıdtım bitig bir yolı, bitigke yanut kıldı taş teg tolı	Hükümdar dedi : — Bir defa mektup gönderdim, bu mektuba taş ve dolu gibi cevap verdi —
Yana ok negü teg bitiyin bitig, bitig ornıŋa sen bitig sen tetig	Ona tekrar nasıl mektup yazayım, ey zeki; mektup yerine işte sen gidiyorsun.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş ilig kutı, neçe andağ erse bitig me biti	Öğdülmiş cevap verdi : — Ey devletli hükümdar, bu her ne kadar böyle ise de, bir de mektup yaz.
Yalavaç neçe çın ked erse amul, bitig bolmasa sözke bütmez köŋül	Elçi ne kadar dürüst, mahir ve temkinli olursa-olsun, mektup olmazsa, kalbinde şüphe kalır.
Tanığlı kişike tanuk ol bitig, tanuk bolsa hile yorımaz itig	İnanmayan kimse için, mektup bir delildir; delîl bulunursa, hîle ve düzene yer kalmaz.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDAR’İN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
İlig aydı ârzûŋ bu erse kalı, bitig me bitiyin açıp söz yolı	Hükümdar : — Eğer arzun bu ise, söze yol açmak üzere, mektup da yazayım — dedi —
Bitig me bitiyin munukı sözün, bitigke ışanma katığlan özün	İşte bu sözleri mektuba da yazayım, fakat sen yalnız mektuba güvenme, kendin de gayret et.
Negü sözlegü erse sözle tilin, anı ündegil sen maŋa ber alın	Ne söylemek lazımsa, söyle; her çâreye baş vurarak, sen onu buraya setir.
Küntoğdı İlig Odgurmışka İkinç Bitig Idmışın Ayur	Hükümdar Kün-Toğdı’nın Odgurmış’a İkinci Mektubu Gönderdiğini Söyler
Devât koldı kâğad yana ok ilig, kalem aldı elgin bitidi bitig	Hükümdar kalem, kâğıt istedi; kalemi eline alıp, mektup yazdı.
Bayat atı birle sözüg başladı, törütgen igidgen keçürgen tedi	Tanrı adı ile söze başladı: — Yaratan, besleyen ve göçüren odur — dedi.
Ayur miŋ senâ ol uğan teŋrike, ezel hükmi tegrür köni egrike	O kadir Tanrıya bin sena olsun, doğru ve eğriye ezel hükmünü o eriştirir.
Bir ol bir katıksız karıksız arığ, yokuğ bar kılur ol kılur yok barığ	O bir tektir, temizdir; ona hiç bir şey katılmamış ve karışmamıştır; yoğu var eder ve varı da yok eder.
Bir ök bil tilin ög bütürgil köŋül, tapuğ kıl köŋül til köni tut amul	Onu bir tek bil, ona hamd et ve gönülden inan; ibâdet kıl, imanın gıll-u-gîşten ârî olsun.
Negü kolsa kolmış tilekin bulur, negüg bol tese ol tilemiş bolur	O ne irâde ederse, irâdesi yerini bulur; neye “ol” derse, o olur.
Tüzü teprenürke tirilgü berür, tiriglik tuşı bu ölüm ol ıdur	Bütün canlıların rızkını o verir; her kese hayatı verdiği gibi, ölüm de onun emri iledir.
Ağırlık uçuzluk anıŋ hükmi ol, uluğka kiçigke yeme açsa yol	İzzet ve zillet, büyüğe ve küçüğe bu yollar onun hükmü ile açılır.
Tilemiş tilekin biliglisi yok, yorıtur kazâsın tıdığlısı yok	Onun dilediği şeyi bilen yoktur; ilâhî kazanın cereyanına kimse mâni olamaz.
Tümen miŋ selâmım sevüg savçıka, tegürsün bayatım köni yolçıka	Tanrı sevgili resule, o doğru yolu gösterene, yüz binlerce salât ve selâmımı eriştirsin.
Tüzü işleriŋe yeme ök selâm, tegürsün bayatım kesüksüz ulam	Tanrı onun bütün ashabına da, devamlı olarak, selâmlarımı ulaştırsın.
İligdin üküş ögdi aytığ selâm, ıdurmen saŋa ay ukuşı temâm	Hükümdar seni çok öğerek, hatırını soruyor ve selâm gönderiyor, ey kâmil akıllı insan.
Köŋül aytu ıdtım bitidim bitig, negü teg erür sen ay bilge tetig	Hatır ve gönül sormak üzere, sana mektup yazdım, ey zeki âlim, nasılsın ?
Saŋa ıdtım erdi kadaşıŋnımen, tilekim ol erdi maŋa kelse sen	Sana kardeşini göndermiş ve senin bana gelmeni istemiştim.
Özüŋ taplamaduk berü kelmekiŋ, maŋa tuşmaku hem yüzüm körmekiŋ	Sen bana gelmeği, benimle buluşmağı ve yüzümü görmeği kabul etmemişsin.
Bitigke yanut söz bitimiş özüŋ, tilin me kadaşu tegürdi sözüg	Mektuba karşı bir cevap yazmışsın, kardeşin ağızdan söylediklerini de nakletti.
Okıdım bitigniŋ ukuldı bu söz, sözümni eşitgil kaçurmağıl öz	Mektubunu okudum, sözlerin anlaşıldı; fakat benim sözümü de dinle, kendini gizleme.
Şekerde süçigrek söz ıdtım saŋa, ağuda açığ keldi yaŋı maŋa	Sana şekerden daha tatlı söz gönderdim; karşılığı bana zehirden daha acı olarak geldi.
Eşitgil yana bu meniŋ sözlerim, köŋülke alın ay bağırsak erim	Benim bu sözlerimi de bir kere dinle; ey temiz kalpli insan, bunları iyice düşün.
Özüŋ koldı erse bu zâhid atın, atıŋ boldı zâhid özüŋ tağ katın	Sen bu zâhid adını istediğin için, adın zâhid oldu ve kendin de dağlara çekildin.
Bu çav birle atıŋ yadıldı kör e, bedük belgü boldı kişiler ara	Bu şöhret ile adın yayıldı ve bütün insanlar arasında alem oldu.
Tapuğ kılmışıŋ barça atıŋ üçün, yava kılmağıl sen öz ülgüŋ küçün	Senin ibâdet ile meşgul olman hep bu ad içindir; sen zorla kendi nasibini böyle heder etme.
Bodun közi tegse tapuğka kalı, buzuldı bu tapğuŋ yıkıldı ulı	Eğer ibâdet halkın gözü önünde yapılırsa, bu ibâdet esassız ve mânâsız olur.
Bayat tapğı barça kerek örtügün, açılmasa halkka bu örtüg bu kün	Tanrıya yapılan bütün ibâdetler gizli yapılmalı ve bu örtü bugün de her kese açılmamahdır.
Bayat kizledi kör sevügrek kulın, bu kullar ara halk bilümez tilin	Tanrı sevdiği kullarını gizlemiştir; halk bu kullar arasında onları tanıyamaz.
Öz özin me ol kul bilümez bakın, yağımu bayatka bilemü yakın	Böyle bir kul da kendisi Tanrıya düşmanmıdır, yoksa yakın dost mudur, bunu kendisi bilemez.
Berü kel uluş kend içinde tiril, seni bilmesü halk katılğıl karıl	Buraya gel, kasaba ve şehir içinde yaşa; sen halk arasına katıl ve karış, onlar da senin kim olduğunu bilmesinler.
Halâl dünyâ kazğan özüŋni yetür, todur aç yalıŋnı hem oprak bütür	Helâl dünya malı kazan, kendine sarfet; açları doyur ve çıplakları giydir.
Halâl dünyâ bulsa kişi edgüsi, bulur iki ajun yegü kedgüsi	Helâl dünya malına sahip olan insan her iki dünyaya nail olur; onun yiyeceği ve giyeceği eksik olmaz.
Bu sözni eşit ay maŋa kelmedük, negü ter arığ bilge bağı bedük	Ey bana gelmek istemeyen, bu sözü dinle; temiz bilgili ve büyük bir hulûs sahibi insan ne der.
Tuşar erse dünyâ kalı edgüke, yarar iki ajun yegü kedgüke	Eğer dünya malı iyi insana rastlarsa, o her iki dünyada rahat ve huzur te’min eder.
Bulup dünyâ mâlın yeyü bilmese, sakış tegdi ülgi ağır yüdgüke	Dünya malını bulup da, onu yemesini bilmeyenin nasibi, yüklenmesi güç olan bir hesaptan ibarettir.
Bayat kullarıŋa tusul ay bügü, kişike tusulur erig er tegü	Ey hakîm, Tanrının kullarına faydalı ol; insanlara faydalı olan kimselere ancak insan denilir.
Seni men müsülmân tususı üçün, okırmen bu yerke ay zâhid küçün	Ey zâhid, ben seni müslümanların istifâdesi için, ısrarla buraya çağırıyorum.
Berü kel tusulğıl kişike yara, tusulmaz ölüg ol tirigler ara	Buraya gel, insanlara faydalı ol; faydasız kimse diriler arasında bir ölüdür.
Öz asğın tilegli kişimü bolur, kişi ol bolur kör el asğın kolur	Kendi menfaatini güden insanmı olur; insan olan halk menfaatini güder.
Akılık ol ermez ülese neŋin, akı ol yuluğ kılsa cânın tenin	Mal dağıtmak cömerdlik değildir; asıl cömerd insan, canını, tenini feda eden insandır.
Bağırsak ol ermez özin beklese, bağırsak ol ol kör kişig edlese	Kendisini koruyan kimse merhametli değildir; merhametli insan başkalarının iyi olmaları için çalışan kimsedir.
Kişi edgü terler bu edgü kayu, maŋa ayu berğıl ay bilge bügü	îyi insan derler, bu iyi insan nerede; ey âlim hakîm, bana haber ver.
Kişi edgü terler bu edgü kim ol, bu edgü kişi muŋda erke em ol	iyi adam derler, iyi adam kimdir; iyi adam derdi olanlara deva olan kimsedir.
Ay köŋli süzük er ay bilgi üküş, baka kör bu sözke yetürgil ukuş	Ey duru gönüllü insan, ey bilgisi çok olan, dikkat et ve bu söz üzerinde düşün.
Bu aymış sözüm çın erürmü kör e, çın erse havâ bas berü kel tur a	Bu söylediğim doğrumu, bir bak; doğru ise, nefsine hâkim ol, buraya gel ve burada yaşa.
Uzun sözlese söz irinçig bolur, ukuşluğ kişiler sözüg az kılur	Söz uzun olursa, bıktırır; akıllı insanlar sözü kısa keserler.
Bu söz tap kıl emdi adın sözleme, ukuşka biligke tilin özneme	Bu sözü şimdi kâfi gör ve başka bir şey söyleme, akıla ve bilgiye karşı itiraz etme.
Takı ma negü erse kalmış sözüm, kadaşıŋ tegürgey tutuzdı özüm	Daha başka, kalan ne gibi sözüm varsa, kardeşime emânet ettim, o sana ulaştıracaktır.
Tüketti bitig türdi badı katığ, kalık tanı esti kurıttı hatığ	Mektubu tamamladı, dürdü ve iyice bağladı; havadan serin bir esinti esti ve yazıyı kuruttu.
Kötürdi bitig kör öze tamğalap, sunup berdi ögdülmiş aldı ulap	Üzerini mühürleyip, mektubu eline aldı ve uzattı; Öğdülmış aldı.
Yana aydı ilig ay ögdülmişe, bitig ber yeme ay tilin bilmişe	Hükümdar devam etti : — Ey Öğdülmiş, mektubu götür ve bildiklerini de ağızdan söyle — dedi —
Katığlan yarağı ne erse takı, anı kıl anı kend uluşka okı	Daha ne lazımsa, onu da yap; gayret et, onu kasabaya ve şehre getirmeğe çalış.
Tileki ne erse bu yerke kelip, anı men bereyin itigin kılıp	Buraya gelince, ben ona lâzım olan her şeyi yapar ve bütün arzularını yerine getiririm.
İlel tep turup çıktı ögdülmişe, yorıp keldi evke ol edgü işe	Öğdülmiş, o iyi arkadaş — Baş üstüne ! — diyerek, kalkıp çıktı ve yürüyerek, evine geldi.
Tegip tüşti oldurdı evke kirip, yedi içti tındı bir ança serip	Gelip eve girdi; oturdu; yedi, içti ve bir müddet istirahat etti.
Yüzin kizledi yerke rûmi kızı, ajun kırtışı boldı zengi yüzi	Rûmî kızı yüzünü yere gizledi, dünyanın yüzü zenci derisi gibi oldu.
Kalık bütrü tuttı kara kuş öŋi, ajun barça toldı kara kuş yüŋi	Hava tamamiyle kara-kuş rengini aldı, bütün dünya kara-kuş tüyü ile doldu.
Töşek koldı yattı sakındı özün, negü sözlegüsi kadaşı közün	Yatak istedi, yattı; kardeşi ile karşılaşınca, neler söyleyeceğini uzun uzun düşündü.
Udup bardı azrak odundı yana, öçükmiş kömür teg karaŋku tün e	Bir az uykuya daldı, tekrar uyandı; gece, sönmüş kömür gibi, karanlık idi.
Usı uçtı koptı adakın örü, kara tün kötürmiş etekin örü	Uykusu kaçtı, ayağa kalktı; karanlık gece eteğini yukarı kaldırdı.
Yaşık koptı yerdin kötürdi başın, yaruk yüz küler teg yırıştı tişin	Güneş yerden kalktı, başını kaldırdı; sevgili yüzün tebessümü gibi parlak dişleri gözüktü.
Kopup yundı kıldı yana taŋ namâz, yeme turdı ança duâ kıldı az	Kalkıp yıkandı, sabah namazını kıldı; namazdan sonra da bir müddet oturup, duâ etti.
Atın tuttı terkin bir oğlan bile, turup çıktı evdin sevinçin küle	Bir uşağa çabucak atını hazırlattı ve neş’e içinde evinden çıktı.
Barıp tegdi erse kadaşka yakın, yırak tüşti attın küdezdi hakın	Kardeşinin evine yaklaşınca, onun hatırını sayarak, bir az uzakta atından indi.
Yorıp bardı akru tokıdı kapuğ, kadaşı örü turdı kodtı tapuğ	Yürüyerek vardı ve yavaşça kapıyı çaldı; kardeşi ibadetini bırakıp, ayağa kalktı.
Kapuğ açtı terkin ol utru çıkıp, selâm kıldı tuttı kör elgin alıp	Hemen kapıyı açtı, çıkıp selâm verdi; müsâfaha ettiler.
Yana kirdi odğırmış elgin tutup, orun kıldı törde ağırlap öpüp	Odgurmış onun elini tutup, içeri girdi; ona hürmetle baş-köşede yer gösterdi.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Ayur ay kadaşım nelük emgediŋ, yana ok maŋa sen tekin kelmediŋ	Sonra dedi: —Ey kardeşim, neye zahmet ettin; bu defa da sen bana her hâlde boşuna gelmedin.
Kese sözledim söz eşittiŋ anı, nelük emgetür sen küçeyü meni	Sana kat’î sözümü söyledim, sen bunu duydun; neden beni ısrarla bu işe zorluyorsun.
Negü ter eşitgil bilig bergüçi, sınap edgü isiz kişig bilgüçi	Bilgi veren, tecrübe ile iyi ve kötü kimseleri ayırt eden insan ne der, dinle.
Kişike sınağı bir ök körse tap, tilek bilgüke bir tilin yörse tap	İnsanı tecrübe etmek için, onu bir defa görmek kâfidir; arzusunu anlamak için, onun bir kaç sözü kâfidir.
Bakır altunuğ er körüp bilmese, alıp azkına bir taşığ sürse tap	Eğer insan bakır ile altını görüp, tefrik edemezse, bunun için bir taş alıp, azacık sürtmek kâfidir.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı kadaş, maŋa buşmağıl sen köŋül kılma baş	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Kardeşim, bana gücenme, gönlünü yaralama — dedi —
Tapuğçı köz açsa begini körür, negü aysa begler anı ok kılur	Hizmetkâr gözünü açınca, karşısında beyini görür; beyler ne emrederlerse, onu aynen yerine getirir.
İligke bitigin tegürdüm sözüg, tilin me negü aydı erse özüŋ	Hükümdara mektubunu verdim ve söylediklerini de kendisine olduğu gibi anlattım.
Sözüŋke yanut kıldı ıdtı bitig, çıkardı bitig berdi elgin tetig	Bunlara cevap verdi ve mektup gönderdi. — Mektûpu çıkarıp, eli ile uzattı.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Bitig aldı odğurmış açtı turup, okıdı bitigin sakındı körüp	Odgurmış mektubu aldı ve açtı, okudu; bakıp kendi kendisine düşündü.
Ayur ay kadaşım ne erki igiŋ, meni munça yavlak ederdi begiŋ	Sonra: —Ey kardeşim, senin ne eksiğin var ki, beyin beni bu kadar ısrarla takip ediyor — dedi.
Öğdülmiş Odgurmış Birle İkinç Kata Münâzara Kılmışın Ayur	Öğdülmiş’in Odgurmış İle İkinci Defa Münazara Ettiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş açtı tilin, ayur ay kadaşım eşit söz bilin	Öğdülmiş cevap verdi, söze başladı ve: —Ey kardeşim —dedi— sözümü dinle ve bil ki,
İligniŋ tileki saŋa edgü ol, bu edgü içinde tiler edgü yol	Hükümdarın senin hakkındaki düşüncesi iyidir; bu iyilik ile yetinmeyip, daha iyiye doğru yol arıyor.
Bilür sen bu yerde bu tâat tapuğ, kıluruŋ neçe edgü esiz kamuğ	Bilirsin ki, burada bu tâat ve ibâdet ile meşgul olman, sana bir çok iyiliklerin kapısını açacaktır.
Yana kend uluşta men aymışlarım, neçe törlüg edgüturur ay erim	Diğer taraftan şehir ve kasabalarda da, benim söylediklerim gibi, bir çok iyilikler vardır, ey yiğitim.
Yavuz ermez emdi bu dünyâ kutın, bulup tirlü bilse kopursa atın	Bu dünyanın saadetini bulup, yaşamasını bilmek ve nâm kazanmak hiç de fena bir şey değildir.
Özüŋ dünyânı kodsa ay zâhid bolur, muyan edgü mundın iletse bolur	Ey zâhid, sen âhıreti istiyorsan, onu da bulursun; orada da nîmet ve sevaba nail olabilirsin.
Yavuz tese bolmaz bu dünyâ neŋin, yese berse halkka kızartsa eŋin	Bu dünya malını kötülemek doğru değildir; bunu sarfetmek ve dağıtmak suretiyle halkı sevindirmek mümkündür.
Yeme yakşı aymış akılar başı, eşitgil munı sen ay edgü kişi	Cömerdler-başı da çok güzel söylemiş; ey iyi insan, sen bunu dinle.
Kamuğ edgülükke neŋ ol yolçısı, kamuğ ig toğaka neŋ ol emçisi	Her türlü iyiliğe yol gösteren şey varlıktır; her türlü hastalığı tedavi eden şey varlıktır.
Neŋi bolsa yalŋuk bulur ög bilig, kamuğ edgülükke uzatur elig	Varlığı varsa, insan akıl ve bilgiyi bulur ve her türlü iyilik yapmağa muktedir olur.
Bu neŋ birle yalŋuk tilese tilek, yaşıl kökke yoklar neŋ ol ked yölek	insan arzu ederse, bu varlık sayesinde mavi göğe yükselir; servet çok mühim bir destektir.
Hac erse tilekiŋ kerek neŋ tavar, ğâzilık tilese yeme bu yarar	Arzun hacca gitmek ise, bunun için mal ve servet lâzımdır; gazilik dilersen, yine bu servet senin işine yarar.
Neŋi bolmasa er alıp bergüke, elig kısğa boldı kamuğ edgüke	Verecek malı olmazsa, insan hiç bir iyiliğe el uzatamaz.
Negülük kodur sen bu edgülerig, nelük taplamaz sen bu öt sav erig	Bu iyiliklere niçin yüz çeviriyorsun; bu öğüt ve nasihatleri niçin kabul etmiyorsun.
Tapuğka negü teg ınansa bolur, tapındım teyü bilse müflis kalur	ibâdete nasıl inansan da olur; insan ibâdet etmiş olduğunu kabul ederse, bütün yaptıkları boşa gider.
Bayatığ tapuğ birle bulmaz kulı, idi yinçge yol bu tapuğçı yolı	Kul Tanrıyı ibâdet ile bulmaz, kulun yolu çok ince bir yoldur.
Neçe miŋ tapuğçı tapındı yılın, çıkar cân üdinde yitürdi yolın	Kaç bin kul yıllarca ibâdet ile meşgul oldular ve tam can verecekleri sırada dalâlete düştüler.
Neçe miŋ tapuğsuz yazukluğ kulı, âhır tın keserde oŋardı yolı	Kaç bin âsî günahkâr kullar da, son nefesleri kesilirken, doğru yolu buldular.
Bilirmen bayatım sevinçi kamuğ, tapuğ tâat içreturur ay uluğ	Biliyorum, Tanrının rizâsı hep ibâdet ve tâat içindedir, ey ulu.
Bilümese emdi bu tâat çını, kayu tâat erki ukumaz munı	insan hakikî ibâdetin ne olduğunu bilemezse, yaptıklarının hangisinin ibâdet olduğunu anlayamaz.
Kalı mundağ erse kamuğ tâatığ, tükel kılğu bulsa bu aymış tatığ	Böyle olduğuna göre, bu bahsi geçen zevkleri bulmak için, bütün bu ibâdetlerin hepsini yapmak lâzımdır.
Baka kör bu sözler kim aydım saŋa, bu yartlığ erürmü ayu ber maŋa	iyice dikkat et, sana söylediklerim doğrumudur, değilmidir, açıkça bana söyle.
Kalı mundağ erse kim aydım bu söz, tilin kön sözüm tut ayâ köŋli tüz	Eğer sana söylediğim şekilde ise, bunu itiraf et, sözümü tut, ey hâlis kalpli insan.
Havâka bulun bolma köndür köŋül, kişike katılğıl yorığıl amul	Nefis ve havanın esiri olma, gönlünü doğrult, insanlara karış ve huzur içinde yaşa,
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğurmış aydı kadaş, muŋadturduŋ emdi ağu kıldıŋ aş	Odgurmış cevap verdi ve:—Kardeş, beni kederlendirdin, aşımı şimdi bana zehir ettin — dedi —
Tutayın sen aymış sözüg tıŋladım, iligke barıp men tapuğ başladım	Farzedelim, senin dediklerini dinledim ve hükümdarın yanına gidip, hizmete başladım.
Tapuğka eŋ aşnu törü bilgü öz, yeme kılk kılınçı sözi sözke tüz	Hizmet etmek için ilk önce insan yolu-töreyi bilmelidir; onun tavrı hareketi ile sözü teşrifata uygun olmalıdır.
Kirü hem çıkabilse oldruğ turuğ, tapuğ bilmese er tek emger kuruğ	O girmesini, çıkmasını, durmasını ve oturmasını bilmelidir; insan hizmet etmesini bilmezse, boşuna zahmete girmiş olur.
Negü ter eşitgil tapuğ bilgüçi, sınap bilmişin aydı azrak üçi	Teşrifata vâkıf olan insan ne der, dinle; tecrübesi ile o en az şu üç şey üzerinde durmuştur.
Bu beglerke tapmak tilese özüŋ, köŋül til köni tut küdezgil sözüg	Sen beylere hizmet etmek istersen, gönül ve dilini doğru tut, sözüne hâkim ol.
Törü hem toku birle ögren tapuğ, tapuğ bildiŋ erse yarudı yüzüŋ	Töre ve usûle göre hizmet etmesini öğren; hizmet etmesini bilirsen, muvaffak olursun.
Kişide yıramışturur bu özüm, törü yok toku yok ne kılkım sözüm	Ben insanlardan uzaklaşmış bulunuyorum; töre bilmem, yol bilmem; hizmete yakışacak ne tavır ve hareket, ne de söz söylemek kabiliyeti bende var.
Negü teg kılurmen begiŋke tapuğ, yapılmışturur kör maŋa bu kapuğ	Ben beyine nasıl hizmet ederim; bu kapı artık benim için kapanmıştır.
Negüke küçer sen meni berk tutup, iligke tapın tep sözümni utup	Niçin beni sıkıştırıyor ve her sözüme itiraz ederek, hükümdarın hizmetine girmeğe zorluyorsun.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, yeme edgü ermez ayâ köŋli tüz	Öğdülmiş cevap verdi ve : —Ey hâlis kalpli insan, bu söz de pek yerinde değildir — dedi —
Seniŋdin kötürgey ilig bu törü, kerek erse oldur kerek tur örü	Hükümdar seni teşrifat ile mükellef tutmayacaktır; sen istersen otur, istersen ayakta dur.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğırmış aydı bu söz, idi yakşı ermez ayâ kılkı tüz	Odgurmış cevap verdi ve : — Ey kâmil insan, bu söz de pek yerinde değildir — dedi —
Negü teg yaraşur saŋa ya maŋa, törü bilmese öz yorısa aŋ a	Töre bilmeden, şaşkın-şaşkın dolaşmak, sana veya bana nasıl yakışır.
Bu el itgü tutğu bodun tüzgüke, bu begler tikildi ajun süzgüke	Bu beyler memleketi tanzim ve idare etmek, halkı düzene sokmak ve dünyayı temizlemek için nasbedilmişlerdir.
Bu el kün itigi bu begler işi, törü hem toku birle itti kişi	İnsanlar halkın idaresini ve beylerin işini muayyen bir töre ve usûle göre yürütürler.
Anın ötrü begler uzattı elig, ukuş utru tuttı yorıttı tilig	Bu beyler bu şekilde memlekete hâkim oldular, âkılâne hareketleri ile emirlerini dinlettiler.
İdi yakşı aymış ajun ilçisi, biliglig ukuşluğ bodun başçısı	Bilgili, akıllı ve halkın başında bulunan dünya hâkimi çok güzel söylemiş.
Ajun tutğuçı er ukuşluğ kerek, bodun basğuçıkakerek ked yürek	Dünyayı tutan insan akıllı olmalıdır; halkın başında bulunan kimse de cesur olmalıdır.
Bu iki bulunsa basa tapğuçı, törülüg tokuluğ kerek bilgüçi	Bu ikisinden sonra, hizmetkârların da töre ve usûle vâkıf olmaları lâzımdır.
Anın ötrü begler bedütür küçin, yağı boynı yençer alır öz öçin	Beyler kudretlerini bunlar ile yükseltirler; düşmanlarının başını ezer ve öçlerini alırlar.
Biz emdi bu öŋdi törü ürsemiz, negü teg yaraşur törü buzsamız	Bu kanun ve töreyi kendimizin vaz’etmemiz icap ederken, töreyi bozmamız bize nasıl yakışır.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı kadaş, idi ters iş ermez yutar kılsa aş	Öğdülmış cevap verdi ve:— Kardeş bu iş o kadar güç değildir — dedi — aş bir kere yapılsın, nasıl olsa yenir ve hazmolunur.
Munu men bilirmen bu öŋdi törü, ayayın men emdi sen ögren körü	İşte ben bu kanun ve töreyi biliyorum; şimdi sana söyleyeyim; sen de dikkatle dinleyerek, öğren.
Kişi bilmese ögrenür kör bilir, bilip ötrü yalŋuk tilekke tegir	insan bilmezse, öğrenir, bilir; bildikten sonra arzusuna kavuşur.
Muŋar meŋzetü aydı bilgi açuk, bu söz tutmaz erniŋ biligi bıçuk	Bilgisi açık olan, bu mesele hakkında bir söz söylemiştir; bu sözü tutmayan insanın bilgisi yarımdır.
Toğa bilge toğma kişi ögrenür, toğa sözlemez til turu sözlenür	insan doğuştan âlım doğmaz, sonradan öğrenir, dil doğuştan konuşmaz, zamanla konuşmağa başlar.
Kişi ögrenip ötrü bilge bolur, bilig bilse ötrü kamuğ iş unur	insan öğrenerek, âlim olur; bilgi sahibi olduktan sonra, her işi yoluna girer.
Odgurmış cevabı Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Yanut berdi odğırmış aydı seniŋ, tilekiŋ bu erse tilek yok meniŋ	Odgurmış cevap verdi:— Senin istediğin bu ise, benim buna bir diyeceğim yok — dedi —
Ayı muŋkarur sen bu kün sen meni, negü teg bolur ay bu tapğuŋ kanı	Bugün sen benim canımı çok sıkıyorsun; bu hizmet nasıl olur, söyle bakalım.
Köŋülke kirürmü sözüg tıŋlayın, özüm ögrenürmü anı aŋlayın	Bu söz aklıma yatarmı-yatmazmı, bir dinleyeyim; ben öğrenebilir miyim, bunu bir anlayayım.
Maŋa ayğıl emdi törüni neçe, tokularnı sayu atayu biçe	Bana şimdi kaç türlü töre ve usûl olduğunu, isimlerini bir-bir sayıp, kesin olarak anlat.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı tükel, köni sözlediŋ söz ayâ edgü fâl	Öğdülmiş cevap verdi : — Ey bahtiyar insan, mükemmel ve doğru bir söz söyledin — dedi —
Ukuşka yırak erdi aşnu yoluŋ, könilikke urduŋ sen emdi uluŋ	Önce tuttuğun yol akıldan uzak idi; sen şimdi temelini doğruluk üzerine kurdun.
Men emdi ayayın eşitgil ögün, sen ögren yazılsu saŋa bu tügün	Şimdi ben anlatayım, düşünerek dinle; öğren ve senin için bu düğüm çözülsün;
Kalı ögrenür erse emdi özüŋ, tilin tıldama emdi kesgil sözüg	Eğer şimdi öğrenmek istersen, sen sus ve beni dinle.
Öğdülmiş Odgurmışka Beglerke Tapınmak Törüsin Tokusın Ayur	Öğdülmiş Odgurmış’a Beylere Hizmet Etmenin Usûl Ve Nizâmını Söyler
İki törlüg ol bu tapuğçı kişi, tapuğ kılsa itlür küniŋe işi	Bu hizmetkârlar iki türlü olur; hizmet ederlerse, işleri günden güne yoluna girer.
Biri oğlan erken tapuğka kirür, takı bir bedük bolsa ötrü kılur	Bunlardan biri— çocukken hizmete girer, biri — büyüdükten sonra bu işe intisap eder.
İkide talu edgüreki ol ol, kiçigde tapuğ kılsa bassa köŋül	Bunlardan küçükken hizmete girip, benlik ve gururdan geçenler daha iyidir.
Neçe me bu kün söz saŋa aysa öz, kiçiglerke başlap ayayın bu söz	Her ne kadar bugün bunları sana anlatıyorsam da, sözlerimi küçükleri göz önünde bulundurarak, söyleyeceğim.
Sözüg örte tutsa soŋı yeg bolur, kayu neŋ yig erse tüpi ig bolur	Sözü kapalı tutarsan, sonu çiğlik olur; çiğ olan her şeyin altında zarar vardır.
Bışığlığ tilese bışurğu sözüg, bütünlük tilese bütürgü özüŋ	Olgun olmasını istersen, sözü pişirmelisin; doğruluk dilersen, kendin doğru yoldan ayrılmamalısın.
Tapuğka açayın tese er kapuğ, kiçig oğlan erken kılınğu tapuğ	insan hizmet kapısını açmak isterse, küçük yaşta hizmete başlamalıdır.
Törü hem toku bilse tüzse yorık, kirü hem çıkabilse itse kılık	Töre ve usûlü öğrenmeli, hareketini düzeltmeli, giriş ve çıkış tarzlarını bilmeli, tavır ve hareketi edep dâiresinde olmalıdır.
Tapuğka erig bolsa erte turup, köŋül til kiçig tutsa kodkı bolup	Erkenden kalkıp, hizmete hâzır bulunmalıdır; sözlerinde ve hareketlerinde mütevâzi olması lâzımdır.
Yumuşka erig bolsa yügrü turu, kulak köz yiti tutsa aşru körü	Her işi sür’atle ve vakfında yapmalı; işine iyice dikkat ederek, gözü ve kulağı tetikte bulunmalıdır.
Özinde uluğka tapuğ kılsa öz, tilin beklese ked katığ tutsa söz	Kendisinden büyüğe hizmet etmeli; dilini tutmasını bilmeli ve uluorta söz söylememelidir.
Tapuğuğ oŋarsa bu yaŋlığ kiçig, begiŋe yağudı oŋardı keçig	Böyle bir genç hizmette başarı gösterirse, beyine yakın olur ve merhaleleri muvaffakiyetle geçer.
Kirür hem çıkar bolsa anda naru, ötünse ötüg sav törüçe körü	Bundan sonra girerken, çıkarken, dilek ve ricaları arzederken, usûlüne göre hareket etmelidir.
Kiçig kur bu yerke tege törçise, negüke yararın seçer beg basa	Küçük rütbeli kimseler bu mertebeye erişince, bey bundan sonra onların yapacakları işleri, tâyin eder.
Tapuğçı tetig erse kılkı bütün, ötügke yarar bu kopar terk kutun	Hizmetkâr akıllı ve dürüst tabiatlı olursa, o dilekleri hükümdara arz vazifesine yarar ve çabuk yükselip, ikbâle erer.
Atım ersig erse bolur ok yaçı, köni erse kılkı bolur tamğaçı	iyi nişancı ve cesur ise, o okçu ve yaycı olur; doğru tabiatli ise, mühürdar olur.
Kılınçı arığ erse körklüg yüzi, idişçi kılur beg ay köŋli yazı	Tavrı, hareketi temiz ve güzel yüzlü ise, onu bey saki yapar, ey iyi kalpli insan.
Bitig bilse sakış ağıçı bolur, ukuş ög ked erse bitigçi bolur	Yazı ve hesap işlerini bilirse, hazinedar olur; anlayış ve zekâsı iyi ise, kâtip olur.
Bularda kayuka ulansa bu öz, idi korku aynu tapuğ kılğu uz	însan bunlardan hangisine erişirse-erişsin, çok dikkatli ve ihtiyatlı olmalı ve çok iyi hizmet etmelidir.
Negü ter eşitgil tapuğ kılğuçı, tapuğ yetrüp ötrü tilek bulğuçı	Hizmet eden ve hizmeti sayesinde dileğine kavuşan kimse ne der, dinle.
Yüz utruturur bolsa begke özüŋ, idi korku turğıl küdezgil közüŋ	Beyin huzurunda bulunurken, çok dikkatli ol ve görülmeyecek şeylere bakma ve onları görme.
Kılınç it yorık tüz özŋni küdez, köŋül til köni tut kısurğıl sözüg	Hareketini doğrult, tavrını düzelt, kendini gözet; gönlün, dilin dürüst olsun, sözünü kısa kes.
Tapuğ birle itlür kamuğ törlüg iş, tapuğ birle kavşur saŋa edgü iş	Her türlü iş hizmet ile yoluna girer; hizmet sayesinde insan iyi arkadaşlara nail olur.
Negü edgü kolsa saŋa bu özüŋ, tapuğ kıl tapuğuŋ yarutğay yüzüŋ	Her hangi bir iyiliğe nail olmak istersen, önce hizmet et; hizmetin senin yüzünü güldürür.
Kalı begke utruturur erse sen, közüŋ yerde tutğıl kulak törde sen	Beyin huzurunda bulunduğun zaman gözün yerde, kulağın baş-köşede olsun.
Elig kavşuru tut adakıŋ tüze, bu oŋ elgiŋ urğıl sol elgiŋ öze	Ellerini kavuştur, ayaklarını birbirine bitiştir; sağ elini sol elin üzerine koy.
Kapuğda kirürde oŋuŋ aşnu maŋ, tilin yarlıkarda ögüŋ birle aŋ	Kapıdan girerken, önce sağ ayağını at; sana emir buyurulurken, aklın, fikrin onda olsun.
Ötüg ötnür erken köni tut elig, iki tiz bile sök tüzün bol silig	Bir şey arzederken, ellerini aşağıya doğru sarkıt; iki diz üzerine çök, arzı ihlâs ve sükûn ile yap.
Kaya bakma anda solun ya oŋun, özüŋ eymenü tur eşit söz ögün	Huzurda iken, sağa veya sola bakınma; havf ve hürmet üzere ol, sözü dikkatle dinle.
Saŋa söz ayıtsa ötün söz çını, cevâb berse yarlığ tegürgil köni	Sana bir söz sorarsa, doğruyu söyle; cevap verirse, emrini sadâkatle yerine getir.
Süçig içme boşlağ yorıma yava, yarağsız yavuz işte kaçğıl eve	içki içme, faydasız ve boşu-boşuna dolaşma; yakışmayan ve fena işlerden derhâl uzaklaş.
Eşitmiş sözüg sen eşitmedük et, közüŋ körmişin sen körünmedük et	İşittiğin sözleri işitmemiş gibi ol, gözünün gördüklerini görmemiş gibi ol.
Bu yaŋlığ tapınsa yaransa kişi, kutı künde artar kör itlür işi	însan böyle hizmet eder ve kendisini beğendirirse, ikbâli günden güne artar, işi yoluna girer.
Kayusı alur hıl bolur hıl başı, kayusı at adğır öze el başı	Bunlardan kiminin emrine takım verilir ve o takım-başı olur; kimi at-aygır üzerinde il-başı olur.
Kayusı sü başı kayusı hâcib, kayusı ılımğa bolur söz açıp	Kimi sü-başı, kimi hâcip, kimi hükümdarın sır tevdî ettiği kâtibi olur.
Bu kurka tegip uz tapınsa bu er, uluğlukka yetlür tükel ârzû yer	Bu derecelere erişip, iyi hizmet eden kimseler büyüklüğe ulaşır ve bütün arzularına kavuşurlar.
Kayuka ögelik tegir ög bolur, kayu kök ayukluk öze at alur	Kimi aklı ile öğeliğe yükselir; kimi kök-ayukluk ile şöhret bulur.
Kayusı ınanç beg kayu çağrı beg, kayusı kül erkin kayu çavlı beg	Kimi ınanç-bey, kimi çağrı-bey, kimi tigin-bey ve kimi çavlı-bey olur.
Kayu yavğu yuğruş bolur el begi, kayu atı teksin bolur er ögi	Kimi yavgu, kimi yugruş veya il-beyi, kimi unvanının eşi olmayan er-öği olur.
Bu yerke tegi ol tapuğçı kurı, munıŋda naru yok ağırlık kurı	Hizmetkârların dereceleri buraya kadardır; bundan sonra onlar için artık bir yükseliş derecesi yoktur.
Bu kurka tegürse tapuğçığ bu beg, ötedi tapuğçı hakın öggü teg	Bir bey hizmetkârlarını bu derecelere yükseltirse, onlara hakkını kendisine minnettar bırakacak kadar ödemiş olur.
Bu kurka tegip er tapınsa birer, idi ked tusulur begi ârzû yer	Bu derecelere yükselen her hizmetkâr kendi vazifesini yaparsa, o beyine çok faydalı olur ve bey de arzusuna kavuşur.
Kalı ornasa bu otun er eli, idi ök uluğ yas kılur bu kulı	Eğer bu mevkilere küstah ve aşağılık adamlar yerleşirse, bu hizmetkârlardan beye büyük zararlar gelebilir.
İdi yakşı aymış ukuşluğ bügü, tegimsiz kişike bu kur bermegü	Akıllı ve hakîm insan çok güzel söylemiş :— Lâyık olmayan kimselere bu mevkiler verilmemelidir.
Takı munda yegrek ayur bu bilig, biligsizke berme ayâ beg elig	Bilgili insan bundan daha iyi söylemiş : — Ey beyim, bilgisizin elinden tutma— demiştir.
Ukuşsuz kişiler bilig artatur, biligsiz kişiler bodun yavrıtur	Akılsız kimseler bilgiyi tahrif ederler; bilgisiz kimseler halkı harap ederler.
Biligsizke berse begi kur orun, begiŋe yazığlı munı bil burun	Eğer bir bey bilgisiz kimseyi yükseltir ve ona mansıp verirse, şunu önceden bil ki, o kimse beyine sadâkat göstermez.
Uluğlukka tegse ukuşsuz kişi, idisi başın yer ay ilçi başı	Akılsız kimse büyüklüğe ulaşırsa, ey büyük hükümdar, o efendisinin başını yer.
Kerek emdi begler tapuğçı kulın, biligi teŋinçe bedütse ulın	Onun için beylerin hizmetkâr kullarının derecelerini onların bilgileri nisbetinde yükseltmeleri gerekir.
Kuluğ ked sınağu kılınçı yaŋı, ukuşı teŋinçe tegürgü oŋı	Kulu önce, tavrı ve hareketi bakımından, iyice tecrübe etmeli; sonra anlayışı nisbetinde ona paye vermelidir.
Bağırsak kerek kul begiŋe açır, anı ötrü begler açınsa tegir	Kul sâdık olmalı ve her vakit beyini korumalıdır; ancak böyle kullara beylerin ihsanda bulunmaları doğru olur.
Negü ter eşitgil törü bergüçi, törü birle beglik işin itgüçi	Kanun koyan ve kanun ile beyliğin işini tanzim eden insan ne der, dinle.
Neçe kul bedüse kul atı kul ok, bedütmiş begiŋe tapuğçı olok	Kul ne kadar yükselirse-yükselsin, kulun adı kuldur; o yükselten beyine karşı her vakit hizmetkâr olarak kalmalıdır.
Neçe beg kiçig erse atı beg ök, tapuğçı atında beg atı yeg ök	Bey ne kadar küçük olursa-olsun, onun adı beydir; hizmetkâr adından bey adı her vakit üstündür.
Ay begler ağırlap bedük bolmış er, basınma begiŋni bedük tut ağır	Ey beylerin değer verip, yükselttikleri kimse, beyine karşı gelme; onu büyük bil ve ona hürmet et.
Öçeşme bu begler bile sen bolup, sözin sözlemegil meger ked körüp	Sen hiç bir vakit bu beyler ile rekabete kalkışma; iyice düşünmeden, ancak onların kullanmağa salahiyetli oldukları sözleri söyleme.
Olar kuttururlar kut elgi uzun, küyer ottururlar küyürgey özün	Onlar ikbâldirler, ikbâlin eli her şeye uzanır; onlar yanar âteştirler, başkalarını yakarlar.
Zamânetururlar zamâne bile, yaraşık kerek er sevinse küle	Onlar zemânedirler; sevinmesi ve yüzünün gülmesi için, insanın zemâne ile uzlaşması lâzımdır.
Takı yakşı aymış sınap bilmiş er, tapuğ birle kopmış tilek bulmış er	Tecrübe ile bilen ve hizmet ile yükselerek, dileğine kavuşmuş olan insan da güzel söylemiş.
Küle baksa begler saŋa öz közün, sevinme aŋar sen küvenme özün	Sana beyler güler yüz gösterirler ve teveccüh ile bakarlarsa, sen buna sevinme ve ona güvenme.
Tapuğka tayanma kötürme köŋül, saŋa tügge begler yaŋılsa yüzün	Hizmete güvenip, gurur getirme; eğer yanılırsan, beyler sana tekrar kaşlarını çatarlar.
Kiçig ya uluğ tut ne çavluğ külüg, tapuğçı tapuğçıturur belgülüg	İster büyük, ister küçük olsun, ister şöhretli ve namlı olsun, şu muhakkaktır ki, hizmetkâr — hizmetkârdır.
Katığlanğu begke tapuğ yazmasa, tapuğçı yolında oŋın azmasa	Gayret etmeli, beye karşı hizmette kusur etmemeli ve hizmet yolundan şaşmamalıdır.
Neçe me yakın tutsa begler seni, özüŋni unıtma yorığıl köni	Beyler seni ne kadar kendilerine yakın tutarlarsa-tutsunlar, sen kendini unutma ve doğruluktan ayrılma.
Neçe edgü tutsa özüŋ korku tur, işimsinmegil sen kaya baknu tur	Beyler sana ne kadar iyi muamele ederlerse-etsinler, sen onlardan emin olma, onları kendine eş sayma; dâima etrafını kolla.
Ara ot bolur kör ara suv bolur, ara küldürür kör ara yığlatur	Onlar bâzan ateş olurlar, bak, bâzan su olurlar; bâzan güldürürler, fakat bâzan da insanı ağlatırlar.
Bu üç neŋke bolma yakın koşnısı, küyer ot akar suv bu begler küsi	Şu üç şeye yakın komşu olma : yanar ateş, akar su ve bu beylerin şan ve şöhreti.
Kür arslanka okşar körü tursa beg, öge tegse yumşar bolur torku teg	Dikkat edersen, bey pek yürekli arslana benzer; öğerek yaklaşırsan, yumuşar, ipek gibi olur.
Kalı basnu tegse buşar baş keser, tamurın teşer kör sorup kan içer	Eğer ona saygısızca yaklaşırsan, hiddetlenir ve baş keser, damarını deler; insanın kanını emer, içer.
Buşar üdte barma begiŋke yağuk, kalı bardıŋ erse uçuzluk anuk	Hiddetlendiği vakit beyine yaklaşma; eğer yaklaşırsan, itibardan düşeceğin muhakkaktır.
Ayıttukta sözle okıdukta kir, selâmet tirilgil tuçı bol ağır	Sorduğu vakit cevap ver, çağırdığı vakit yanına gir; sağ ve selâmet yaşa, dâima ikbâlde ol.
Telim sözni eştip eşitmez itin, közün körmişiŋni yetürgil katın	Bir çok sözleri duyduğun hâlde, duymamış gibi davran; gözünle gördüklerini içinde gizle.
Negü ter eşitgil özin tutnur er, ödinde kirip kör ötüg ötnür er	Nefsine hâkim olmasını bilen ve vaktinde girip, hükümdara mâruzâtta bulunan insan ne der, dinle.
Kirü tur teseler ağırlık üküş, çıkatur tese kör yüzüŋke söküş	Gir! derlerse, bu büyük bir lutüftür; “çık!” derlerse, bu insanın yüzüne karşı bir hakarettir.
Közüŋni küdezgil özüŋni tutun, özin tutğuçı er ajunda küsüş	Gözüne ve nefsine hâkim ol; nefsine hâkim olan insan bu dünyada azizdir.
Üç işte yırak tur katığlan usa, biri kılma beglik söz aydım kese	Mümkün olduğu kadar gayret et, şu üç işten uzak dur: biri— beylik taslama; sözüm katidir.
Takı biri yalğan biri sukluk ol, bu üç iş üçegü tüpi yokluk ol	Biri — yalan, biri — tamahkârlıktır; bu üç işin üçü de sonunda insanı mahveder.
Yoŋama kişig sen uşak sözleme, köni sözlegil söz barın kizleme	Sen başkaları hakkında gammazlık etme, dedi-kodu yapma; doğru sözü söyle, doğruyu gizleme.
Özüŋni arığ tut kamuğdın sıŋar, arığ ol bu begler arığ neŋ sever	Her bakımdan kendini temiz tut; bu beyler temizdir ve temiz şeyleri severler.
Özüŋ karşıka kirse baknu yorı, seni kim ağırlar ağırla anı	Saraya girdiğin vakit dikkat et; sana kim hürmet ederse, sen de ona hürmet göster.
Küvezlenme elgiŋ sala kirmegil, elig alşu tutşu yeme turmağıl	Kibirli olma, elini-kolunu sallayarak girme; orada selâm verirken de fazla lâübâli hareketlerde bulunma.
Özüŋ oldurur erse ornuŋ bilin, kişig satğamağıl siliglik kılın	Oturduğun vakit yerini bil; insanları incitme; onlara karşı nazikâne muamele et.
Kakırma sen anda ya sudma katığ, otunluk bolur bu kiterür tatığ	Orada gürültü ile boğazını temizleme ve tükürme; bu küstahlık olur ve hoş karşılanmaz.
Yana bağdaş ilme yanın yatmağıl, ünün katğura sen katığ külmegil	Bir de bağdaş kurma ve yan yatma; yüksek sesle kahkaha atma.
Yana alma tırŋak adışma butuŋ, uçuzluk tegürgey iletgey kutuŋ	Bir de tırnak kesme, bacaklarını yayıp-oturma; bu insanı itibardan düşürür ve ikbâle mâni olur.
Seniŋde uluğrak sözin sözlese, sözüg barça kodğu anı tıŋlasa	Senden büyük biri söz söylerken, konuşmağı bırakıp, onu dinlemelisin.
Köni sözle sözni kızartğay eŋiŋ, sözüg sözlemegil meger öz teŋiŋ	Doğru söz söyle, bu seni mesûd eder; söz söylerken de yalnız kendi haddin olan sözü söylemelisin.
İçip karşıka kirme özni tutun, yarağsız bolur ol içigli otun	Sarhoş olarak saraya girme, nefsine hâkim ol; sarhoş insan küstah ve münasebetsiz olur.
Bu üç neŋturur er küdezmese öz, başın alsıkar terk eşit uş bu söz	insan kendisini gözetmezse, şu üç şey derhâl onun başını götürür, bu sözü dinle.
Birisi bu begler sözin tutğu bek, küdezgü anı öz sevüg cânı teg	Biri— bu beylerin sözünü sözlerin beyi olarak kabul etmeli ve onu kendi sevgili canı gibi tutmalıdır.
İkinç yazmasa ilke tursa köni, özin ked küdezse bu bulğak küni	İkincisi — dürüst olmalı ve memlekete sâdık kalmalı; karışıklık günlerinde kendisini iyice gözetmelidir.
Üçünç karşı içre köni tutsa öz, yırak tutsa teŋsiz yarağsızda köz	Üçüncüsü — saray içinde doğru hareket etmeli; uygunsuz ve yakışıksız işlerden uzak durmalıdır.
Bu üçte birisin kılığlı kişi, neçe me bedük erse keslür başı	Bu üçünden birini yapan insanın, ne kadar büyük olursa-olsun, başı kesilir.
Adakın yorığlı ay kılkı tüzün, üdi bolmağınça körünme özün	Ey saray içinde gezip-dolaşan, halım tabiatli insan, vakti gelmeden, huzura girme.
Kalı oldurur erse öz kur bulup, okıp başlasa ötrü kirgil turup	Eğer kendi akranların ile oturuyorsan, çağırır-çağırmaz, yerinden kalk ve huzura gir.
Kaçan söz sorar erse begler saŋa, uzatma sözüŋni ay ersig toŋa	Beyler sana bir şey sorarlarsa, ey cesur yiğit, cevap ver, fakat sözünü pek uzatma.
Ayıtsa ötüŋil bilirin özüŋ, sözin kesse kodğıl uzatma sözüg	Sorunca, kendi bildiğini arzet; sözünü keserse, bırak, sözüne devam etme.
Kalı aşka begler okısa seni, edeb birle aş ye ked ögren munı	Eğer beyler seni ziyafete davet ederlerse, yemeği edep ile ye; bunu iyice öğren.
Oŋ elgiŋ bile sen kötürgil yegü, bayat atı aşnu ayıt ay bügü	Yemeği sağ elin ile ye; ey hakîm insan, yemeğe besmele ile başla.
Kişi utrukı aşka sunma elig, özüŋ utrukı aş yegil ay silig	Başkalarının önündeki yemeğe el uzatma; ey temiz kalpli insan, kendi önündeki yemeği ye.
Biçek tartma anda süŋük kemdime, aşığ tartmağıl sen kişig ündeme	Orada bıçak kullanma, kemik sıyırma; başkalarına yemek uzatma ve buyur etme.
Teşi teg yemegil yeme tavrakın, silig bolma artuk tişi teg sakın	Yerken obur gibi yeme ve acele etme; fakat dişi gibi de fazla nazlanma.
Neçe me tok erse yegü beg aşı, bu begler aşı ol ağırlık başı	İnsan ne kadar tok olsa bile, beyin yemeğini yemelidir; bu beylerin yemeği ikbâlin başlangıcıdır.
Ne törlüg bu işke tegir erse öz, bağırsaklıkın teg yaruk kılğa köz	Her hangi bir işe memur edildiğin vakit, o işi can ve gönülden yap; bu seni mesûd eder.
İdi yakşı aymış biliglig kişi, bu söz tutsa asğı sav altun tuşı	Bilgili insan çok güzel söylemiş; bu söze göre hareket eden kimse karşılığında saf altın bulur.
Kalı tegse beglik saŋa belgülüg, bilig birle işlet işig ay külüg	Eğer sana gerçekten beylik nasip olursa, ey namlı, işi bilgi ile idâre et.
Kalı yavğu teŋsiz bolur erse sen, vefâ kıl neçe küç bulur erse sen	Eğer eşsiz yavgu olursan, ne kadar kuvvetli olursan-ol, hiç bir vakit sadâkatten ayrılma.
Apaŋ tegse emdi sü erki saŋa, akı bol oduğ tur ay ersig toŋa	Eğer sana ordu başına geçmek kısmet olursa, ey merd yiğit, cömerd ol ve uyanık dur.
Tegir erse hıl ya saŋa on otağ, elig yazğu mâlın kılıç tutğu yağ	Sana takım veya on-otag rütbesi teveccüh ederse, malını dağıtıp, kılıç ve yaya sarılmalısın.
Vezirlık tegip bolsa elgiŋ uzun, törü urma isiz silig bol tüzün	Vezirlik isabet eder ve eline iktidar geçerse, kötü kanunlar vaz’etme, dâima halım ve yumuşak ol.
Ögelik tegir erse ögleŋü ol, yaŋılsa begi bu ayu berse yol	Birine öğelik kısmet olursa, o akıllıca hareket etmeli ve beyi yanıldığı vakit, ona doğru yolu göstermelidir.
Kalı kök ayukluk tegir erse kör, özin ked küdezgü kutı badı kur	Eğer kök-ayukluk nasip olursa, insan kendisini çok iyi gözetmelidir; o saadet kemerini kuşanmış demektir.
Sü başı ya el başı bolsa özüŋ, köni bol yiti tut kulakıŋ közüŋ	Eğer sen ordu veya eyâlet başına geçersen, doğruluktan ayrılma; kulağını keskin tut.
Özüŋ bolsa hâcib orunç almağu, çığay tul yetimler sözin tıŋlağu	Eğer hâcib olursan, rüşvet almamalısın; fakir, dul ve yetimlerin arzularını dinlemelisin.
Ağılıkka kılsa ağıçı seni, bütün çın bolup sen yorığıl köni	Seni hazineye hazinedar yaparlarsa, itimat kazanmağa çalış; dâima doğru ve dürüst hareket et.
Bitigçi ılımğa bulunsa özüŋ, köŋül sırrı bek tut çıkarma sözüg	Eğer kendin kâtip veya sır-kâtibi olursan, gönül sırrını sıkı muhafaza et; ağzından söz kaçırma.
Bu ol atka tegmiş tapuğ kılğuçı, munıŋda narusı uda bergüçi	Asıl mansıp sahibi olan hizmetkârlar bunlardır; diğer hizmetkârlar ise, bunlara tâbi olurlar.
Bir ança yeme bar takı işçiler, töşekçi ya kuşçı yeme aşçılar	Döşekçi, kuşçu ve aşçılar gibi, bâzı işçiler daha vardır.
Bu yaŋlığ tapuğda yırak tur saŋa, ereji birer ol kör emgek miŋe	Bu nevi hizmetlerden sen uzak dur; bunların huzuru az, fakat zahmeti çoktur.
Ağırlık tileseŋ özüŋke tuçı, ağırla kişig sen ayâ koptaçı	Kendin her vakit hürmet görmek istersen, ey yükselen insan, başkalarına da hürmet et.
Uluğuğ uluğla küdez hürmeti, saŋa kelge devlet uluğluk kutı	Büyüğü büyük tut, onun itibarını gözet, sana da devlet ve ululuk saadeti gelir.
Negü ter eşitgil avuçğa sözi, avuçğa sözi tutsa açlur közi	Dinle, atalarımız ne der; atalar sözünü tutan kimsenin gözü açılır.
Uluğ hürmeti bar ajunda törü, uluğ kelse kopğıl adakın örü	Büyükler muhteremdir, bu dünya kanunudur; büyük gelince, ayağa kalk.
Yaraşur uluğka kiçig hürmeti, uluğ ma kiçigke kılur ok körü	Küçüğün büyüğe hürmet etmesi lâzımdır; büyük de küçüğe aynı şekilde mukabele eder.
Sözin kesti ögdülmiş aydı munu, bu yaŋlığ bolur beg tapuğçı unu	Öğdülmiş sözünü kesti ve:— îşte bey böyle, hizmetkâr da öyle olur — dedi —
Men aydım eşittiŋ sen ögrendiŋ ul, negü teg tapınğu tükel bildiŋ ul	Ben söyledim, sen dinledin ve işin esâsını öğrendin; nasıl hizmet edileceğini iyice anladın.
Bu yaŋlığturur begke kılğu tapuğ, tapuğ siŋse ötrü açar kut kapuğ	Beye yapılacak hizmet böyledir; hizmet makbule geçerse, ikbâl kapısı açılır.
Tusulğu tapuğ bu munı bilgü tap, kalı bildiŋ erse özüŋ begke sap	Faydalı hizmet budur, bunu bilmek kâfidir; bunu öğrenirsen, sen de beyin yakını olabilirsin.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yanut berdi odğurmış aydı bu söz, eşittim men emdi ayâ edgü öz	Odgurmış cevap verdi:— Ey muhterem zat, ben şimdi bu sözleri dinledim — dedi —
Takı bir sözüm bar ayıtğu saŋa, anı ma ayu bergil emdi maŋa	Sana soracak bir sözüm daha var, onu da bana söyle.
Özüm kendke kirse ilig tapğıŋa, baru turğu künde anıŋ kapğıŋa	Ben hükümdarın hizmeti için, şehre inersem, her gün onun kapısına gitmem icap edecek.
Negü teg yorıkın biliŋü adaş, tiriglik olardınturur ay kadaş	Orada insanların dostlukları ne gibi hareketleri ile belli olur; ey kardeş, bu hayat dâima onlar ile birlikte geçer.
Er at birle şeksiz katılğu kerek, olarka yaraşı tirilgü kerek	Hizmetkârlar ile, şüphesiz, münâsebetler kurmak ve onlar ile münâsip bir şekilde geçinmek lâzım gelecektir.
Munı ma ayu ber maŋa sen bu kün, negü teg katılğu ukayın ögün	Bugün sen bunu da bana söyle; onlar ile nasıl münâsebetler kurmalıdır, bunu da iyice öğrenmiş bulunayım.
Öğdülmiş Kapuğdakı Er At Birle Negü Teg Tirilgüsin Ayur	Öğdülmiş Kapıdaki Hizmetkârlar İle Nasıl Geçinileceğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu ma, kerekligturur ay kadaş aysama	Öğdülmiş cevap verdi: — Ey kardeş buda çok mühim ve üzerinde durulacak bir meseledir — dedi —
Munı ma saŋa emdi ögretgü ol, negü teg yorığu anı bilgü ol	Bunu da şimdi sana anlatmalıyım; bu hususta nasıl hareket edileceğini bilmen lâzımdır.
Tiriglik olarnıŋ bile ol kadaş, kayusın kadaş tut kayusın adaş	Ey kardeş, hayat onlar ile geçer; onlardan kimini kardeş ve kimini de kendine dost edinmelisin.
Kapuğdakı birle yaraşğu kerek, katılğu kelişgü barışğu kerek	Kapıdaki insanlar ile iyice anlaşmalı, onlar ile karışmalı ve onlara gidip-gelmelidir.
Kapuğdakı birle yaraşmasa uz, tiriglik tatımaz ayâ edgü öz	Kapıdakiler ile iyice anlaşmazsan, ey iyi insan, hayatın zevkini tadamazsın.
Negü ter eşitgil tapuğ kılğuçı, törü birle başlap kapuğ tüzgüçi	Hizmet eden ve töreye göre kapı işleri tanzim eden insan ne der, dinle.
Yakınlık tilese özüŋ beg bile, kapuğdakı birle yakınlık tile	Sen beye yakın olmak istersen, kapıdakiler ile yakınlık te’sis etmeğe çalış.
Uluğluk tapayın tese sen özün, er at birle yakşı yorı ay tüzün	Sen büyüklük bulmak istersen, hizmetkârlara iyi muamele et, ey halim insan.
Neçe me yakın tutsa begler seni, yaraşğıl er at birle turğıl köni	Beyler seni ne kadar yakın tutarlarsa-tutsunlar, hizmetkârlar ile iyi münâsebet kur ve onlara karşl dürüst ol.
Tükel üç kotu ol kapuğda kişi, bularnıŋ bile ol tiriglik işi	Kapıdaki insanlar tam üç sınıftır ve hayat işi bunlar ile görülür.
Bularda biri özde ulğuŋturur, uluğka tapınsa özüŋ kut bulur	Bunlardan biri senin büyüklerindir; büyüğe hizmet edersen, sen de saadete erersin.
Uluğla olarnı ağırla sözin, seni edgü tutğay yarutğay yüzin	Onları büyük bil, sözlerine hürmet et; onlar da sana güler yüz ile iyi muamele ederler.
İdi yakşı aymış biliglig bügü, bügüler sözini uçuz tutmağu	Bilgili hakîm çok güzel söylemiş; hakimlerin sözüne itibâr etmek gerekir.
Kiçigke uluğluk uluğdın kelir, uluğka tapınsa kiçig kut alır	Küçüğe büyüklük büyükten gelir; büyüğe hizmet ederse, küçük saadete ulaşır.
Uluğlar sözin tut yumuş kıl yügür, uluğ sözi tutsa tilekke tegir	Büyüklerin sözünü dinle, hizmetlerine koş; büyüklerin sözünü tutan, arzusuna erişir.
Uluğlar kut ol kör tilese kutuğ, tapınğıl tapuğkaturur kut tutuğ	Büyükler ikbâldir; ikbâle kavuşmak istersen, hizmet et; ikbâl için rehin olarak hizmet vermelidir.
Takı bir saŋa teŋ tuş ol ay kadaş, yıratsa yağı ol yağutsa adaş	Ey kardeş, bir de sana denk ve akran olanlar vardır; onları kendinden uzaklaştırırsan, sana düşman, yaklaştırırsan, dost olurlar.
İşiŋ hem tuşuŋ bu katılğu kişi, yanutka yanut kıl işiŋe tuşı	Derece itibârı ile sana denk olan bu insanlar aralarına karışacağın kimselerdir; onların hareket ve muamelelerine karşılık, sen de aynı muameleyi göster.
Takı bir seniŋde basa ol kiçig, bularnıŋ bile ol açığ ya süçig	Biri de senden sonra gelen küçüklerdir; hayatın acı ve tatlı anları bunlar ile birlikte duyulur.
Basıtma katığlan kiçigke özüŋ, tilin oynamağıl tıda tut sözüg	Gayret et, küçüklerin sana tahakküme kalkışmalarına meydan verme; onlarla ağız şakası yapma, diline hâkim ol.
Tapuğ kılsa bir neŋ yazuk kılsa ur, yava ıdma boşlağ işin aytu tur	Bunlar hizmet ederken, her hangi bir şeyde yanlışlık yaparlarsa, cezalandır; onları başı-boş bırakma, işlerini dâima murakabe et.
Adaş koldaş ardaş kalın tut katıl, kalın bolsa koldaş öger tegme til	Çok dost, ahbap ve arkadaş edinmeğe çalış ve onlar ile sık-sık görüş; ahbapların çok olursa, her kes seni medheder.
Yağı kılma özke kişig bilmedi, yağlığ kişiler sevinç bulmadı	İnsanları bilmeyerek kendine düşman etme; düşmanı olan insanlar sevinç yüzü görmezler.
Neçe az yağı erse yası telim, yağıda asığ bar tep aymaz tilim	Düşman ne kadar az olursa-olsun, zararı çoktur; düşmanda fayda olduğunu söylemeğe dilim varmaz.
Negü ter eşitgil ay köŋli oduğ, yağı yası tegrüp tokımış yoduğ	Ey uyanık gönüllü insan, dinle, düşman yüzünden ziyan görmüş olan insan ne der.
Bir ök erse düşmân miŋ ol yaslıkı, miŋin dôstuŋ erse bir ol azlıkı	Düşman biricik de olsa, onun zararı bindir; binlerce dostun olsa bile, dâima bir tanesi eksiktir.
Kişi düşmânındın asığ kılmadı, kalı kıldı erse özi uzlukı	insan düşmanından fayda görmemiştir; eğer görmüş ise, bu ancak kendi mahareti sayesinde olmuştur.
Negü teg kılınsa saŋa koldaşıŋ, sen andağ kılınğıl sevinsü işiŋ	Arkadaşın sana nasıl muamele ederse, sen de ona öyle muamele et, sevinsin.
Özüŋke teŋeşi tutunğıl adaş, teŋeşlig teŋeşi bile ol tüdeş	Kendine denk olan kimseyi ahbap edin; insan ancak kendisine denk olan ile hem-renk olabilir.
İsiz iş tutunma yırak tur teze, isiz iş azıtur seni yol öze	Kötüyü arkadaş edinme, ondan uzak dur, kaç; kötü arkadaş seni yolundan şaşırtır.
Özüŋ edgü atlığ bolayın tese, isizke katılma katığlan usa	Sen iyi nâm kazanmak istersen, elinden geldiği kadar, kötüler ile düşüp-kalkmamağa gayret et.
Kamuğ neŋni kördüm öz ügrün yorır, kişi yılkı kuş kurt öz ügrin bilir	Nereye baktım ise, her mahlûkun kendi hem-cinsi ile gezdiğini gördüm; insan, hayvan, kuş-kurt hem-cinsini bilir.
Negü ter eşitgil ay ilçi başı, sınap edgü isiz keçürmiş yaşı	iyi ve kötüyü tecrübe ile hayatını geçirmiş olan büyük hükümdar ne der, dinle.
Sığırçuknı kördüm uçar kak ara, teŋin baktım erse ikigü kara	Sığırcığı gördüm, kaklar arasında uçar; arkadaşlarına bakınca, gördüm ki, ikisi de karadır.
Kuğuka katılmaz körü tur yuğak, kara kuş ürüŋ kuş bile ked yırak	Dikkat edersen, yugak kuğuya katılmaz; ak-kuş ile kara-kuş birbirinden çok uzaktır.
Uçar kuş işin bildi tuttı ügür, kişi sen katılğu kişigni üdür	Uçar kuş bile eşini bilir ve sürüsünü bulur; sen insansın, içine karışacağın adamları seç.
İki törlüg ol bu yakınlık işi, bu iki üçün dôst tutar ol kişi	Yakınlıktan aranılan şey iki türlü olur; bu iki şey için insan dost edinir.
Biregü tutar iş kişig teŋrilik, bu işlik içinde yok ol egrilik	Biri, her türlü menfaat dışında, ilâhî bir sevgi ile arkadaş edinir; bu arkadaşlık içinde sadakatsizlik hâtıra gelmez.
Takı bir tutar iş öz asğı üçün, bu işlik tüp ükmez bolur ol küçün	Biri de kendi menfaati için arkadaş edinir; bu arkadaşlık zorakidir ve hiç bir vakit esaslı olmaz.
Kalı teŋrilik iş tutunsa özüŋ, yükin yüd açığ kılma tügme yüzüŋ	Eğer sen menfaatsiz ve ilâhî bir sevgi ile arkadaş edinmek istersen, onun yükünü yüklen, hiç bir vakit yüzünü ekşitme ve kaşlarını çatma.
Munıŋ asğı munda tileme serin, bu asğıŋ bayat birge anda yarın	Bunun faydasını burada arama, sabırlı ol; bunun ecrini yarın orada Tanrı verecektir.
Apaŋ dünyâ asğı üçün erse iş, bu işke katılma katılsa se şeş	Eğer dostluk dünya menfaati için ise, onlar ile arkadaşlık etme; eğer etmiş isen, ayrıl.
Negü ter eşitgil adaş tutmış er, adaş asğı yası sınap bilmiş er	Dost edinmiş olan ve dostluğun fayda ve zararlarını tecrübe ile bilen insan ne der, dinle.
Adaşığ asığ yas içinde sına, bu yerde adak tikse bek tut sene	Dostu menfaat ve zarar içinde tecrübe et; eğer o bu hâllerde de dostluğuna devam ederse, ona sıkı yapış.
Adaş köŋli bilmek tilese özüŋ, buşurğıl sözün sen yeme tüg yüzüŋ	Dostun içini öğrenmek istersen, sen onu sözle hiddetlendir ve ona kaşlarını çat.
Sever sevmezin sen bileyin tese, sevügrek neŋin kol ukulğay basa	Seni sevip-sevmediğini anlamak istersen, ondan çok sevdiği bir şeyini iste, derhâl anlaşılır.
Kaşın tügmese ol bu iki yirig, bu cân birle tüz tutğu uş bu erig	Eğer bunların her ikisinde de infial göstermezse, bu insanı canın gibi aziz tut.
Ozunçı kişike katılma yıra, ozunçı tilinde küyer ot kör e	Müfterilere katılma, onlardan uzak dur; müfterinin dilinde yanar ateş vardır.
Ozundın kopar ol ajun bulğakı, ozunçı başın kes ay ersig akı	Dünya karışıklığı iftiradan kopar; ey merd cömert, müfterinin başını kes.
Yana umduçı birle bolma yağuk, seziksiz saŋa bu yağı bolğay ok	Bir de menfaat-perest insana yakın durma; o sana, şüphesiz, düşman olacaktır.
Kalı umdusın bulsa ol umduçı, atağay seni ol ini ya eçi	Eğer menfaat-perest insan umduğunu bulursa, sana büyük veya küçük kardeş gibi muamele eder.
Kalı bulmasa ol evürgey yüzin, toğup körmedük teg yıratğay özin	Eğer bulamazsa, senden yüz çevirir, seni hiç görmemiş gibi davranır ve senden uzaklaşır.
Adaş koldaş ardaş tutun umdusuz, ınanğıl aŋar sen tiril kadğusuz	Menfaat gözetmeyen dost, ahbap ve arkadaş edinmeğe çalış; onlara inan ve kaygısız yaşa.
Adaş koldaş ardaş sevinç kadğuda, tusulur kişike isiz edgüde	Dost, ahbap ve arkadaş sevinç ve kaygıda, iyi ve kötü zamanlarda insana faydalı olan kimselerdir.
Sevigli üküşrek tilese özüŋ, tuz etmek yitürgil açuk tut yüzüŋ	Seni daha çok sevmelerini istersen, onlara tuz-ekmek yedir ve her vakit güler yüz göster.
Bu iki kılıkka isinür kişi, isiz edgüde bu kılur öz işi	Bu iki hareket insanı kendine ısındırır; o da iyi ve kötü anlarda kendisinin üzerine düşen vazifeyi yapar.
Muŋar meŋzetü sözlemiş söz bilig, bu söz işke tutğıl ay kılkı silig	Bilgi buna benzer bir söz söylemiştir; ey temiz tabiatli insan, sen buna göre hareket etmeğe çalış.
Tuz etmek yetürgil kişike küle, yüzüŋni yaruk tut süçig söz bile	İnsanlara güler yüz göster ve onlara tatlı sözle tuz-ekmek yedir.
Kişig kul kılığlı bu iki kılınç, adın bulmadım men bulunsa tile	İnsanları kul yapan bu iki harekettir; ben başkasını bulamadım; varsa, sen bul.
İki törlüg ol kör yeme ol yağı, yağı bolsa erke yadıldı ağı	Düşman da iki türlü olur; bir insanın düşmanı olursa, kendisine tuzak kurulmuş demektir.
Biri teŋrilik ol yağı boldaçı, bu kâfir yağılar yağı ol tuçı	Düşmanlardan biri din düşmanıdır; bu kâfir düşman her vakit düşmandır.
Takı bir yağılık asığ yas üçün, bolur bu yağılık kılur er öçün	Bir de menfaat yüzünden düşmanlık olur; bu düşmanlığı insan intikam hissi ile yapar.
Yağılağu kâfir yağısın katığ, yuluğla bu işke et öz kıl satığ	Kâfir düşmanla amansız mücâdele etmelidir; bu işe, gönüllü olarak, kendini feda et.
Asığ yas üçün bolsa emdi yağı, aŋar kod ol asğıŋ yaraş ay ağı	Sana bir kimse menfaat için düşman olursa, ey cömert, sen kendi menfaatinden vaz geç ve onunla barış.
Yağıka asığ kılsa boldı yağuk, yağı yası kılğay kör asğı anuk	Düşmanın menfaati te’min edilirse, o sana yaklaşır; böylece onun zararı yerine, sana faydası dokunur.
Katığlan yağıŋnı yakın kıl yaraş, selâmet tirilgil esen bolğa baş	Düşmanını dost etmeğe gayret et; onunla barışarak, emniyet ve huzur içinde yaşa.
Yağıda asığ yok yetürgil bilig, asığ bolmaz işke tegürme elig	Bir kimse ile düşman olmakta hiç bir fayda yoktur, bunu iyice bil; faydası olmayan işe el sürme.
Tapuğ öz kılın kılma özke yağı, yağılığ kişike kopar miŋ çoğı	Sen hizmette kusur etme, kendine düşman edinme; düşmanı olan kimsenin başı bin türlü derde girer.
Adaş tut kişide talusın kedin, yavuz bolsa iş tuş ökünç yer kedin	iyi ve seçkin kimseleri ahbap edin; insanın eşi ve arkadaşı kötü olursa, sonunda peşiman olur.
Talu er tilese yakın tutğuka, iki törlüg ol bu tilek bulğuka	Yakınlık göstermek için seçkin bir kimse dilersen, bu arzuna iki türlü insanla erişebilirsin.
Biri aslı edgü kişi üdrümi, bulunsa adaş tut ay er ködrümi	Biri aslında-esâsında iyi ve insanların seçkini olan bir kimsedir; bulursan, onu arkadaş edin, ey olgun insan.
Takı bir sakınuk bayatığ bilir, kişi ol kişilik munıŋdın kelir	Biri takva sahibi ve Tanrıyı bilen kimsedir; her türlü insanlık ondan gelir.
Yakınlık bu iki kişi birle tut, bulardın saŋa teggey edgü yanut	Bu iki türlü insana yakınlık gösterir; bunlar senin dostluğuna dâima iyilik ile mukabele ederler.
İsizke çavıkmış kişidin yıra, bu yaŋlığ kişiler kılınçı kara	Kötülükleri ile şöhret bulan kimselerden uzak dur; böyle kimseler kara huylu insanlardır.
Karaka yağuma ay kılkı ürüŋ, ürüŋke kara terk yukar ol körüŋ	Ey ak-pâk tabiatlı insan, sen karaya yaklaşma; dikkat et, beyaza siyah çabuk bulaşır.
Ne edgü bilig berdi bilge öge, biliglig okısa sakınğa öge	Alim müşavir ne güzel bilgi vermiş; bilgili bunu okursa, düşünür ve daha ihtiyatlı olur.
İsizke katılma ay edgü kişi, isiz bolğa kılkıŋ ol isiz tuşı	Ey iyi insan, kötüye katılma; o kötünün tabiati gibi, seninki de kötü olur.
Yavuzka yağuma ay üdrüm talu, yavuz bolğa atıŋ irilgey tolu	Ey seçkin, güzide insan, kötüye yaklaşma; adın kötü olur ve saadetine halel gelir.
Yarağsız kişike yorıma yaka, yarağsız saŋa kelge tutğa yaka	Münasebetsiz kimselere yakın gitme; yoksa onlar da sana gelir ve yakanı bırakmazlar.
Üküş kördüm edgü atanmış kişi, isizke katıldı buzuldı işi	îyi nâm ile tanınmış bir çok kimseleri gördüm; kötü insanlar ile karışınca, işleri bozuldu.
Telim kördüm edgüg isiz iş üçün, yoduğka ilindi yokadlı küçün	Kötü arkadaş yüzünden zarar gören ve zorla adı-sanı silinip-giden iyiler çok gördüm.
Bu begler evi atı karşıturur, bu karşı içindeki karşıturur	Bu beyler evine saray ( karşı ) derler; bu saray içindekiler her vakit birbirlerine karşı gelirler.
Tepizlik bolur bu kapuğda üküş, tepiz kayda erse tütüş ol uruş	Bu saray kapısında birbirini çekememek çok olur; nerede çekememek olursa, orada kavga eksik olmaz.
Seniŋde uluğuŋ seni tepsegey, uçuz bolğa özüŋ ökünçler yegey	Senden büyükler seni çekemezler; sen de itibardan düşer ve peşiman olursun.
Yeme tepsegey kör saŋa teŋ tuşuŋ, körülmege edgüŋ tünergey künüŋ	Seninle müsâvî derecede olanlar da seni çekemezler; yapmış olduğun iyilikler görülmez ve günün geceye döner.
Seniŋde kiçigiŋ saŋa tapsula, tilemegey edgüŋ tepizlik bile	Senden küçükler sana haset ederler; çekememezlik yüzünden, senin iyiliğini istemezler.
Bu yaŋlığ üçün karşı karşı bolur, ikigün karışsa birisi ölür	Böyle olduğu için saraydaki insanlar birbirine karşı olurlar; bunlardan ikisi birbirlerine karşı gelirse, biri ölür.
Katığlan sen emdi ay köŋlüm küni, kişig tepsemegil yorığıl köni	Ey gönülümün güneşi, sen şimdi insanlara karşı hasûd olmamağa ve doğruluktan ayrılmamağa çalış.
Tepizlik ig ol bir otatğu uzun, yemişi anı yer sızar bu özün	Çekememek bir hastalıktır ve uzun bir tedaviye muhtacdır; onun yediği kendisini yer ve o kendi-kendisini eritir.
Bayat hükmi ol barça edgü isiz, bayat berse tepsep tıdumaz tepiz	iyilik ve kötülük hep Tanrı hükmüdür; Tanrı verirse, çekemeyen insan hased ile ona mâni olamaz.
Negü asğı ötrü kişig tepsemek, kişig tepsegüçi soŋı iglemek	Böyle olunca, insanları çekememenin ne faydası var; insanları çekemeyen kimsenin sonu hastalıktır.
Uğınça kamuğka özüŋ edgü kıl, saŋa edgü bolğay sezik tutmağıl	Gücün yettiği kadar her kese iyilik et; hiç şüphe etme, sana bundan ancak iyilik gelir.
Sevinç bolsa kimke özüŋ sevnü ber, sakınç kadğu tegse yeme saknu ber	Birinin sevinci varsa, buna sen de sevin; o keder ve kaygıya düşerse, sen de kederlen.
Atıŋ edgü bolğay seni sevgeler, saŋa katlayın tep tüzü ivgeler	Böylece adın iyi olur; insanlar da seni severler ve her kes seninle dost olmağa can atar.
Yağı kılma özke katığlan kadaş, neçe tutğıl emdi kadaş ya adaş	Kardeşim, ne kadar çok kardeş veya dost edinirsen-edin, yalnız kendine düşman edinmemeğe gayret et.
Kalı bolsa emdi saŋa bir yağı, osal bolmağıl sen anuk tut ağı	Eğer sana biri düşman olursa, gafil olma; sen de ona karşı ağını hazır tut.
Negü ter eşitgil yağılamış er, yağısı özele elig bulmış er	Düşmanla çarpışmış ve düşmanını alt etmiş olan insan ne der, dinle.
Usanma yağıka yakın turma kit, yağığ sen usandur anı torka yet	Gâfıl olma, düşmana yakın durma, uzaklaş; düşmanı sen gafil avla ve onu tuzağa düşürmeğe bak.
Sınama yağığ sen bedük bil uluğ, tayaklık yağıka temür kalkan et	Düşmanı deneme, sen onu büyük ve kuvvetli bil; elinde sopa olan düşmana karşı sen demir kalkan hazırla.
Bu iş tuş yükin yüd sıma köŋlini, sözümni unıtma küdezgil munı	Eş ve arkadaşlarının yükünü yüklen, gönüllerini kırma; sözünü unutma, bunu dâima göz önünde tut.
Yağı bolsa işiŋ öŋer cânıŋa, ya tirmiş yumıtmış anuk mâlıŋa	Eğer arkadaşın sana düşman olursa, o senin canına yahut toplayıp biriktirdığin malına kasdeder.
İçiŋni taşıŋnı adaşıŋ bilir, bu iç taş biligli kişi neŋ alır	Arkadaşın senin içini-dışını bilir; bu içi-dışı bilen insan senden bir çok şeyler koparır.
Tilese neŋiŋe tegürgey elig, tilese cânıŋka yetürgey yilig	O isterse, senin malına el uzatır; isterse, canını ilik ile besler.
Özüŋni negü teg küdezse özüŋ, işiŋni anı teg küdez kes sözüg	Sen kendini nasıl gözetirsen, arkadaşını da öyle gözet; sözü uzatma.
Adaş tutmak âsân küdezmeki sarp, yağı bolmak âsân yaraşmakı sarp	Dost edinmek kolay, fakat dostluğu muhafaza etmek güç; düşman olmak kolay, fakat barışmak güçtür.
Yağıŋ boldı erse et öz cân küdez, yağılığ kişiler kutulmakı az	Düşmanın varsa, canını ve tenini koru; düşmanı olan insanların kurtulması güçtür.
İki törlüg erke katılma yıra, katıldıŋmu bulğak kopurğay kör e	Şu iki türlü kimse ile münâsebette bulunma, onlardan uzak dur; eğer onlara karışırsan, bakarsın, karışıklık çıkarırlar.
Birisi ozunçı yoŋağ kılğuçı, biri iki yüzlüg kişi umduçı	Biri müfteridir, gammazlık eden adamdır; biri iki yüzlü, menfaatperest kimsedir.
Yeme tutma borçı kişig sen adaş, vefâ kılmağay ol köŋül kılğa baş	Bir de içkiye düşkün kimseyi kendine arkadaş edinme; o sana vefa göstermez, ancak kalbini kırar.
Öz asğı tiler dôstka berme köŋül, asığ bulmasa boldı düşmân tüŋül	Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama; fayda görmezse, sana düşman olur; ondan vaz geç.
Yakınlık kılu tursu tese özün, bulıp koltğu kolma bolu bir sözün	İnsanların sana her vakit yakınlık göstermelerini istersen, onlardan hiç bir istekte bulunma ve onların suyuna git.
Sevinçin tiriglik bulayın tese, kişig tepsemegil katığlan usa	Hayatını sevinç içinde geçirmek istersen, mümkünse, insanlara hased etmemeğe gayret et.
Yağığ kul kılayın tese sen tükel, töküp ıd sav altun sunup tut sakal	Düşmanlarını kendine râm etmek istersen, saf altın dök ve onların sakalını eline al.
Yakınığ yıratmak tilese özüŋ, negü kolsa berme irig tut sözüg	Yanındakini kendinden uzaklaştırmak istersen, ona istediğini verme ve onunla bir az kaba konuş.
Tiriglik uzunın tiler erse sen, akı bol tuz etmek yetür usa sen	Eğer uzun ömür dilersen, cömert ol; başkalarından mümkün mertebe tuz-ekmeği esirgeme.
Kamuğka sevitmek tilese özüŋ, köŋül til biriktür süçig tut sözüg	Kendini her kese sevdirmek istersen, sözün ve fikrin birbirine uygun ve dilin tatlı olsun.
Ağırlık bulayın tese sen özün, ağırla kişig sen ay kılkı tüzün	Sen kendine hürmet edilmesini istersen, başkalarına hürmet et, ey yumuşak huylu insan.
Tükel bay bolayın tese belgülüg, barıŋa tapı bol kötürdüŋ ülüg	Her bakımdan tam zengin olmak istersen, kanaatkar ol; böylece kendi nasibini elde etmiş olursun.
Kişi tutçı ögmek tilese özüŋ, kılınç edgü tutğıl yaruk tut yüzüŋ	İnsanların seni her vakit eğmelerini istersen, onlara karşı iyi ol ve güler yüzle muamele et.
Bu yaŋlığ bolur ol kişi aslısı, kişike kişilik kişi belgüsi	Asıl insan böyle olur; insana karşı insanlık göstermek insanlık şiarıdır.
Kişi aslı bilmek tilese özüŋ, kılınçında körgil açılğay sözüg	Bir kimsenin aslını öğrenmek istersen, onun hareketine bak, hemen anlaşılır.
İdi yakşı aymış bu beyt ayğuçı, sözin mani birle tanuk kılğuçı	Şu beyti söyleyen, sözü ve mânasını birbirine şahit gösteren insan çok güzel söylemiş.
Kişi aslı bilmek tilese açuk, köŋül til kılınçı bu işke tanuk	İnsanın aslını açık olarak bilmek istersen, dikkat et, onun düşüncesi, sözü ve hareketi buna şahittir.
Kılınç edgü bolsa köŋül til köni, tüpi aslıŋa bu tanuk ol anuk	Hareketi iyi, düşüncesi ve sözü doğru ise, bu onun aslına-esâsına derhâl şehâdet eder.
Otunka katılma ay aslı arığ, yüzüŋnüŋ suvın eltge sendin arığ	Adî kimselere katılma, ey temiz asıllı insan, onlar sende hiç yüz suyu bırakmazlar.
Negü ter eşitgil törülüg kişi, otundın yıramış ukuşluğ başı	Kendisini bu nevi âdî ve küstah kimselerden uzak tutan, akıl ye terbiye bakımından ileri gelen insan ne der, dinle.
Otunka katılma silig bol amul, tütüş aslı barça otundın oğul	Küstah kimselere katılma, temiz ve halım ol; ey oğul, bütün kavgalara bu küstahlar sebep olurlar.
Buşı birle bolma yeme ked yakın, kalı buşsa buzğay yakınlık hakın	Bir de celalli kimse ile pek yakın olma; eğer hiddetlenirse, yakınlık hakkını ayak altına alır.
Köŋül sırrı açma sözüg tegmeke, kalı açtıŋ erse özüŋ emgek e	Gönül sırrını ve sözünü her kese açma; eğer açarsan, kendin zahmete düşersin.
Yakınlık tilese tuçı üstikü, kötürgil tamanı tirilgil bökü	Dâima artan bir yakınlık görmek istersen, tamahkârlığı ortadan kaldır; ona her yerde manî ol.
Kalı kolsa sen tutçı meŋziŋ kızıl, köni bol kutulduŋ sen inçin tiril	Eğer yüzünün dâima gülmesini istersen, doğru ol; endişesiz ve huzur içinde yaşa.
Uzunluk tilese özüŋ hem sözüg, elig kısğa tutğıl kutuldı özüŋ	Hem kendinin hem sözünün nüfuzunu kırmamak istersen, her işe müdâhale etme; bu suretle onu te’min etmiş olursun.
Yüzüŋ tutçı suvluğ tutayın tese, tilin sözleme sözni yalğan usa	Her vakit şeref ve itibarını muhafaza etmek istersen, ağzından yalan söz çıkarmamağa gayret et.
Kayu yerde devlet kötürse başı, bolu ber aŋar sen ay edgü kişi	Nerede ikbâl başını yükseltirse, ey iyi insan, sen derhâl onun suyuna git.
Öçeşme bu devlet bile sen yaraş, yaraşmazsa devlet ağu kılğa aş	Sen ikbâl ile mücâdeleye kalkma, onunla anlaş; anlaşamazsan, o sana yediğin yemeği zehir eder.
Kalı kolsa sen söz yorık bolğusın, ayıttukta sözle köni bolsu çın	Eğer sözünün dâima nafiz ve müessir olmasını istiyorsan, sordukları vakit söyle ve sözün doğru, dürüst olsun.
Kuruğ sözleme sen kişig soŋdama, uşak söz ederme yeme kikneme	Boş söz konuşma, insanları çekiştirme; dedi-koduya uyma ve kendin de dedi-kodu yaparak, fitne uyandırma.
Tüpi yılturur söz köŋül ağrıtur, köŋül ağrısa er seni yavrıtur	Söz her şeyi alt-üst eden bir rüzgârdır, kalbi sızlatır; kalbi sızlayan kimse seni mahvedebilir.
Özüŋde uluğka tilin özneme, cevâb kılğu yerde irig sözleme	Kendinden büyüklerin sözüne karşı gelme; cevap vermek icap ettiği zaman, kaba söz söyleme.
Uluğuğ ağırla küdez hürmeti, uluğluk saŋa kelgey yukğay kutı	Büyüklere saygı göster, hürmette kusur etme; böylece sen de yükselirsin, onların saadeti sana da bulaşır.
Saŋa teŋ tuşuŋ birle eltiş barış, katılğıl karılğıl alış hem beriş	Sen kendi akranlarını sık-sık ziyaret et; onlara katıl ve onlar ile münâsebetini kesme.
Ağırla seni ol ağırlasa çın, uçuzla uçuzlasa barma yakın	Sana gerçekten hürmet gösterenlere sen de hürmet et; saygısızları sen de sayma ve onlara yakın durma.
Negü teg kılınsa sen andağ kılın, süçig sözlese söz süçig bol tilin	Onlar nasıl hareket ederlerse, sen de öyle yap; tatlı söz söyleyenlere sen de tatlı dil ile mukabele et.
Kamuğ edgüke bol sen edgü kişi, isizke isiz bol ol isiz tuşı	İyilere karşı dâima iyi insan ol; kötülere karşı da, kötülükleri derecesinde, kötü ol.
İdi yakşı aymış törü bilmiş er, törü öŋdi birle bodun tüzmiş er	Töreyi bilen, töre ve kanun ile halkı idare eden insan çok iyi söylemiş.
Seni siz teseler anı siz tegil, takı anda yegrek yanut sözlegil	Sana “siz” diyenlere sen de “siz” tâbirini kullan; mukabelede dâima karşındakinden daha nâzik davran.
Kaya yaŋkusındın kodı bolmağıl, seni sen teseler anı senlegil	Kaya yankısından daha aşağı kalma; sana “sen” diyenleri sen de senle.
Bu yaŋlığ bolur kör er at suhbeti, katılmak tilese emi bu otı	Hizmetkârlar ile münâsebet böyle olur; onlar arasında yaşamak istersen, devası ve çâresi budur.
Ayu berdim emdi eşitti özüŋ, köŋülke alınğıl uzatma sözüg	İşte ben söyledim, sen dinledin; bunlar hatırında bulunsun; işte bu kadar.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yanut berdi odğırmış aydı bu söz, eşittim men emdi ayâ köŋli tüz	Odgurmış cevap verdi ve:— Bu sözleri dinledim, ey temiz kalpli insan — dedi —
Munıŋda adın ma takı bar sözüm, anı ma ayu ber ay körklüg yüzüm	Bundan başka bir sözüm daha var; ey güzel yüzlüm, onu da bana söyleyiver.
Bu kün bu özüm kend uluşka kirip, katılğu karılğu bodunka yorıp	Bugün kendim kasaba ve şehre gidersem, halk arasına karışmak ve onlar ile birlikte yaşamak icap eder.
Negü teg yorığu olarnıŋ bile, munı ma ayu ber maŋa söz ula	Onlar ile nasıl bir münâsebet kurmalıyım; söz açılmışken, bunu da bana anlat.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	ÖĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu söz, kereklig erür çın ayâ kılkı tüz	Öğdülmiş cevap verdi:— Bu söz, ey temiz kalpli insan, gerçekten lüzumlu bir sözdür — dedi —
Kerek bolğu sözni ayıttıŋ maŋa, ayayın eşitgil munı men saŋa	İleride sana lüzumlu olacak bir meseleyi bana sordun; dinle, ben şimdi sana söyleyeyim.
Öğdülmiş Odgurmışka Kara Âm Bodun Birle Neteg Katilğu Kerekin Ayur	Öğdülmiş Odgurmış’a Avam İle Nasıl Münâsebet Kurulması Lâzım Geldiğini Söyler
Kara âm bodun barça kılkı öŋi, biligi ukuşı kılınçı teŋi	Avam halkın tabiatı tamamen ayrıdır; onun bilgisi, aklı ve tavrı da tabiatı gibidir.
Kılıksız bolurlar kara âm bodun, törü yok toku yok katılmış üdün	Avam halk görgüsüz olur; aralarındaki münâsebetlerinde ne töre, ne de usûl vardır.
Velikin bularsız yeme bolmaz iş, tilin edgü sözle aŋar bolma iş	Fakat yine bunlarsız iş olmaz; onlara karşı iyi muamelede bulun, fakat onlarla arkadaşlık etme.
Kara kılkı barça bolur kap kara, kara kılma özni küdezü tur a	Avâmm, kara halkın, tabiati her vakit kap-karadır; iyice dikkat et, kendini karaya bulaştırma.
Kara kılkı başsız kılınçı saşı, işi küdgi barça kılınçı tuşı	Kara halkın hareketi başı-boş ve tabiati birbirini tutmaz; onun işi gücü de hep tabiati gibidir.
Yemekig bilirler karın todğusı, boğuzda adın yok olar kadğusı	Karınlarını doyurmak için yemeği bilirler; onların boğazdan başka bir kaygıları yoktur.
Negü ter eşitgil kara kılkını, sınap sözlegüçi kişi barkını	Tecrübeye dayanan ve yolundan hiç şaşmayan insan kara halkın tabiati hakkında ne der, dinle.
Kara kadğusı barça karnı üçün, bodun tevşigi barça boğuzı üçün	Kara halkın kaygısı hep karnıdır; onun çalışıp-didinmesi hep boğazı içindir.
Telim halklar öldi bu boğuzı üçün, kara yer katında yeyür ot öçün	Bir çok kimseler bu boğaz uğrunda canlarını vermişlerdir; şimdi de kara toprak altında peşimanlıkla ateş yerler.
Kara karnı todsa tili başsırar, basa tutmasa bek özi erk sürer	Kara halkın karnı doyarsa, ileri-geri konuşmağa başlar; iyice itaat altına alınmazsa, kendisi hâkim olmağa kalkışır.
Olarka yeme ök katıl ay kadaş, birü tur olarka yegü içgü aş	Ey kardeş, onlar ile de münâsebet kur; onların yiyecek ve içeceklerini eksik etme.
Tilin sözle yumşak negü kolsa ber, berigli alır kör anıŋ asğı yer	Onlara karşı yumuşak dil kullan, ne isterlerse, ver; dikkat et, veren alır ve kârından istifâde eder.
Üküş sözleme söz serin til küdez, üküş sözlemiş söz suvı kaldı az	Çok söz söyleme, kendine hâkim ol ve dilini muhafaza et; çok söylenen sözün kıymeti kalmaz.
Negü ter eşitgil özin tutmış er, tilin bek tutuğlı bilig bilmiş er	Kendisine hâkim olan ve dilini sıkı tutan, bilgili insan ne der, dinle.
Sözüg barça söz tep çıkarma tilin, körü saknu sözle kerekin bilin	Her sözü söz diye ağzından çıkarma; lüzumlu olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle.
Ukuşluğnı kördüm kör az sözledi, üküş sözledim tep ökündi yılın	Bir akıllı insan gördüm, az konuştu; fakat “çok konuştum” diye yıllarca peşiman oldu.
Aleviler Birle Katılmaknı Ayur	Ali-Evlâdı İle Münâsebeti Söyler
Er atta öŋin beg kişisinde taş, katılğu kişiler bu ol ay kadaş	Hizmetkârlardan başka ve beyin adamları dışında, münâsebette bulunacak kimseler şunlardır.
Olarda biri savçı urğıturur, bularnı ağır tutsa kut kıv bulur	Bunlardan biri Peygamberin neslidir; bunlara hürmet edersen, devlet ve saadete kavuşursun.
Bularnı katığ sev köŋülde berü, neŋin edgülük kıl baka tur körü	Bunları pek çok ve gönülden sev; onlara iyi bak ve yardımda bulun.
Bular ehlibeyt ol habibka kadaş, habib savçı hakkı üçün sev adaş	Bunlar ehl-i beyttir, Peygamberin uruğudur; ey kardeş, sen de onları, sevgili Peygamber hakkı için, sev.
İçin irtemegil ya kılkın tözin, meger tilde teŋsiz yorıtsa sözin	Ağızlarından yakışıksız bir söz çıkmadıkça, onların içini-dışını ve aslını-esâsını araştırma.
Bilge Âlimler Birle Katılmaknı Ayur	Âlimler İle Münâsebeti Söyler
Takı bir kotu bilge âlimler ol, olar ilmi halkka yaruttaçı yol	Diğer bir zümre de âlimlerdir, onların ilmi halkın yolunu aydınlatır.
Olarnı katığ sev ağırla sözin, biliglerin ögren üküş ya azın	Onları pek çok sev ve onlardan hürmetle bahset; çok veya az, onların bilgilerini öğren.
Bular ol yarar ya yaramazlarığ, seçip adra tutğan köni yol arığ	Faydalı ve zararlı şeyleri birbirinden ayırt ederek, doğru ve temiz yol tutan kimseler bunlardır.
Usa ilmi ögren biligleri bil, neŋin edgülük kıl küdez bekrü til	Mümkünse, ilimlerini öğren ve bilgilerini bil; onlara iyilik yap ve yardımda bulun; onlara dil uzatma.
Bular ol hakikat bu din tirgüki, olar bilgi ol çın şeriat köki	Bu dinin direği gerçekten bunlardır; doğru şeriatin temeli bunların bilgisidir.
Yok erse ajunda bu âlim bügü, tikip önmegey erdi yerde yegü	Dünyada bu âlim ve hakimler olmasa idi, ekilmiş olsa bile, yerden yiyecek çıkmazdı.
Olar ilmi boldı bodunka yula, yarusa yula tünle azmaz yola	Onların ilmi halk için bir meş’ale oldu; geceleyin meş’ale yanarsa, insanlar yolu şaşırmazlar.
Neŋiŋde ülüg kıl süçig söz bile, aş içgü yitürgil tapuğ kıl küle	Onlara malından hisse ayır, onları yedir, içir; güler yüz ve tatlı sözle hizmetlerinde bulun.
Tilin serme irme bolun eymenük, ağu ol olarnıŋ eti birtem ök	Sert ve kaba dil kullanma, onlardan çekin; onların eti yenmez, zehirdir.
Tilin irme serme tuz etmek yetür, ağır tut olarığ ağırla kötür	Onlara karşı sert ve kaba bir dil kullanma; tuz-ekmek yedir, saygı göster ve hürmet et.
Eşit ilmi işlet tilin soŋdama, ya kılkın kılınçın yavuz tep teme	Onları dinle, bilgilerine göre hareket et; tavır ve hareketleri hakkında arkalarından dedi-kodu yapma.
Olardın kereki saŋa ilmi ol, könilikke yetse ayu berse yol	Senin için lâzım olan onların ilmidir; onlar insanlara yol göstererek, doğruluğa sevkederler.
Bular ol sürüg koyka erkeç sanı, koyuğ başlasa sürse yolça köni	Bunları koyun sürüsünün koçu telâkki et; onlar başa geçip, sürüyü doğru yola götürsünler.
Katılğıl bularnıŋ bile edgüleş, kutadğay saŋa iki ajun ulaş	Bunlar ile münâsebet kur ve iyi geçin; böylece saadete kavuşarak, her iki dünyada mes’ûd olursun.
Otaçılar Birle Katılmaknı Ayur	Tabipler İle Münâsebeti Söyler
Bularda basa kaç kotu bar adın, baka körse bilgi biligde öŋin	Bunlardan sonra daha bir kaç zümre vardır; dikkat edersen, birinin bilgisi diğerininkinden farklıdır.
Olarda birisi otaçıturur, kamuğ ig toğaka bu emçi erür	Bunlardan biri tabiplerdir; bütün hastalıkları ve ağrıları bunlar tedavi ederler.
Yeme ök kereklig saŋa bu kişi, anıŋsız oŋulmaz tiriglik işi	Bu insanlar da senin için lüzumludur; hayat işi onlarsız sağlanamaz.
Tirig bolsa yalŋuk yeme igler ök, igin emçi körse otun emler ök	insan hayatta iken hastalanabilir; tabibe müracaat ederse, tabip o hastalığı ilâç ile tedavi eder.
İg ol kör kişike ölüm koldaşı, ölüm ol kişike tiriglik tuşı	insan için hastalık ölümün arkadaşıdır; yaşayan her insan için de ölüm vardır.
Bularnı yeme edgü tutğıl yakın, kereklig kişi bu küdezgil hakın	Bunlara karşı iyi davran ve onları kendine yakın tut; bunlar lüzumlu insanlardır, haklarını gözet.
Muazzimler Birle Katılmaknı Ayur	Efsuncular İle Münâsebeti Söyler
Bularda basa keldi afsûnçılar, bu yel yeklig igke bu ol emçiler	Bunlardan sonra, efsuncular gelir; cin ve periden gelen hastalıkları bunlar tedavi ederler.
Bularka yeme ök katılğu kerek, bu yel yeklig igke okığu kerek	Bunlar ile de görüşmek-tanışmak gerektir; cin ve peri çarpmasından gelen hastalıkları okutmak lâzımdır.
Kalı asğı tegsün tese sen saŋa, yeme edgü tutğıl ay ersig toŋa	Eğer sana faydaları dokunmasını istersen, ey merd yiğit, onlara karşı da iyi muamele et.
Otaçı unamaz muazzim sözin, muazzim otaçıka evrer yüzin	Tabip efsuncunun sözünü beğenmez; efsuncu da tabibe kıymet vermez.
Ol aymış otuğ yese igke yarar, bu aymış bitig tutsa yekler yırar	Birinin sözüne göre, ilâç alınırsa, hastalığa iyi gelir; diğerinin sözüne göre, muska taşırsan, cinler senden uzaklaşır.
Tüş Yorğuçılar Birle Katılmaknı Ayur	Rüya Tâbircıleri İle Münâsebeti Söyler
Takı bir bilig kör bu tüş ilmi ol, tüşese yoruğlı açar edgü yol	Bir ilim de rüya ilmidir; rüya görünce, yoran kimse onu hayra çevirir.
Udısa bu yalŋuk tüşer ök bu tüş, yora bilse terkin kelir ağzı tuş	insan uyuyunca, rüya görür; tâbirci yormasını bilirse, dediği derhâl çıkar.
Tüşüg edgü yorsa bu tüş yorğuçı, ol edgü kelir kör bu sevnür tuçı	Bu rüya yoran kimse onu iyiye yorarsa, rüya dâimi iyi çıkar ve insan sevinir.
Kalı teŋsiz erse tüşi ked yavuz, çığayka berip neŋ küdezgü et öz	Eğer rüya münasebetsiz ve çok fena ise fakirlere sadaka vererek, vücûdu onun şerrinden korumak lazımdır.
Bu tüş ilmi körgil bağırsak bayat, kulı edgüsin koldı berdi âyât	Bu rüya ilmine bak. merhametli Tanrı kulunun iyiliğini arzuladı ve ona rüyada alâmetler gösterdi.
Tüşi edgü bolsa sevinse körüp, isiz körse rabka sığınsa turup	Rüya iyi olursa, onu görünce, sevinmeli; fena bir rüya görünce de. kalkıp Tanrıya sığınmalıdır.
Çığayka ülese kümüş neŋ tavar, bayat kolsa andın belânı yığar	Fakirlere gümüş ve mal dağıtılıra, Tanrı insanı bela ve kazalardan muhafaza eder.
Yörügke barır tüş tüşüg yakşı yör, ayâ tüş yörügli tüşüg yinçge kör	Rüya tâbire bakar, rüyayı daimâ iyiye yor; ey rüya yoran kimse, rüyayı çok dikkatli incele.
Bu yaŋlığ tüşüg uz yörügli bular, biliglig bağırsak bolup edgüler	Rüyaları böyle iyi yoran bunlardır; onlar bilgileri ve gönülden bağlılıkları ile insana iyilik ederler.
Bularığ yeme edgü tutğıl kadaş, tilese kadaş tut tilese adaş	Ey kardeş bunlara karşı da iyi davran, onlara istersen kardeş, istersen dost muamelesi yap.
Yulduzçılar Birle Katılmaknı Ayur	Müneccimler İle Münâsebeti Söyler
Munıŋda basa emdi yulduzçı ol, baka körse yetrü idi yinçge yol	Bunlardan sonra da müneccimler gelir; iyı’ce dikkat edersen,
Yıl ay kün sakışı bularda bolur, kerekligturur bu sakış ay unur	Yıl, ay ve günlerin hesabını bunlar tutarlar; ey kudretli insan, bu hesap çok lüzumlu bir şeydir.
Bileyin tese sen okı hendese, açılğay sakış kapğı munda basa	Bunu öğrenmek istersen, hendese okumalısın; bundan sonra sana hesap kapısı açılır.
Okı zarb u kısmet tükel bil küsûr, tükelke tükel imtihân ol yetür	Darb ve taksim oku, bütün kesirleri iyice ögren; bu kamil bir insan için, mükemmel bir imtihandır; bunu yap.
Ya tazif ya tansif özüŋ yetrü bil, kalı bildiŋ erse aded cedri kıl	Sen taz’if ve tansifi iyice öğren; bunları öğrendikten sonra, aded cezrini ele al.
Yana cem ü tefrik misâhatka öt, yeti kat felekni yatur yamça tut	Sonra cemi, tefrik ve mesahayı geç; yedi kat feleği, bir çöp parçası imiş gibi, avucunda tut.
Takı kolsa cebr ü mukâbel okı, yeme oklidis kapğı yetrü tokı	Daha da istersen, cebir ve mukabele oku; bir de Oklidis’in kapısını da iyice çal.
Kerek dünyâ işi kerek ukbi tut, sakış birle adra tutar bilge büt	Gerek dünya işi, gerek ahiret işi olsun, inan ki. âlim bunları hesap ile birbirinden ayırarak, zapteder.
Sakış artasa dünyâ ukbi işi, neçe birle artar ay edgü kişi	Hesap bozuluru, dünya ve ahiret işi de onunla birlikte bozulur, ey iyi insan.
Kılayın tese sen özüŋ iş küdüg, ayıtğu kerek edgü isiz üdüg	Her hangi bir işe başlamak istenen, önce zamanın bunun için iyi veya kötü olup-olmadığını sormak lazımdır.
Kün ay kutluğı bar yeme kutsuzı, ayıt kutluğın tut ay yalŋuk tüzi	Gün ve ayların kutlusu olduğu gibi, kutsuzu da vardır; bunları sor ve kutlu olanını seç; ey remiz kalpli insan.
İdi yakşı aymış biliglig karı, biligligke aytıp işiŋ kıl yorı	Bilgili, görmüş-geçirmis ihtiyar çok güzel söylemiş; isini her vakit bilgiliye sor ve ona göre hareket er.
Bilig birle yalŋuk işin başlasa, tilek boldı sakın negü işlese	İnsan ise bilgi ile baslara, onun her işinde muvaffak olacağını önceden kabûl et.
Tükel işte aşnu tusulur bilig, kenikse bilig işke yetmez elig	Her iste önceden bilgi edinmek faydalıdır; bilgi sonraya bırakılırsa, insan isinde muvaffak olamaz.
Ayıt söz olarka yeme bütme terk, biligli bayat ol munı tutğu berk	Sözü onlara sor, fakat hemen inanıverme; her şeyi bilen Tanrıdır ve ancak ona kuvvetle sarılmalıdır.
Bularığ yeme edgü tutğıl yaraş, tilin serme irme köŋül kılma baş	Bunlara da iyi muamele er, anlat; onlara çıkışma ve incitecek söz söyleyerek, kalplerini kırma.
Şairler Birle Katılmaknı Ayur	Şâirler İle Münâsebeti Söyler
Basa keldi şâir bu söz tergüçi, kişig öggüçiler yeme yergüçi	Sonra söz dizenler, insanları öğen veya yeren bu şâirler gelir.
Kılıçta yitigrek bularnıŋ tili, yana kıldı yinçge bu hâtır yolı	Bunların dili kılıçtan daha keskindir ve kalplerinin yolu ise, kıldan incedir.
Batığ yinçge sözler ukayın tese, bulardın eşit söz ukulğay basa	Derin ve ince manalı sözleri anlamak istersen, sözü bunlardan dinle, anlarsın.
Teŋizke kirür körse köŋlün tükel, güher yinçü yakut çıkarur mesel	İyice dikkat edersen, onlar denize dalarak, güher, inci ve yakut çıkaran insanlara benzerler.
Olar ögseler ögdi ilke barır, kalı sökseler atı artap kalır	Bunlar medhederlerse, bu medih bütün ülkelere yayılır; eğer hicv ederlerse, insanın adı dâima kötü olarak kalır.
Usa edgü tutğıl bularnı kadaş, bularnıŋ tiliŋe ilinme adaş	Ey kardeş, bunlara mümkün olduğu kadar iyi muamele et; ey dost, bunların diline düşme.
Kalı edgü ögdi tilese özüŋ, bularnı sevindür kesildi sözüg	Eğer kendin öğülmek istersen, bunları memnun et; işte bu kadar.
Negü kosa bergil bularka tükel, bularnıŋ tilindin özüŋ satğın al	Bunlar ne isterlerse, ver, hiç bir şeyi esirgeme; böylece bunların dilinden kendini satın al.
Tarığçılar Birle Katılmaknı Ayur	Çiftçiler İle Münâsebeti Söyler
Tarığçıturur kör takı bir kotu, kereklig kişilerturur bu botu	Başka bir zümre de çiftçilerdir; bunlar da lüzumlu insanlardır.
Bularnıŋ bile sen katıl hem karıl, boğuzdın sıŋar sen sakınçsız tiril	Sen bunlar ile de temas et, münâsebet kur ve böylece boğazın hususunda endişesiz yaşa.
Kamuğ teprenürke bulardın asığ, tözüke tegir yem içimdin tatığ	Her canlı bunlardan istifâde eder; yemek-içmek zevkini her kese bunlar verir.
Tüzü tın tokığlı açıp todğuçı, muŋar boldı muŋluğ tirig bolğuçı	Bütün canlılar, acıkan ve doyanlar, bütün yaşayanlar bunlara muhtacdırlar.
Saŋa ma seziksiz kerek bu kişi, itilse anın ötrü boğuzuŋ işi	Boğazının ihtiyâcını te’min etmek için, şüphesiz, sana da bunlar lâzım olacaktır.
Bularnıŋ bile me katıl ay kadaş, arığ bolğa boğuzuŋ halâl bolğa aş	Ey kardeş, bunlar ile de temas et ve münâsebette bulun; boğazın temiz kalır ve yiyeceğin halâl olur.
Negü ter eşitgil sakınuk başı, kamuğ törlüg iştin sakınmış kişi	Her işinde tedbirli hareket eden, takva sahiplerinin ileri gelenlerinden olan insan ne der, dinle.
Köni yol tutayın tese yinçgelig, boğuzuğ arıtğu ay kılkı silig	Çok ince olan bu doğru yolda yürümek istersen, ey temiz kalpli insan, önce yediğinin halâl olmasına dikkat et.
Sakınuk bolayın tese belgülüg, boğuzka eginke halâl bir ülüg	Gerçekten takva sahibi olmak istersen, boğazının ve sırtının nasibi halâl olmalıdır.
Çığay bolmayın bay bolayın tese, zinâ kılma hergiz katığlan usa	Fakirliğe düşmemek ve dâima zengin kalkmak istersen, hiç bir vakit zina etmemeğe gayret et.
Ağırlık bulayın tese sen özün, fesâdka katılma ay kılkı tüzün	Kendin dâima itibarda kalmak istersen, ey yumuşak tabiatlı insan, hiç bir vakit fesada karışma.
Fesâd ol buzuğlı tüpüg yıldızığ, fesâd ol buzuğlı bu edgü ızığ	Her şeyin aslını, esasını bozan fesaddır; her iyi izi ortadan silen fesaddır.
Fesâddın kürer ol bulunmış kutuğ, fesâd tamdurur ol udunmış otuğ	Saadeti bulan kimse fesada yaklaşmaz, sönmüş olan ateşi fesad tutuşturur.
İdi yakşı aymış kılınçı silig, bilig birle işke yetürmiş elig	işe bilgi ile el uzatan, temiz kalpli insan çok iyi söylemiş.
Fesâd tegre turma yorıma yağuk, fesâd kayda bolsa uçuzluk anuk	Fesad etrafında dolaşma, ona yakın gitme; nerede fesad varsa, orada itibarsızlık hâzırdır.
Fesâd birle devlet turumaz kaçar, kalı tursa taŋ yok tünerçe konuk	Saadet fesad ile bir arada duramaz, kaçar; onun ancak bir gecelik misafir olmasına hayret etmemelidir.
Tarığçı kişiler bolur elgi keŋ, bayat bermişindin tutar köŋli keŋ	Çiftçilerin elleri geniş olur; Tanrının verdiğini geniş gönülle sarf ederler.
Kamuğ teprenigli tüzü yer oŋı, yorığlı aşı ol uçuğlı meŋi	Her mahlûk kendi nasibini alır; yürüyenler yiyeceklerini ve uçanlar da yemlerini bulurlar.
Bularka katılğıl karılğıl özüŋ, tilin yakşı sözle açuk tut yüzüŋ	Sen de bunlara katıl ve münâsebet kur; onlara tatlı söz söyle ve güleryüz göster.
Tarığçılar Birle Katılmaknı Ayur	Çiftçiler İle Münâsebeti Söyler
Tarığçıturur kör takı bir kotu, kereklig kişilerturur bu botu	Başka bir zümre de çiftçilerdir; bunlar da lüzumlu insanlardır.
Bularnıŋ bile sen katıl hem karıl, boğuzdın sıŋar sen sakınçsız tiril	Sen bunlar ile de temas et, münâsebet kur ve böylece boğazın hususunda endişesiz yaşa.
Kamuğ teprenürke bulardın asığ, tözüke tegir yem içimdin tatığ	Her canlı bunlardan istifâde eder; yemek-içmek zevkini her kese bunlar verir.
Tüzü tın tokığlı açıp todğuçı, muŋar boldı muŋluğ tirig bolğuçı	Bütün canlılar, acıkan ve doyanlar, bütün yaşayanlar bunlara muhtacdırlar.
Saŋa ma seziksiz kerek bu kişi, itilse anın ötrü boğuzuŋ işi	Boğazının ihtiyâcını te’min etmek için, şüphesiz, sana da bunlar lâzım olacaktır.
Bularnıŋ bile me katıl ay kadaş, arığ bolğa boğuzuŋ halâl bolğa aş	Ey kardeş, bunlar ile de temas et ve münâsebette bulun; boğazın temiz kalır ve yiyeceğin halâl olur.
Negü ter eşitgil sakınuk başı, kamuğ törlüg iştin sakınmış kişi	Her işinde tedbirli hareket eden, takva sahiplerinin ileri gelenlerinden olan insan ne der, dinle.
Köni yol tutayın tese yinçgelig, boğuzuğ arıtğu ay kılkı silig	Çok ince olan bu doğru yolda yürümek istersen, ey temiz kalpli insan, önce yediğinin halâl olmasına dikkat et.
Sakınuk bolayın tese belgülüg, boğuzka eginke halâl bir ülüg	Gerçekten takva sahibi olmak istersen, boğazının ve sırtının nasibi halâl olmalıdır.
Çığay bolmayın bay bolayın tese, zinâ kılma hergiz katığlan usa	Fakirliğe düşmemek ve dâima zengin kalkmak istersen, hiç bir vakit zina etmemeğe gayret et.
Ağırlık bulayın tese sen özün, fesâdka katılma ay kılkı tüzün	Kendin dâima itibarda kalmak istersen, ey yumuşak tabiatlı insan, hiç bir vakit fesada karışma.
Fesâd ol buzuğlı tüpüg yıldızığ, fesâd ol buzuğlı bu edgü ızığ	Her şeyin aslını, esasını bozan fesaddır; her iyi izi ortadan silen fesaddır.
Fesâddın kürer ol bulunmış kutuğ, fesâd tamdurur ol udunmış otuğ	Saadeti bulan kimse fesada yaklaşmaz, sönmüş olan ateşi fesad tutuşturur.
İdi yakşı aymış kılınçı silig, bilig birle işke yetürmiş elig	işe bilgi ile el uzatan, temiz kalpli insan çok iyi söylemiş.
Fesâd tegre turma yorıma yağuk, fesâd kayda bolsa uçuzluk anuk	Fesad etrafında dolaşma, ona yakın gitme; nerede fesad varsa, orada itibarsızlık hâzırdır.
Fesâd birle devlet turumaz kaçar, kalı tursa taŋ yok tünerçe konuk	Saadet fesad ile bir arada duramaz, kaçar; onun ancak bir gecelik misafir olmasına hayret etmemelidir.
Tarığçı kişiler bolur elgi keŋ, bayat bermişindin tutar köŋli keŋ	Çiftçilerin elleri geniş olur; Tanrının verdiğini geniş gönülle sarf ederler.
Kamuğ teprenigli tüzü yer oŋı, yorığlı aşı ol uçuğlı meŋi	Her mahlûk kendi nasibini alır; yürüyenler yiyeceklerini ve uçanlar da yemlerini bulurlar.
Bularka katılğıl karılğıl özüŋ, tilin yakşı sözle açuk tut yüzüŋ	Sen de bunlara katıl ve münâsebet kur; onlara tatlı söz söyle ve güleryüz göster.
Satığçılar Birle Katılmaknı Ayur	Satıcılar İle Münâsebeti Söyler
Munıŋda basası satığçıturur, satığ birle tınmaz asığçıturur	Bundan sonra gelenler-satıcılardır; bunlar durmadan ticâret yapar ve kâr peşinde koşarlar.
Ajun tezginürler tirilgü tilep, ögi köŋli bütrü bayatka ulap	Akıl ve gönüllerini hep Tanrıya yönelterek, hayatlarını kazanmak için, dünyayı dolaşırlar.
Olarka katılğıl keliş hem barış, negü kolsa bergil alış hem beriş	Onlara katıl, git ve onlar da sana gelsinler; ne isterlerse, ver; alışverişte bulun.
Olarda bolur bu ajun ârzûsı, bodun körki üdrüm talu edgüsi	Halkın beğendiği ve bu dünyada arzulanan seçme, iyi ve güzel şeyler hep onlarda bulunur.
Toğardın batarka yorıp tezginür, tilemiş tilekiŋ saŋa keldürür	Doğudan batıya kadar gezip, dolaşırlar ve arzu ettiğin şeyleri sana getirirler.
Tümen tü ağılar ajun taŋsukı, olarda bolur ay biliglig akı	Ey bilgili cömerd insan, her türlü ipekliler, dünyanın nâdir şeyleri onlarda bulunur.
Satığçı yok erse ajun kezgüçi, kaçan kedgey erdiŋ kara kiş eçi	Dünyayı dolaşan bu satıcılar olmasa idi, kara samur kürkü ne zaman giyerdin.
Hıtay arkışı kesse arkış toğı, kayun kelgey erdi tümen tü ağı	Hıtay kervanları yolları toz-dumana boğmamış olsalar idi, bu çeşitli ipekliler nereden gelirdi.
Satığçı yorımadı erse kezip, közün kim körür erdi yinçü tizip	Satıcılar gezip-dolaşmamış olsalar idi, bu inci dizilerini kim seyreredebilirdi.
Saka barsa mundağ bu yaŋlığ telim, uzun bolğa söz tep tireldi tilim	Böyle sayarsan, buna benzer şeyler pek çoktur; sözü uzatmamak için, burada kesiyorum.
Bu yaŋlığ bolur bu satığçı kamuğ, katılğıl olarka açuk tut kapuğ	Bütün satıcılar hep böyle olurlar, onlara katıl ve kapını her vakit açık tut.
Katığlan olarığ idi edgü tut, seniŋ atıŋ edgün yırak barğa büt	Onlara karşı çok iyi muamelede bulunmağa gayret et; senin adın da iyilikle uzaklara gider, buna şüphe etme.
Bular ol ajunda kör at eltgüçi, isiz edgü erse anı yadğuçı	Dünyanın her tarafına adını ulaştıran bunlardır; iyi olsun, kötü olsun, adını dünyaya bunlar yayarlar.
Saŋa az üküş neŋ törü kılsalar, yanut kılğu ötrü sevinç bulsalar	Sana az veya çok, bir şeyler hediye ederlerse, karşılığını vermek suretiyle, sen de onları sevindirmelisin.
Asığ yasta yinçge bolur kılkları, katılsa munı ked küdezip yorı	Kâr ve zarar hususunda çok hassas olurlar; onlar ile iş görürken, bu hususa çok dikkat etmelisin.
Negü ter eşitgil ajun kezmiş er, başında keçürmiş telim körmiş er	Dünyayı gezmiş, bir çok şeyler görmüş-geçirmiş insan ne der, dinle.
Ajunda atıŋnı yadayın tese, ümeg edgü tutğıl katığlan usa	Dünyaya adını yaymak istersen, mümkünse, yolculara iyi muamelede bulunmağa gayret et.
Çavıkmak tilese özüŋ belgülüg, satığçıkaedgü yanut kıl ülüg	Sen gerçekten meşhur olmak istersen, satıcılara iyi muamele et ve onların haklarını ver.
At edgü tilese ödür ay urı, ümeg arkışığ edgü tutğıl yorı	Ey oğul, sen iyi nâm kazanmak istersen, yolcu ve kervanlara karşı her vakit iyi hareket et.
Bu yaŋlığ katılğıl satığçı bile, tiril edgü atın sevinçin küle	Satıcılara karşı işte böyle muamele et ve iyi ad kazanarak, sevinç ve huzur içinde yaşa.
İgdişçiler Birle Katılmaknı Ayur	Hayvan Yetiştirenler İle Münâsebeti Söyler
Munıŋda basa ol bu igdişçiler, kamuğ yılkılarka bular başçılar	Bundan sonra hayvan yetiştirenler gelir; hayvan sürülerinin başında bunlar bulunurlar.
Bütün çın bolurlar katı yok büki, kişilerke tegmez bularnıŋ yüki	Bunlar doğru ve dürüst insanlardır, hiç bir gizli-kapaklı tarafları yoktur ve kimseye de yük olmazlar.
Yegü kedgü miŋü at adğır sülük, bulardın çıkar hem yüdürgü kölük	Yiyeceği, giyeceği ve ordunun binek atı, aygırı ile yük hayvanlarını bunlar yetiştirirler.
Kımız süt ya yüŋ yağ ya yoğrut kurut, yadım ya kidiz hem azar evke tut	Kımız, süt yahut yün, yağ veya yoğurt ve peynir ile evin rahatını te’min eden yaygı veya keçe hep bunlardan gelir.
Asığlığ kişiler bolur bu kotu, bularığ yeme edgü tut ay botu	Bu zümreye dâhil kimseler çok faydalı insanlardır; ey yavrum, bunlar ile de iyi münâsebette bulunmalısın.
Katılğıl karılğıl yitür hem içür, könilik özele tiriglik keçür	Onlara katıl, karış; onları yedir, içir ve hayatını doğruluk içinde geçir.
Negü kolsa bergil kerek bolsa al, köni kördüm uş bu kotu bilmez al	Ne isterlerse ver; ne lâzım olursa, al; hîle bilmeyen bu zümrenin dâima doğru hareket ettiğini gördüm.
Bularda tileme törü ya bilig, yorıkları keŋrü bolur ay silig	Bunlarda görgü veya bilgi arama, tavır ve hareketleri de serbest olur; ey temiz kalpli insan.
Bularka katılsa özüŋni tutun, törüsüz tokusuz bolurlar otun	Bunlar ile münâsebette kendine dikkat et; bunlar görgüsüz, usulsüz ve kaba insanlardır.
Tilin edgü sözle işimsinmegil, basınğan bolurlar biligsiz çigil	Onlara tatlı söz söyle, fakat onlara arkadaş gibi hareket etme; bunlar câhil ve başın insanlardır.
İdi yakşı aymış törü bergüçi, bodun birle katlıp sınap bilgüçi	Kanun koyan ve halk arasına karışarak, onu tecrübe yolu ile tanıyan insan çok güzel söylemiş.
Biligsizni artuk yakın tutmağu, yakın tutsa şeksiz kılur kılmağu	Bilgisiz kimseyi kendine fazla yakın tutmamalısın; yakın tutarsan, şüphesiz, münasebetsiz bir harekette bulunur.
Takı munda yakşı ayur kör bilig, bilig birle işke tegürgü elig	Bak, bilgi bundan daha güzel söyler; işe dâima bilgi ile el uzatmalıdır.
Biligsizke yakma özüŋni tutun, özin tutğuçı er tirildi kutun	Bilgisiz kimselere yaklaşma, kendine hâkim ol; kendisine hâkim olan insan hayatını saadet içinde geçirir.
Biligsiz kişidin yırak tur teze, biligsiz sözi kılkı barça otun	Bilgisiz insanlardan uzak dur, kaç; bilgisizin sözü ve hareketi dâima kabadır.
Bu yaŋlığ bolur emdi igdişçiler, katılmak tilese sözüm yolçılar	işte hayvan yetiştirenler böyle olurlar; onlara katılmak istersen, bu sözüm sana yolu gösterir.
Ayu berdim emdi saŋa belgülüg, negü teg tirilgü alınğu ülüg	Nasıl yaşamak ve nasıl kendi nasibini almak lâzım geldiğini işte sana açıkça izah ettim. Gönderen GunGun zaman:
Uzlar Birle Katılmaknı Ayur	Zenâat Erbabı İle Münâsebeti Söyler
Takı bir kotusı bu uzlarturur, tirilgü tilep özke uzluk kılur	Başka bir zümre de bu zanaat erbabıdır; kendi hayatlarını kazanmak için, zanaat ile meşgul olurlar.
Kereklig kişiler yeme bu saŋa, yakın tut bularığ tusulğay toŋa	Bunlar da sana lüzumlu insanlardır; ey yiğit, onları kendine yakın tut, faydaları dokunur.
Temürçi etükçi yana kırmaçı, ya sırçı bedizçi ya okçı yaçı	Bunlar demirci, ayak-kabıcı, derici yahut cilacı, boyacı veya okçu ve yayadır.
Bu dünyâ itigi bulardınturur, ajunda taŋ işler bulardın törür	Bu dünyanın süsü bunlardan gelir; hayret verici hünerler bunlardan çıkar.
Telim bar bu yaŋlığ sasa söz uzar, özüŋ sen uka bar özüm söz üzer	Bunların sayısı pek çoktur; sayarsan, söz uzar; kalanlarını sen kendin tasavvur et, ben sözümü kesiyorum.
Bularnı bile me katıl hem karıl, sevindür olarığ sevinçin tiril	Bunlar ile de görüş-tanış; onları sevindir ki, kendi hayatın da huzur içinde geçsin.
İşiŋ kılsalar terk terin tegrü ber, yetürgil içürgil aşın keŋrü ber	Senin ısmarladığın bir işi yapınca, onların hizmet hakkını derhâl öde, bol-bol yedir, içir.
Ayıŋlamasunlar seni halk ara, atıŋ artamasun munı ked kör e	Çok dikkat et, halk arasında seni kötülemesinler; adın lekelenmesin.
Yeme yakşı aymış biliglig süzük, bodunka bağırsak ne köŋli tüzük	Bilgili, halka merhametli, temiz ve berrak kalpli insan çok iyi söylemiş.
Tiriglik tileme at edgü tile, at edgü kerek bu tiriglik bile	Yalnız hayat isteme, iyi nâm iste; insana hayat ile birlikte iyi ad da lâzımdır.
Özüŋ ölgü âhır bu atıŋ kalır, atu edgü bolsa tiriglik tatır	Kendin nihayet öleceksin, fakat adın kalacaktır; adın iyi olursa, hayatın zevkli geçer.
Kimiŋ atı isiz bolup artasa, aŋar yegreki ol tirig turmasa	Kimin adı lekelenir ve kötüye çıkarsa, onun için hayırlısı ölmektir.
Münol bu tiriglik tile edgü at, isiz kılma edgün kılın meŋü at	Bu hayat bir sermâyedir, onun ile iyi ad kazanmağa çalış; onu boşuna geçirme, iyilik ile adını ebedîleştir.
Çığaylar Birle Katılmaknı Ayur	Fakirler İle Münâsebeti Söyler
Bularda basası çığaykırturur, neŋin edgülük kıl içkıl ür hem yetür	Bundan sonra fakirler gelir; onlara mal ile iyilik et, yedir, içir.
Duâçıtururlar saŋa ay kadaş, idi edgü neŋ bu duâ ay adaş	Ey kardeş, bunlar sana duacıdırlar; ey dostum, bu duâ çok iyi bir şeydir.
Olardın tileme tavarın yanut, yanutı bayat berge edgü konut	Onlardan, karşılık olarak, mal bekleme; buna mukabil Tanrı sana cenneti nasıp eder.
Bu ol ilde törlüg katılğu kişi, saŋa tüşse iş ya olarka işi	Onların sana veya senin onlara işiniz düşerse, memlekette temas edilecek kimseler bunlardır.
Törü bir işinde bağırsaklıkın, saŋa bolğa barça kişiler yakın	Bunların işlerini hallederken, merhametli davran; böylelikle bütün bu insanlar sana yakın olurlar.
Özüŋ bulğa iki ajun edgüsi, atıŋ edgü bolğay yadılğay küsi	Böylece kendin her iki dünya nimetini elde edersin; iyi nâm kazanırsın ve şöhretin dünyaya yayılır.
Evlik Negü Teg Almaknı Ayur	Nasıl Evlenileceğini Söyler
Kalı evlik almak tilese özüŋ, talusın tile ked yiti kıl közüŋ	Eğer evlenmek istersen, çok dikkatli ol ve iyi bir kız ara.
Köki edgü bolsun uruğ hem tarığ, uvutluğ sakınuk tilegil arığ	Alacak kimsenin soyu-sopu ve ailesi iyi olsun; kendisinin de haya ve takva sahibi, temiz olmasına dikkat et.
Usa ev kızı al elig tegmedük, seniŋde adın er yüzin körmedük	Alacaksan, el değmemiş ve senden başka erkek yüzü görmemiş olan, bir aile kızı almağa çalış.
Seni sevge sendin adın bilmegey, yarağsız ya teŋsiz kılık kelmegey	Böylesi seni sever ve senden başkasını tanımaz, yakışık almayan münasebetsiz hareketlerde de bulunmaz.
Özüŋde kodı al kisi alsa sen, bedük tüp ke yakma bulun bolğa sen	Evleneceksen, kendinden aşağı derecede biri ile evlen; kendinden yüksek ailelere yaklaşma, sonra onun esiri olursun.
Negü ter eşitgil sınamış kişi, sınamış kişiniŋ bışığ ol işi	Tecrübe etmiş olan insan ne der, dinle; tecrübeli insanın işi dâima mükemmeldir.
Kisi alsa özde kodı al köni, sevinçin keçürgey sen üdlek küni	Evleneceksen, kendinden aşağı derecede biri ile evlen; ömrünü huzur içinde geçirirsin.
Yüzi körki kolma kılınç edgü kol, kılınç edgü bolsa yarutğay seni	Onda yüz güzelliği arama, güzel huy ara; huyu iyi olursa, seni memnun eder.
Kisi alma alsa özüŋke kurı, sen alğıl sakınuk erenler eri	Ey takva sahibi insan, evlenme; evlenirsen, kendi dengin ile evlen.
Yüzi körki kolma kılınç edgü kol, kılınç edgü bolsa tükel bolğa ol	Yüz güzelliği arama, güzel huy ara; huyu güzel olursa, o mükemmel demektir.
Ay körklüg koluğlı munı kolmağıl, kızıl meŋziŋi sen sarığ kılmağıl	Ey güzellik arayan, güzellik arama; sen al yanağını boş yere sarartma.
Kim evlik alayın tese törtte taş, adın almaz evlik ayâ erde baş	Evlenmek isteyen kimseler şu dört nevi kadın ile evlenirler, ey erkeklerin ileri geleni.
Biregü bay evlik tiler üstikip, takı biri körklüg tiler köz tikip	Biri zengin kadın ile evlenmek ister; biri güzel olmasını ister ve ona göz diker.
Takı bir uruğluğ tüp aslı kolur, uluğluk atıŋa küvenür bolur	Bir başkası soyu-sopunun asîl olmasını ister ve bu asalet payesi ile iftihar eder.
Takı biri yinçge sakınuk tiler, anı bulsa terkin aŋar öz ular	Başka biri de çok takva sahibi olmasını arzular; onu bulunca, ken dişini ona derhâl kaptırır.
Bularda talusın ayayın saŋa, kisi alğu erse kulak tut maŋa	Bunlardan hangisinin daha iyi olduğunu sana söyleyeyim; evlenmek istersen, bana kulak ver.
Ayâ bay tilegli sen evlik talu, bulun bolmağıl sen ay bilgi tolu	Ey seçkin ve bilgili insan, sen zengin bir kadın ile evlenmek isteyerek, kendini onun esiri durumuna sokma.
Bedütgey tilin köŋli neŋke bolup, kötürgü kerek neŋ tilese kolup	O malına güvenerek, dilini uzatır; o bir çok şeyler ister ve onun bütün bu arzularını yerine getirmek icap eder.
Ayâ körk tilegli kişi edgüsi, kisi körki kolma bodun külgüsi	Ey güzellik arayan insanların iyisi, kadında güzellik arama, âleme maskara olursun.
Tozu halk sever ol kisi körkini, meger teŋri fazlı küdezse anı	Kadının güzelini her kes arzular; fakat onu ancak Tanrının fazlı koruyabilir.
Ayâ tüp tilegli bedüklük bile, uçuz kılmağu öz bedük tüp bile	Ey asalet ve büyüklük arayan insan, bu asîl aile içinde küçük mevkie düşme.
Uruğluğ tarığlığ bedükler tili, bedükrek bolur bolma evçi kulı	Soyu-sopu büyük olan kimseler yüksekten konuşurlar; sen kadın esiri olma.
Ay yinçge sakınuk tilegli ınal, munı bulsa bulduŋ bu tört neŋ tükel	Ey alacağı kadının takva sahibi olmasını isteyen bey-zâde, böylesine rastlarsan, her dört şeyi de bir arada elde etmiş olursun.
Kalı bulsa edgü sakınuk tişi, yava kılma alğıl ay edgü kişi	Eğer iyi ve takva sahibi bir kadın bulursan, bu fırsatı kaçırma, derhâl evlen, ey iyi insan.
Tilek baylık erse tire birge neŋ, bayutğay seni ol kızıl bolğa eŋ	Arzun zenginlik ise, o tasarruf ederek, seni zenginleştirir ve yüzünü güldürür.
Kılınçı köni erse körki kelir, tişi körki kılk ol biligli bilir	Ahlâkı dürüst olan kimse güzel görünür; kadının güzelliği onun tavır ve hareketidir; bunu bilen bilir.
Sakınuk arığ bolsa aslı bolur, ol üç neŋ bu yerde bolur ay unur	Kadın takva sahibi ve temiz olursa, asîl demektir ve diğer üç şey de onda birleşir, ey kudretli insan.
Sakınuk tile sen kisi ay bügü, sakınuk bulunsa bolur törtegü	Ey hakîm insan, takva sahibi olan kadın iste; takva sahibi biri bulunursa, her dört şey onda birleşmiş olur.
Munı teg bulur erse sen bir tişi, katığlan yava ıdma ersig kişi	Böyle bir kadın bulursan, çabuk davran; fırsatı kaçırma; ey mert kişi.
Oğul Kız Tuğsa Neteg İgidgüsin Ayur	Çocukların Nasıl Terbiye Edileceğini Söyler
Oğul kız törüse seniŋ ay teŋin, eviŋde igidgil igidme öŋin	Senin ay gibi bir oğlun veya kızın doğarsa, onu kendi evinde terbiye et, bu işi başka ellere bırakma.
Avurtası edgü kişi tut arığ, oğul kız arığ kopğa turğay fâriğ	Süt ninesi olarak iyi ve temiz bir kadın tut; oğlun kızın temiz büyür ve uzun ömürlü olur.
Oğul kızka ögret bilig hem edeb, aŋar iki ajun anıŋ asğı tap	Oğul-kıza bilgi ve edep öğret; bu her iki dünyada onlar için faydalı olur.
Oğulka kisi al kızığ erke ber, sakınçsız tirilgil ayâ kutluğ er	Oğula kız al, kızı ere ver; ömrünü derdsiz geçir, ey mes’ûd insan.
Kamuğ erdem ögret oğulka tükel, ol erdem bile bu tere berge mâl	Oğula bütün faziletleri tam olarak öğret; o bu faziletler ile ileride mal sahibi olur.
Süre ıdma boşlağ oğuluğ yava, yava bolğa boşlağ yügürgey eve	Oğulu başı-boş dolaşmağa bırakma; başı boş kalırsa, her tarafa gider ve yazık olur.
Kızığ tutma evde uzun begsizin, ökünç birle ölgey özüŋ igsizin	Kızı çabuk evlendir, uzun müddet evde tutma, yoksa hastalığa lüzum kalmadan, yalnız bu peşimanlık seni öldürür.
Ayâ koldaş ardaş söz aydım kese, bu kız toğmasa yeg tirig turmasa	Ey dost arkadaş, sana kesin bir söz söyleyeyim; bu kızlar doğmasa, doğarsa yaşamasa daha iyi olur.
Kalı tuğsa yegrek aŋa yer koyı, evi bolsa koşnı ölügler toyı	Eğer dünyaya gelirse, onun yerinin toprağın altı veya evinin mezara komşu olması daha hayırlıdır.
Tişilerni evde küdezgil tuçı, tişiniŋ taşı teg bolumaz içi	Kadınları her vakit evde muhafaza et; kadının içi dışı gibi olmaz.
Yatığ evke ıdma çıkarma tişig, körüp yolda alğan köz ol bu kişig	Yabancıyı eve sokma, kadını dışarıya çıkarma; bu kadınları sokakta gören göz onların gönlünü çeler.
Közün körmese ârzû kolmaz köŋül, közüŋ körse köŋlüŋ kolur ay oğul	Göz görmezse, gönül arzu etmez; ey oğul, gözün görürse, gönlün arzular.
Közüŋni küdezgil köŋül kolmağay, köŋül kolmasa öz bulun bolmağay	Gözünü gözetirsen, gönülün bir şeye akmaz; arzu etmeyince de, insan hiç bir şeye kapılmaz.
Tişig katma erke yegü içgüde, kalı kattıŋ erse keçer keçgüde	Yemekte, içmekte kadınları erkeklere katma; eğer katarsan, ölçüyü kaçırırlar.
Tişig ıdma evde öŋin çıkğalı, kalı çıksa yitrür könilik yolı	Kadını evden dışarı bırakma; eğer çıkarsa, doğru yoldan şaşar.
Tişi aslı et ol küdezgü etig, yıdır et küdezmese bolmaz itig	Kadının aslı ettir; eti muhâfaza etmeli; gözetmezsen, et kokar; bunun çâresi yoktur.
Ağır tut tişig sen negü kolsa bir, eviŋ kapğı bekle yırak tutğıl er	Kadına saygı göster, ne isterse, ver; evin kapısını kilitle ve eve erkek sokma.
Vefâ yok bularda ozadın berü, közi kança baksa bu köŋli naru	Bunlarda öteden beri vefa yoktur; gözleri nereye bakarsa, gönülleri oraya akar.
Cefâ birle önmiş igidmiş yığaç, yimişi ağu ol aŋar bolma aç	Onlar zahmetle süren ve yetişen bir ağaca benzer; meyvası zehirdir, ona karşı iştiha ve ihtiras besleme.
Neçe miŋ azığlığ eren erkeki, tişilerde ötrü üzüldi köki	Nice bin kudretli ve erlerin eri erkekler kadınlar yüzünden mahvolup gitmişlerdir.
Neçe kızğu eŋlig yüzi suvluğ er, tişilerde ötrü özi boldı yer	Nice al yanaklı ve yüzü sıhhatle pırıl-pırıl parlayan erkekler, kadınlar yüzünden, toprak olup-gitmişlerdir.
Tümen miŋ külüg çavlığ ersiglerig, tişiler anı yerke kömdi tirig	Bu kadınlar binlerce namlı ve şöhretli kahramanları diri-diri yere gömmüşlerdir.
Negü teg küdezgü olarığ tutup, küdezigli teŋri küdezsü utup	Onları nasıl zapt ve rapt altına alabilirsin; meğer ki, her şeyi koruyan Tanrı onlarla başa çıksın.
Elig Asrakılarığ Negü Teg Tutğusın Ayur	Hizmetçilere Nasıl Muamele Edileceğini Söyler
Yeme edgü tutğıl elig asrakığ, yegü içgü bergil bütür oprakığ	Bir de hizmetçilere iyi muamele et; onlara yiyecek, içecek ver ve giyeceklerini eksik etme.
Küçiŋe teŋeşi yüdürgil yükin, ayıtğay seniŋdin bayat erkligin	Onlara kudretleri nisbetinde iş ver; kadir Tanrı bunların hesabını senden soracaktır.
Ayı artuk emgek tegürme aŋar, bayat ol saŋa hasmı andın sıŋar	Onlara kudretlerinin fevkinde işler yaptırıp, eziyet etme; aksi hâlde karşında Tanrıyı bulursun.
Olar ma bayat kulları ol kamuğ, aŋar küç kılıp özke alma tamuğ	Onlar da Allahın kuludur; onlara zulüm ederek, kendine cehennemi satın alma.
Uluğ sen olar boldı sende kiçig, kiçigke uluğ boldı açığ süçig	Sen büyüksün, onlar senden küçüktür; büyük küçüğe karşı dâima lütufkâr ve müşfik olur.
Uluğ bolduŋ erse kiçig tut köŋül, uluğka kiçiglik yaraşur oğul	Ne kadar büyük olsan da, alçak gönüllü ol; ey oğul, büyüğe tevâzû yakışır.
Negü ter eşitgil ukuşluğ saŋa, bu söz işke tutğıl ay bilgi keŋ e	Dinle, akıl sahibi sana ne der, ey geniş bilgili insan, bu söze göre hareket et.
Kalı bolsa sen beg bodunka uluğ, köŋül til kiçig tut özüŋke yuluğ	Eğer sen bey ve halkın büyüğü olursan, buna karşı tevâzû ve nezâket fedakârlığını göze al.
Özüŋni unıtma yaŋılma yorık, kelir kutka yapma selâmet yoluğ	Kendini unutma, hareketlerinde doğru yoldan şaşma; saadetin yolunu kapama ki, o sana sağ-sâlim erişebilsin.
Eviŋ barkıŋ ked arığ tut silig, saŋa kelge devlet akı keŋ elig	Evini-barkını çok temiz ve pâk tut; ey cömert ve açık elli insan, bu sana saadet getirir.
Aş içgü tuz etmek yeme keŋrü tut, atıŋ edgü bolğay kelü berge kut	Bir de yiyeceği, içeceği ve tuz-ekmeği bol tut; iyi nâm kazanırsın ve saadet sana yâr olur.
Kirişke yaraşı çıkış kıl yakın, çıkış bolsa terkin kirişke bakın	iradına göre masrafını ayarla; masrafına göre de derhâl iradını tanzim et.
Alımka berimke oŋay edgü bol, kayu üdte kılsa açuk bolğa yol	Alırken-verirken kolaylık göster ve dürüst hareket et; böyle yaparsan, yolun her vakit açık olur.
Elig tarlıkı tegse emdi saŋa, kişike muŋadma ay ersig toŋa	Eğer elin dara girerse, ey mert yiğit, başkalarına bundan sızlanma
Severiŋ eşitgey elig tutmağay, sini sevmegüçi küle tınmağay	Sevenlerin duyar, fakat yardımına koşmazlar; seni sevmeyenler ise gülmek için bir fırsat bulurlar.
Uçuz tutğa koldaş adaş ya kadaş, anıŋ ağrığında köŋül bolğa baş	Arkadaş, dost veya kardeş nazarında itibârın kalmaz ve bunun acısından gönülün yaralanır.
Kişi edgüsiŋe katılğıl karıl, kişi bol kişiler arala tiril	iyi insanlara katıl ve onlarla münâsebette bulun; insan ol ve insanlar arasında yaşa.
Ülüşlerde turma ya tutma neŋiŋ, ökünçün sarığ bolğa kızğu eŋiŋ	Hisseli işlere girişme ve böyle işe mal yatırma; al yanağın peşimanlıktan sararır.
Uluğ yolka tutma sen ev bark yakın, tokığay yoduğ sen munı ked sakın	Evin-barkın büyük ve işlek yollara yakın olmasın, sana zararı dokunur; bunu iyice düşün.
Begig koşnı kılma ya yadğun ögüz, hisârka yakın turma ay köŋli tüz	Beye veya taşan nehre komşu olma; hisara yakın durma, ey dürüst kalpli insan.
Bu üç koşnılıktın saŋa asğı yok, anıŋ yası tegse aŋar osğı yok	Bu üç komşuluktan sana bir fayda olmadığı gibi, bunlardan gelecek zarar da önlenemez.
Ev almak tilese ayıt koşnısın, yer almak tilese ayıtğıl suvın	Ev almak istersen, komşusunu sor; yer almak istersen, suyunu sor.
İsizke katılma selâmet yorı, kılınçıŋ köni tut kevel teg küri	Kötüye katılma, selâmetle yürü, dâima doğru ve dürüst ol; küheylân gibi, meydanda cevelân et.
Barığ tapkıl emdi beg atın alın, sakınç kısğa tutğıl sevinçin salın	Ne varsa, ona kanâat et, bey adını al; hırsına hâkim ol ve huzur içinde yaşa.
Ölümüg unıtma odulğay özüŋ, idiŋni unıtma açılğay közüŋ	Ölümü unutma, gaflete düşmezsin; rabbini unutma, gözün kapalı kalmaz.
Sözüŋ saknu sözle sakınç kelmegey, yava kılma üd kün ökünç bolmağay	Sözünü düşünerek söyle, sana keder gelmez; hayatını boşuna geçirme, peşiman olmazsın.
Küvezlenme artuk turı bolğa sen, saran bolma artuk söküş bulğa sen	Çok gururlanma, her kes senden tiksinir; çok hasis de olma, sana söğerler.
Negü ter eşit köŋli alçak kişi, kişilik kılığlı kişilik tuşı	Alçak gönüllü ve insanlığa karşı insanlık gösteren adam ne der, dinle.
Özüŋ edgü atlığ bolayın tese, akı bolğıl artuk katığlan usa	İyi nâm kazanmak istersen gayret et, çok cömert olmağa çalış.
Boşuğ kul kılayın tese belgülüg, akı bol üle neŋ kötürdüŋ ülüg	Hür insanı gerçekten kul etmek istersen, cömert ol, mal dağıt; karşılığını görürsün.
Başım kökke tegsün tese sen turup, bilig birle işle kamuğ iş körüp	Bir gün başının göklere ermesini istersen, her işi dikkatle ve bilgi ileyap.
Ajunka yadılmak tilese atıŋ, ümeg edgü tutğıl yügürdi atıŋ	Adının dünyaya yayılmasını istersen, yolcuya iyi muamele et, adın dünyayı dolaşır.
Erejlig bolayın tese sen özün, osallıknı kodğıl ay kılkı tüzün	Huzur içinde yaşamak istersen, ey yumuşak huylu insan, ihmalkârlığı bir tarafa bırak.
Kılayın tese sen bayatka tapuğ, et özke ömiş berme yapğıl kapuğ	Tanrıya kulluk etmek istersen, vücûda arzuladığı şeyleri verme ve bunun kapısını kapat.
Kamuğ edgülükke tegeyin tese, et özni kısa tut havânı basa	Her türlü iyiliğe erişmek istersen, vücûdu zapt ve rapt altına al ve nefsine hâkim ol.
İdi yakşı aymış sakınuk kişi, bu söz işke tutğıl ay kılkı saşı	Takva sahibi çok güzel söylemiş, ey ürkek ve mütereddit insan, buna göre hareket et.
Bu et özke berme tilek ârzûsın, tilek bulsa yeyür idisi başın	Bu vücûdun dilek ve arzusunu yerine getirme; dileğine kavuşursa, sahibinin başını yer.
Muŋar edgü kılsa bu isiz kılur, isiz kılsa boynın eger erksizin	Ona iyilik yaparsan, o sana kötülük eder; ona kötülük yaparsan, çaresiz, sana karşı boyun eğer.
Sözin kesti ögdülmiş aydı kadaş, bu yaŋlığturur âm yorıkı adaş	Öğdülmiş sözünü bitirdi ve:-— Ey kardeş avamın tavır ve hareketi böyledir — dedi —
Ayu berdim emdi eşitti özüŋ, munı uktuŋ erse kesildi sözüg	işte, duyduğun gibi, sana izah ettim; bunları anladınsa, artık soracak bir şeyin kalmamıştır.
Odgurmış suali Öğdülmişke	ODGURMIŞ’IN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yanut berdi odğurmış aydı bu söz, eşittim tükelmen ayâ kılkı tüz	Odgurmış cevap verdi ve:—Ben bu sözlerin hepsini dinledim, ey dürüst tabiatli insan — dedi —
Takı bir sözüm bar ayıtğu saŋa, anı ma ayu ber aça sen maŋa	Sana soracak bir şeyim daha var, onu da bana izah et.
Katılsa özüm men kişiler bile, barışğu kelişgü kerekmen küle	Ben insanlara karışırsam, onlara gidip-gelirken, bunu endişesiz ve huzur ile yapmam lâzımdır.
Seziksiz meni aşka ündegeler, men ündep olar ma maŋa kelgeler	Şüphesiz, beni yemeğe çağıracaklar ve ben çağırınca, onlar da bana geleceklerdir.
Neteg barğu aşka neteg yegü aş, okısa negü teg okığu adaş	Yemeğe nasıl gitmeli ve yemeği nasıl yemeli; çağırırken de nasıl çağırmalı, ey kardeş.
Munı ma ayu ber maŋa belgülüg, bu iştin yeme ök alayın ülüg	Bunu da bana açık olarak söyle, bu hususta da bir az malûmatım olsun.
Öğdülmiş Odgurmışka Aşka Barmak Törüsin Ayur	Öğdülmiş Odgurmış’a Ziyâfete Gitmek Âdabını Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı bu ma, kerekligturur bu kadaş aysa ma	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Ey kardeş, bu da izah edilmesi gereken bir şeydir — dedi —
Üküş törlüg ol bu okığu kişi, telim törlüg ol bu konukluk aşı	Çağıran kimseler muhtelif sınıf ve tabakalara mensup olduğu gibi, ziyafetler de türlü-türlü olur.
Olarda birisi küdenke aş ol, ya sünnet aşı ya toğursa oğul	Bunlardan biri — düğün ziyafetidir; biri de—ya bir oğlun doğumu sünneti dolayısiyle verilen ziyafettir.
Ya iş tuş okığay ya koldaş adaş, uluğ ya kiçig tut yakın ya kadaş	Birde eş, dost yahut arkadaş, ahbap, büyük veya küçük, yakın veya veya kardeş ziyafete çağırır.
Yoğ aşı bolur ya ölüg atıŋa, ya ol at bulup aş berür yatıŋa	Yahut bir ölü için yapılan yog aşı olur yahut biri bir rütbe alınca, başkalarına ziyafet çeker.
Bularda kayu erse aş suv yegü, anı teŋle barğu azu barmağu	Bu ziyafetlerden hangisine gitmek ve hangisine gitmemek icap ettiğini bilmek lâzımdır.
Adaş koldaş ardaş kadaş aşları, bolur erse körgü barıp işleri	Arkadaş, dost, ahbap ve kardeş ziyafetleri olursa, oraya gidip eşi, dostu görmelidir.
Turu bergü aşta körüp yat bazığ, aş içgü tegiri üküş ya azığ	Ziyafette bilhassa yat ve yabancılara itina göstermeli, yiyecek ve içeceğin az veya çok dağıtılmasına dikkat etmelidir.
Yakın koşnı aşnı aş itse saŋa, azu teŋrilik iş okısa toŋa	Yakın komşu senin için bir ziyafet verir yahut âhiret kardeşin seni davet ederse, ey yiğit,
Olarka yeme bar küdezgil köŋül, sevindür olarnı sevin ay oğul	Onlara git, gönüllerini kırma; onları sevindir ve kendin de sevin, ey oğul.
Kalı itseler aş saŋa oğrayu, ol aşka yeme bar sevindür yeyü	Eğer senin için bir ziyafet çekerlerse, o ziyafete de git; yemeklerini yiyerek, onları memnun et.
Apaŋ munda taştın bolur erse aş, aŋar barmasa yeg köŋül bolğa baş	Bunların dışında başka ziyafetlere davet ederlerse, bunlara gitmemek daha iyidir, gönlün yaralanır.
Yazım ya yitim bolğa oldruğ turuğ, yavuz bolğa köŋlüŋ ay edgü uruğ	Oturma yerleri yarım-yamalak olur; duracak yeri bulunmaz; ey asîl nesepli insan, kalbin kırılır.
Ya esrük tütüş kılğa ahsumlağay, aşıŋ siŋmegey tek köŋül ağrığay	Ya ziyâfettekiler sarhoş olup, kavga ederler; yediğin içine sinmez, sâdece canın sıkılır.
Kamuğ bir todum yem aş içgü üçün, özüŋni uçuz kılmağıl sen küçün	Bir doyumluk bu’ yiyecek ve içecek için, kendini zorla itibardan düşürme.
Negü ter eşitgil boğuz tıdğuçı, özi boğuzıŋa erk bolup tutğuçı	Boğazına hâkim olan ve icap ettiği zaman kendisini yemekten men’ edebilen insan ne der, dinle.
Boğuzuŋ küdez bolma erniŋ eli, bu boğuzuŋ üçün bolma yalŋuk kulı	Boğazını gözet ve aşağılık insan olma; bir boğaz için, insanların kulu durumuna düşme.
Telim kördüm emdi ağır bolmış er, tıdumadı boğuzı üçün boldı yer	Şimdiye kadar itibarda bulunmuş bir çok kimseleri gördüm; boğazlarına hâkim olmadıkları için, toprak ölup-gittiler.
Üküş kördüm ilde bedümiş erig, bulun kıldı boğuzı töşendi yerig	Memlekette yükselmiş bir çok insan gördüm; boğazlarının esiri oldular ve toprağa düştüler.
Telim baynı kördüm boğuz bulnadı, özi boldı müflis çığaylık yedi	Bir çok zenginler gördüm, boğazlarının esiri oldular ve böylece iflâs ederek, tekrar fakirliğe düştüler.
Boğuzka bulun bolma boğuzı uluğ, boğuzka bulun bolsa bolmaz yuluğ	Boğazın esiri olma, ey boğazına düşkün adam; bağazın esiri olursan, bir daha bu esaretten kurtulamazsın.
Kayu törlüg aşka barır erse sen, edeb birle aş ye bilir erse sen	Hangi ziyafette olursa-olsun, yemek yerken, mümkün olduğu kadar, edep dâiresinde hareket et.
Törü bilmez ögsüz kılıksız kişi, törülüg kişi körse yaŋlur başı	Usûl bilmez, akılsız ve nasıl hareket edeceğini bilmeyen kimseler, usûle vâkıf insanları görünce, şaşırır-kalırlar.
Seniŋde uluğ aşka sunsa elig, sen ötrü elig sun bu ol kör bilig	Senden büyük yemeğe başladıktan sonra, sen elini uzat; bak, âder böyledir.
Oŋ elgiŋ bile sun bayat atı ay, yegü üdregey hem özüŋ bolğa bay	Yemeğe sağ elini besmele ile uzat; böylece yemeğin bereketi artar, sen de zengin olursun.
Kişi utrukı türmek alma tigü, öz utru negü erse alğu yegü	Başkasının önündeki lokmalara dokunma; kendi önünde ne varsa, onu al ve ye.
Bıçak tartma anda kötürme süŋük, ayı bolma kovdaş ne silkim sepük	Sofrada bıçak çıkarma ve kemik sıyırma; çok obur olma ve pek de sünepe oturma.
Neçe me tok erse yeyü turğu aş, kişi aş kişike körü ber kadaş	Ne kadar tok olursa-olsun, insan ikram edilen yemeği reddetmemelidir; ey kardeş, yemeği adamına göre ikram et.
Yegü alsa tişle uşak tançula, işig aşnı ürme sen ağzıŋ bile	Yemeği alınca, ısır ve ufak-ufak çiğne; sıcak yemeği ağzın ile üfleme.
Yer erken aşığ türtme tirki öze, kişi körki buzma kılınçıŋ tüze	Yemek yerken, sofra üzerine sürünme; insanların huzurunu kaçırma, hareketine dikkat et.
Törüsüzlük ol bu törüçe yorı, törüsüz kişiler kişike korı	Bütün bunlar usûl bilmezlikten ileri gelir, usûle uygun hareket et; usûl bilmeyen insanların başkalarına zararı dokunur.
İdi yakşı aymış törülüg kişi, törü bilse yalŋuk bulur tör başı	Usûl bilen kimse çok güzel söylemiş; insan usûl bilirse, baş-köşeye geçer.
Kamuğ neŋke öŋdi törü bar sözi, törü tüz yorıtsa yarur er yüzi	Her şeyin usûlü, âdap ve erkânı vardır; usûlü tam olarak tatbik eden kimsenin yüzü güler.
Kılıksız törü öŋdi bilmez kişi, kişike katılsa itilmez işi	Usûl, âdap ve erkânı bilmeyen kimse insanlara katılırsa, işinde muvaffak olamaz.
Aşığ tatğanu ye sen elgiŋ sunup, seni körse evlik sevinsün turup	Yemeğe elini uzat, haz ve arzu ile ye; ev hanımı, seni görerek, memnun olsun.
Kişi emgek ıdsa saŋa itse aş, yava kılma emgek anı kılma baş	însan zahmet edip, sana ziyafet hazırlarsa, bu zahmeti boşa çıkarma; onun hatırını kırma.
Köni sözlemiş körse köŋli oduğ, sözi körse mani berür tü boduğ	Gönülü uyanık insan çok doğru söylemiş; dikkat edersen, onun sözü çok renkli ve manalıdır.
Kişi köŋli yuvka sırınçğa sanı, idi ked küdez sınğa serme anı	insanın gönülü incedir, o bir sırçaya benzer; ona çok dikkat et, kaba söz söyleme, kırılır.
Serilse kişi köŋli kitti tatığ, yakınlık kesildi yıradı asığ	İnsanın gönülü kırılırsa, işin tadı kaçar, yakınlık uzaklaşır ve ondan faydalanmanın arkası kesilir.
Yakınlık tilese küdezgil köŋül, köŋül sınsa killi yakınlık tüŋül	Yakınlık istersen, gönülü gözet; gönül kırılırsa, yakınlık gider ve bil ki, artık o senin dostun değildir.
Aşığ teŋleyü ye yeme aş üküş, maŋa mundağ aydı ukuşluğ küsüş	Yemeği ölçülü ye, çok fazla yemek yeme; akıllı ve aziz insan bana böyle dedi.
Üküş yeglilerniŋ aşı yeg bolur, aşı yeg kişi tutçı iglig bolur	Çok yiyenlerin yemeği hazmolunmaz; yemeği iyi hazmedemeyen kimseler dâima hasta olurlar.
Boğuzdın kirür ig boğuzuğ küdez, aşığ teŋleyü ye yegü içgü az	Hastalık boğazdan girer, boğazı koru, yemeği ölçü ile ye; insan her vakit az yeyip, az içmelidir.
Bu ığ tutsa terkin kişig yavrıtur, anı emlemese ölüm tavratur	insana bir hastalık gelirse, onu derhâl kuvvetten düşürür; tedavi edilmezse, ölüm koşar-gelir.
Yeme yakşı aymış otaçı hakim, hakimler sözini yavuz tigli kim	Tabip hakîm de çok güzel söylemiş; hakimlerin sözüne kim fena diyebilir.
Ölümdin yumuşçı ig ol aşnusı, kişi igledimü ölüm koşnısı	Hastalık ölümün ilk habercisidir; insan hastalandımı, ölüm yanı başındadır.
Belâ mihnet ol ig ölüm tutğakı, ölümde tatığ yok azu yakşısı	Hastalık belâ ve mihnettir ve ölümün öncüsüdür; ölümün zevki yoktur, onun iyisi olmaz.
Kişimen tegüçi apa oğlanı, isig tumlığığ bilgü adra anı	Ben insanım — diyen âdem-oğlu sıcağı ve soğuğu ayırt edebilmelidir.
Tadu bilgü aşnu yaraşık yese, taduka yaraşmaznı kodğı usa	Uygun olan şeyleri yemek için, önce tabiatı bilmeli; tabiata uygun olmayan yemeklere mümkün mertebe yanaşmamalıdır.
İsig artsa terkin soğık iç öze, soğık artar erse isigin tüze	Sıcaklık fazlalaşırsa, üzerine derhâl soğuk bir şey içmeli; soğukluk fazlalaşırsa, onu sıcak ile tâdil etmelidir.
Yegit erse yaşıŋ yaz erse yılıŋ, soğık işke tutğıl üşütür kanıŋ	Yaşın genç ve ömrün bahar yıllarında ise, soğuk şeyler kullan, kanın bunları ısıtır.
Yaşıŋ kırkta keçse kün ay erse küz, isig neŋ bile sen özüŋ tabı tüz	Yaşın kırktan fazla ve mevsim son bahar ise, tabiatini sıcak şeyler ile tanzim et.
Yaşıŋ erse altmış üdüŋ erse kış, isig işke tutğıl soğık kılma iş	Yaşın altmış ve vaktin de kış ise, sıcak şeyler kullan; soğuk şeyler ile arkadaşlık etme.
Kuruğ tumlığ artsa isig öl anut, bu iki aŋar kılğa evre yanut	Kuruluk ve soğukluk fazlalaşırsa, sıcak ve yaş şeyleri hazır tut; bu ikisi onlara karşı koyar.
Bu öl tumlığ artsa saŋa kılsa yas, isigin kuruğun anı yandru bas	Bu yaşlık ve soğukluk fazlalaşır ve sana zarar verirse, sıcak ve kuru şeyler ile onları karşıla.
Taduŋ tumlığ erse isigin küçe, isig erse tumlığ yeyü tur içe	Tabiatın soğuk ise, onu sıcakla kuvvetlendir; sıcak ise, soğuk şeyler ye ve soğuk şeyler iç.
Kalı samduy erse taduŋ belülüg, isigli soğıklı ara bir ülüg	Eğer tabiatın kat’î olarak ılık ise, onu, sırasına göre, sıcak ve soğuk şeyler ile besle.
Bu yaŋlığ küdezgil taduŋnı köni, esen bolğa inçin tiriglik küni	Tabiatini bu şekilde tanzim et, hayatın huzur ve sıhhat içinde geçer.
Negü ter eşitgil otaçı sözi, munıŋ manisi uk tirilgil kozı	Tabip ne söylemiş, dinle; bunun mânasını anlayarak yaşa, kuzum.
Özüŋ tabını men ayayın yora, kızıllı sarığlı ürüŋli kara	Ben senin tabiatini izah edeyim; bu ya kızıl, sarı, ak veya kara olur.
Bularda birisi biriŋe yağı, yağusa yağıka yağı adrara	Bunlardan her biri diğerlerine düşmandır; düşman düşmana yaklaşınca, bu renkler ile ayırt edilir.
Ukuşluğ kerek öz taduğ teŋlese, yaraşık ne erse anı ok yese	Tabiati mutedil tutmak için, insanın akıllı olması gerektir; uygun olan ne ise, ancak o şeyler yenmelidir.
Kişi yılkı birle adırtı bu ol, taduka yaraşık yese ay oğul	İnsan ile hayvan arasındaki fark, tabiate uygun şeyleri yemekle belli olur, ey oğul.
Negü ter eşit emdi kökçin sakal, uka bar munı sen turu kalma kal	Şimdi ak-sakal ne der, dinle; bunu anlamağa çalış ve ihtiyarlığında şaşırma.
Kişi kırk yaşap öz tadu bilmese, tükel yılkı ol bu neçe sözlese	İnsan kırk yaşına gelir ve kendi tabiatini bilmezse, nutuk sahibi olmasına rağmen, o tam bir hayvandır.
Sınayu körü bilmese er bilig, kişike samağu anı ay silig	Tecrübe ve görgüsünden bilgi edinmeyen kimseyi insandan saymamalı, ey temiz kalpli insan.
Başında keçip er yorık tüzmese, köni sözlemiş boldı yılkı tese	Tecrübelerine rağmen, hareketini tanzim edemeyen kimseye “hayvan” derlerse, doğru söylemiş olurlar.
Üd üdlek keçip bolmasa er bügü, kişi tep atamağu yılkı tegü	Zaman geçtiği hâlde, hikmet sahibi olmamış ise, ona “insan” değil “hayvan” demelidir.
Körü barsa yakşı ayur emçiler, aşığ az yese er esenin küler	Dikkat edersen, tabipler çok iyi söylemişler : insan yemeği ne kadar az yerse, o kadar sıhhatli ve neşeli olur.
Esenlik tilese kör igsizlikin, az atlığ otuğ ye tiril ay tigin	Dâima sıhhatte kalmak ve hiç hasta olmamak istersen, “az” adlı ilâç ye ve öyle yaşa, ey bey-zâdem.
Öz inçlik tilese ereji uzun, til atlığ etig ye tiril ay tüzün	Uzun zaman huzur içinde ve rahat yaşamak istersen, “dil” adlı eti ye ve öyle yaşa, ey temiz kalpli insan.
Öğdülmiş Odgurmışka Aşka Okımak Törüsin Ayur	Öğdülmiş Odgurmış’a Ziyafete Davet Usûlünü Söyler
Kalı sen okıyın tese sen kişig, okığıl velikin ked itgil işig	Eğer sen başkalarını davet etmek istersen, davet et, fakat bunun için evvelce çok iyi hazırlık gör.
Ayak tirki ev bark arığ tut töşek, töşegil aş içgü yeme ked kerek	Ev-bark sofra ve tabakların temiz, odan minderlerle döşenmiş, yiyecek ve içeceklerin de seçkin olmalıdır.
Arığ it aş içgü tatığlığ silig, yesü ârzû birle sunuğlı elig	Misafirlerin arzu ile yiyebilmeleri için, yiyecek ve içeceklerin temiz ve lezzetli olması lâzımdır.
Okımasa aş suv müni bir bolur, okısa körügli birig yüz kılur	Ziyafete davet etmezsen, bir kusur işlemiş olursun; davet edersen, gelenler, bir kusur yerine, bin kusur bulurlar.
Usa edgü itgil sen aş suv arığ, todup kopsu barsu keligli arığ	Bütün misafirlerin sofradan doyarak kalkması için, yiyecek ve içeceği mümkün mertebe iyi ve temiz hazırla.
Adaşığ kadaşığ yırak ya yakın, tözüg aşka ünde küdezgil hakın	Arkadaş, kardeş, uzak ve yakın, her kesin hakkını gözet ve onları yemeğe davet et.
Keliglisi kelgey kalı kelmese, köŋül kalmağay kör anıŋda basa	Gelen gelir; gelmeyenler olursa, onların da hatırı kalmamış olur.
Boğuz övkesi bolsa yavlak bolur, öçep kek sürer ölse ötrü kalur	Boğaz meselesinden doğan öfke çok fena bir şeydir; insan ölünceye kadar kin ve intikam besler.
Körü bar tözüke aş içgü tegür, kinikmiş bar erse yeme aş yitür	Dikkat et, her kese yiyecek ve içecek yetiştir; geciken varsa, onu da yemeksiz bırakma.
Kişi aş yese sen öze içgü tut, anı içse içgü yeme ök anut	Yemekte misafirin içeceğini eksik etme; biri biter-bitmez, diğeri hazır bulunsun.
Kayuda yegü bolsa içgu kerek, yegü içgü birle teŋeşgü kerek	Yemek yenilen yerde içecek de bulunmalı; yiyecek ve içecek birbirine denk olmalıdır.
Yegü bolsa içgü anuk bolmasa, ağu boldı sakın ol aşnı yese	Yemek yanında içecek de hazır olmazsa, o yemek, yiyenler için, zehir olur.
Tilese fukâ ber tilese mizâb, tilese cülengbin tilese cülâb	ister fuka’, ister mîzâb, istersen cülengbîn veya cülâb şertbetlerini ver.
Munıŋda narukı negü bergüŋi, maŋa sen ayıtma ayıtğıl öŋi	Bunlardan başka daha neler vereceğini bana sorma; bunu başkalarına sor.
Uluğlar yese aş tükese yeyü, kiçiglerke bergü aş içgü yegü	Büyükler yemeklerini yeyip sofradan kalktıktan sonra, küçüklere yiyecek ve içecek verilmelidir.
Tözüke tegür aş körü kodmağıl, söke barmasunlar açın ıdmağıl	Her kese yemek yetiştir, hiç kimseyi gözden kaçırma; onları aç bırakma, sana söğerek dönmesinler.
Aş içgü yeseler nukul ur yimiş, kuruğ öl yimiş ur bir ança simiş	Yiyecek ve içecek tamam olunca, çerez ve meyva ver; kuru ve yaş meyva yanında, bir mikdar simiş de bulunsun.
Bıçış kıl küçüŋ yetse bıçğıl ağı, usa tiş teri bir kesilsü çoğı	Hediye ver; gücün yeterse, ipekli kumaş ver; mümkün ise, diş kirası ver ki, gelenlerin ağzı kapansın.
Tükel boldı emdi aş içgü işi, aça ber kapuğ barsa tıdma kişi	Bu ziyafet işi böylece tamam olur, kapıları aç; misafirler gitmek isterlerse, artık onlara mâni olma.
Bu aşka okığlı bolur tört kotu, barığlı yeme tört bolur ay botu	Ziyafete davet edenler dört zümre olduğu gibi, buna icabet eden. insanlar da dört türlü olur, ey yavrum.
Biregü barır aşka ündeseler, aş içgü içer yer negü berseler	Bunlardan biri davet edildiği her ziyafete gider ve ziyafette ne ikram edilirse, yer, içer.
Yana öz eviŋe okımaz kişi, başı bürnü yer evde yalŋuz aşı	Fakat kendisi evine başkalarını çağırmaz; yemeğini evine kapanıp, yalnız başına yer.
Takı bir kişi körse aşka barır, aşın yer anı yandru aşka okır	Biri de ziyafete gider, yemeği yer ve kendisi de onu yemeğe davet eder.
Takı bir kişi aşka barmaz bolup, kişig me eviŋe okımaz körüp	Biri de, kendisi ziyafete gitmediği gibi, başkalarını da evine davet etmez.
Ölüg ol munı sen tirigke sama, katılma muŋar sen tiriglik yeme	Böyle bir insan ölüdür, sen onu diriden sayma; ona katılma ve onunla birlikte bulunma.
Takı bir kotu aşka barmaz okıp, kişig aşka ünder tokımlar tokıp	Bir kısmı da davete gitmez; fakat kendisi, hayvanlar keserek, başkalarını ziyafete çağırır.
Bularda eŋ edgü yorık buturur, bügü bilge ögmiş kılık buturur	Bunlardan en iyisi bu sonuncusudur, hakîm ve âlim insanların beğendikleri hareket de budur.
Kerek aşka barğıl kerek barmağıl, boğuz tıd aş az ye esenin tiril	ister ziyafete git, ister gitme; fakat boğazına hâkim ol, yemeği az ye ve sıhhatle yaşa.
Üküş yegli yalŋuk kör igçil bolur, sarığ meŋzi kovdak atı el bolur	Çok yiyen insan her vakit hastalıklı olur, yüzü sarı, kendisi cılız olur ve itibardan düşer.
Muŋar meŋzeyür kör otaçı sözi, tadu bilgüçi köŋli bilgi yazı	Mizacı bilen, fikir ve bilgisi geniş olan tabip de bu hususta bunu teyit eder bir söz söylemiştir.
Boğuzdın kirür ig kişike aşın, kişig ig karıtur tükemez yaşın	İnsana hastalık boğazdan ve yemekle birlikte girer; hastalık insanı ihtiyarlatır ve o ömrünü tamamlayamaz.
Boğuzuğ küdez tutçı igsiz yorı, kılur ig kişiniŋ yüzini ışın	Boğazı dâima gözet ve hasta olmamağa çalış; hastalık insanın yüzünü yişin yapar.
Bu yaŋlığ bolur kör aş içgü işi, okığlıka barsa ya kelse kişi	Ziyafet işi, gerek davete icabette, gerek başkasını davet ederken, işte böyle olur.
Munu sözledim men eşitti özüŋ, munı tapkıl emdi uzatma sözüg	İşte ben söyledim, sen dinledin; bunu şimdilik kâfi bul ve sözü uzatma.
Bu ol dünyâ hali yorıkı yolı, kişike katılmak tilese kalı	Eğer insanlar arasına karışmak istersen, bu dünyanın hâli, tavrı ve yolu budur.
Ay köŋlüm yarukı hakikat yakın, sözüm manisin uk yeme ked sakın	Ey gönlümün ışığı ve gerçekten yakınım olan insan, sözümün mânasını anla ve iyice düşün.
Odgurmış Öğdülmişke Dünyâdın Yüz Evrüp Barıŋa Tapı Bolmakın Ayur	Odgurmış Öğdülmiş’e Dünyadan Yüz Çevirip, Olana Kanâat Ettiğini Söyler
Yanut berdi odğurmış aydı bu söz, eşittim men emdi eşit evre söz	Odgurmış cevap verdi ve : — Ben sözlerini dinledim; şimdi sen de banların mahzurlu taraflarını dinle — dedi —
Sen aymış bu sözler kim ögrenseler, ajun içre bulğay tilek ârzûlar	Senin söylediğin bütün bu şeyleri insanlar öğrenirlerse, bu dünyada dilek ve arzularına erişirler.
Velikin tiriglik bolurmu yegü, munı bilgü aşnu ay bilge bügü	Fakat hayat yalnız yiyip-içmektenmi ibarettir; ey hakîm âlim, önce bunu bilmelidir.
Kişi munça emgek bile kazğanıp, uzun kalmaz erse nerek neŋ yığıp	Bu dünyada uzun müddet kalmayacak olduktan sonra, insanın bu kadar zahmete katlanıp, bu malı toplaması neye yarar.
Bu dünyâ tileyü yügürse kişi, yatu kaldı tâat tapuğlar işi	insan bu dünya peşinde koşarsa, tâat ve ibâdet işini bir tarafa bırakır.
Bu kün sen maŋa kelmişiŋde berü, baka kör tapuğ barça kaldı turu	Bugün senin bana geldiğinden beri, bak işte, bütün ibâdet olduğu gibi geri kaldı.
Kamuğ bir kişike katılmış üçün, yası munça erse küçeme öçün	Yalnız bir tek insan ile görüşüp-konuşmak beni bu derece zarara sokarsa, artık bana gücenme ve beni zorlama.
Uluş kendke kirse meniŋ bu özüm, kişi birle bolğa işim hem sözüm	Ben kalkıp, kasaba ve şehre inersem, bütün işim-gücüm insanlar ile olacaktır.
Negü teg kılurmen bu tâat tapuğ, yapulğay maŋa bu sıŋardın kapuğ	Ben tâat ve ibâdetimi nasıl edâ edebilirim; bu kapı artık benim içın kapanmış olacaktır.
Kiçiglikte yandım karıdım bu kün, bayat tapğı birle tirildim ögün	Gençlikten ayrıldım, bugün artık ihtiyarladım; hayatımı Tanrıya hamd u sena ve ibâdet ile geçirdim.
Yana yandru yanmak yavalık tapa, yararmu maŋa ay bağırsak apa	Heder olacak bir hayata tekrar geri dönmek bana yakışırını, ey merhametli insan.
Ne edgü bilig berdi bilgi ögüz, eşitgil munı sen ayâ köŋli tüz	Bilgisi ırmak gibi gür akan âlim ne iyi söylemiş; ey temiz kalpli insan, sen bunu dinle.
Yegitlikte kılğıl karılık işi, karısa barır küç yetilmez kişi	İhtiyarlıkta yapılacak işleri gençken yapmağa çalış; insan ihtiyarlayınca, kuvveti kalmaz ve bunlar yapılamaz.
Yegitlikte tavrat bayat tapğı kıl, karılıkta bolmaz munı yetrü bil	Gençlikte davran, Tanrıya ibâdet kıl; ihtiyarlıkta bu yapılamaz, bunu iyice bil.
Kiçig oğlan erken kılınç edgü tut, uluğlukka tegse udınur bu ot	Genç iken iyi hareket etmeğe çalış; ihtiyarlık gelince, bu ateş söner.
Ne edgü bolur kör yegitlik üdün, ülüg alsa özke kamuğ edgüdün	Yiğitlik çağında her iyilikten kendisine bir hisse almak ne kadar güzel bir şeydir.
Ne teŋsiz bolur kör karımış kişi, yava bolsa kılsa yegitler işi	ihtiyarlamış bir kimsenin vaktini heder ederek, gençken yapılması icâp eden şeyler ile uğraşması ne kadar yakışıksız olur.
Tiriglik üçün boldı dünyâ neŋi, tiriglik tükese tüker neŋ muŋı	Dünya malı hayat için yaratılmıştır; hayat sona erince, mal derdi de ortadan kalkar.
Tiriglik uçuktı tirip bu neŋiŋ, anuk kimke kodğu kesilse tınıŋ	Mal toplaya-toplaya hayatın sonuna geldi; nefesin kesilirse, bunları kime bırakacağın bellidir.
Tutayın sen aymış ilig tapğını, tükel bildim iş tuş bodun kılkını	Senin dediğin gebi, hükümdarın hizmetine girdiğimi ve eş-dost ile halkın tavır ve hareketini tam öğrendiğimi düşünelim.
Negü asğı âhır ölür erse öz, saŋa teggüsi yok meger iki böz	Sonunda ölecek olduktan sonra, bunun faydası ne; bütün bunlardan elinde kalacak olan iki bez parçasıdır.
Bu munça isinmek azu tumlımak, tilek iki boldı ay ersig çomak	Sıcakta bu kadar terleyecek ve soğukta bu kadar titreyeceksin ve neticede ıkı arzunu elde edeceksin, ey müslüman yiğit.
Biri dünyâ mâlın bedüse özüŋ, takı bir yorık bolsa ilde sözüg	Biri bu dünya malı ile kendini yükseltmek, biri de memlekette sözü geçen bir adam olmaktır.
İdi edgü erdi bu iki bulup, ölüm tutmasa kalsa meŋü bolup	Eğer bu ikisini elde ettikten sonra, ölümün pençesine düşmeyecek ve burada ebedî olarak kalacak olsa idim, bu çok güzel bir şey olurdu.
Ölüm aldı mendin bu iki tatığ, nerek emdi dünyâ ay bilgi batığ	Bu iki zevki ölüm benim elimden aldıktan sonra, şimdi bu dünyanın bana ne lüzumu var; ey derin bilgili insan.
Kişi kutluğınıŋ bolur belgüsi, küniŋe yegedür anıŋ edgüsi	İnsanlar arasında saadete nail olan kimsenin nişanı olur, onun iyiliği günden-güne artar.
Kalı kutsuz erse kişig tumlıtur, karılık üdinde kılınç artatur	Eğer insan talihsiz ise, o başkalarını kendisinden soğutur ve ihtiyarlık gününde ahlâkı bozulur.
İdi yakçı aymış bügü bilgi keŋ, eşitgil munı sen ayâ kızğu eŋ	Hakîm ve bilgisi geniş olan insan çok iyi söylemiş; ey al yanaklı, sen bunu dinle.
Kişi kutluğı ol neçe ulğadu, baru edgü bolsa isizlik kodu	İnsanların kutlusu yükseldikçe iyi olur ve kötülüğü bırakır.
Tükel belgülüg bil kişi kutsuzı, karıp yügrür erse havâsı udu	Şunu açık olarak bil ki, ihtiyarladığı hâlde, nefsine uyarak, onun peşinde koşan kimse de insanların talihsizidir.
Kanı ol bu dünyâ tilep tutğuçı, öziŋe temür kend tura yapğuçı	Dünyayı isteyip, eline alan ve kendisine demirden şehir ve kale yaptıran kimse nerede.
Kanı ol otun ıt bu dünyâ bulup, yaşıl kökke sundı kara kuş münüp	Bu dünyayı bulan ve kartala binerek, mâvî göğe çıkan o küstah köpek nerede.
Kanı ol bayatmen tegüçi otun, teŋizde kodı ıdtı teŋri töbün	Ben Tanrıyım”” diyen ve sonunda Tanrının denizin dibine gönderdiği küstah nerede.”
Kanı ol bu dünyâ neŋin tergüçi, neŋi birle yerde kodı barğuçı	Bu dünya malını toplayan ve malı ile birlikte yerin dibine geçen;insan nerede.
Kanı ol toğardın batarka tegi, yorıp el tutuğlı bu dünyâ begi	Doğudan batıya kadar sefer ederek, bir çok memleketleri hâkimiyeti altına alan dünya beyi nerede.
Kanı ol tayakı yılan bolğuçı, teŋiz yarlıp ötrü yorıp keçgüçi	Asası yılana çevirilen ve deniz yarılarak, oradan yürüyüp geçen insan nerede.
Kanı ol peri kuş bu yalŋuk öze, uluğluk kılığlı kılınçı tüze	Peri, kuş ve insanlara hükmeden o âdil insan nerede.
Kanı ol ölüg tirgürügli kişi, ölümke tutuğ boldı âhır işi	Ölüleri dirilten insan nerede; o da nihayet ölümün esiri olmuştur.
Kanı ol kişide üdürmiş talu, kokuz kaldı dünyâ irildi tolu	insanlar arasında seçilmiş olan o iyi zât nerede; dünya onsuz boş kaldı, bir tarafı eksildi.
Ölüm tuttı eltti bu samışlarığ, sinimü kodur kör ay kılkı arığ	Bu saydıklarımın hepsini ölüm yakaladı ve götürdü; ey temiz kalpli insan, senimi burada bırakacaktır.
Bu yaŋlığturur bu ajun öŋdisi, kerek öŋdisi tut kerek tüŋdisi	Bu dünyanın kanunu böyledir; ister buna göre hareket et, ister aksi yolu tut.
Baka körgil emdi yağız yer koyı, ne yaŋlığ kişi kirdi tolmaz oyı	Dikkat et, imdi bu kara toprak altına ne çeşit insanlar girmiştir; onun çukuru hâlâ dolmamıştır.
Açıp körse erdiŋ kara yer katın, ne üdrüm talular yatur ınçıkın	Kara toprağın altını bir az açıp baksa idin, orada ne kadar seçkin ve iyi insanların cesetlerini görürdün.
Ne begler yaturlar kara yer bolup, ne bilge bügü sızdı yerde ölüp	Ne beyler kara toprak olmuş, yatarlar; ne âlim ve hakimler ölüp, toprağa karışmışlardır.
Begin kulda adra bilümez özüm, çığayığ bayında seçümez közüm	Ben orada beyi kuldan seçemiyorum; gözüm fakiri zenginden ayırt edemiyor.
Neçe kür küvezler bir ig iglemez, kara yerke kirdi kanı tepremez	Hayatlarında hiç bir hastalık görmeyen ne kadar cesur ve mağrur insanlar kara toprak altına girdiler; kımıldanmağa mecalleri yok.
Bu yaŋlığ kişiler töşendi yerig, ya senmü kalır sen ya menmü tirig	Bütün bu insanlar toprağı döşendiler; burada senin ile benmi diri kalacağız.
Yorıyu turuğlı bu barkın kişi, uluğ yolda itmez bu ev bark işi	Bu büyük yolda yalnız dinlenmek için bir az duran yolcu ev-bark yapmaz.
Özümdin kötürdüm bu ârzû tilek, kodu bir bayatım maŋa tap yölek	Ben içimdeki bütün arzu ve dilekleri yok ettim; beni bırak, Tanrım bana yeter bir destektir.
Kişig kul kılığlı bu suklukturur, kiterdim bu sukluk közüm tokturur	İnsanı kul eden bu ihtirastır; ben ihtirası bıraktım, artık gözüm toktur.
Negü ter eşit dünyâ kodmış kişi, yayığ dünyâka köŋli todmış kişi	Dünyayı bırakmış ve bu dönek dünyadan bıkmış olan insan ne der, dinle.
Ajunda tilekin bulundı özüm, harislık özindin kiterdi közüm	Ben bu dünyada dileğimi buldum, her türlü ihtiras gözümden silindi.
Özüm kodtı dünyâ tilek ârzûsın, tilekim tükendi kesidi sözüm	Bu dünya ile ilgimi kestim ve bütün dilek ve arzuları üzerimden attım, artık dileğim kalmadı; işte bu kadar.
Bu dünyâ içi bir tarığlağturur, negü ekse munda yarın ol önür	Bu dünya bir tarladır, burada bugün ne ekilirse, yarın o biçilir.
Uruğ edgü ekse öner edgülük, ol edgü bolur ol yegü kedgülük	iyilik tohumu ekilirse, iyilik çıkar ve bu iyilik senin için yiyecek ve giyecek olur.
Uruğ isiz ekse isiz ök önür, ol isiz boyunka yarın yük bolur	Fenalık tohumu ekilirse, fenalık çıkar ve bu fenalık yarın insanın boynuna bir yük olur.
Bu kün kodmağınça havâ ârzûlar, yarın bulğu ermez özüm edgüler	Bugün bu nefsi ve arzuları üzerimden atmadan, benim yarın iyilik bulmama imkân yoktur.
Seni kodmaz erken bu dünyânı kod, saŋa todmaz erken sen ir aşnu tod	Bu dünya seni terketmeden, sen onu bırak; o senden bıkmadan, sen daha önce davran, onu gözünden düşür.
Anı kodmasa sen seni kodğa ok, aŋar todmasa sen saŋa todğa ok	Sen onu terketmezsen, o seni bırakacaktır; sen ondan bıkmazsan, o senden bıkacaktır.
Bolup kalğu erse nerek bu ajun, seni kodğu erse anı kod özün	Böyle olduktan sonra, bu dünyanın ne lüzumu var; onun seni terketmesini beklemektense, sen onu bırak.
Munı kod tile ol ajunuğ turup, erejin tiril anda meŋü bolup	Bunu bırak, şimdi o dünyayı iste ve orada huzur içinde, ebedî hayat sur.
Takı munda yegrek tileyin tese, ikigün ajunuğ tileme usa	Bundan daha iyisi de var; eğer yapabilirsen, bunların ikisini de isteme.
Yorı iki ajun idisin tile, nerek dünyâ ukbi ikigün bile	Yürü, bu iki dünyanın sahibini iste; dünya ve âhiret, bu ikisinin de ne lüzumu var.
Törütgenni bulsa törümiş seniŋ, yaratğannı bulsa yaratmış seniŋ	Türeteni bulursan, türeyen senindir; yaratanı bulursan, yaratılan senindir.
Törümişke korkma tileme tilek, törütgenke korkğıl anı tut yölek	Türeyenden korkma ve ondan hiç bir dilekte bulunma; türetenden kork ve her şeyi ondan iste.
Törütgen idi tapğı evre kodup, törümişke tapmak bolurmu udup	Türeten rabbin ibâdetini geri bırakıp, türeyene uymak ve ona hizmet etmek değermi.
İkide adın yok tapuğa işi, ya tapğı yarağay kötürgey başı	Hizmetkârın şu iki şeyden başka kazancı yoktur : ya onun hizmeti makbule geçer ve başı yükselir.
Ya tapğı yaramağa emgekleri, yava bolğa üd kün tiriglikleri	Yahut hizmeti ve zahmetleri makbule geçmez; vakti ve ömrü boşuna harcanmış olur.
Yarasa tapuğ beg kötürse anı, bolur özke erksiz bu bulmış küni	Eğer hizmeti makbule geçer ve bey yükseltirse, aradığını bulduğu gün, o artık kendisine hâkim olamaz.
Ara aç ara tok yügürgü kerek, begi yatsa emgek bu körgü kerek	Bunun için bâzan aç, bâzan tok koşmak lâzım; beyi rahat ederse, onun zahmetini hizmetkârının yüklenmesi lâzımdır.
Kalı siŋmese kör bu kılmış tapuğ, yava boldı isiz tiriglik kamuğ	Eğer onun bu yapmış olduğu hizmeti makbule geçmezse, bütün bir hayat, çok yazık ki, boşuna geçmiş olur.
Kayu ol tapuğçıkaayğıl asığ, bu tapğı içinde negü ol tatığ	Söyle, hizmetkârın elde ettiği nedir, onun bu hizmetinde ne gibi bir zevk vardır.
Negü ter eşitgil ıla erkini, tapuğçı törüsin ayur kör anı	Hizmetkârlık âdap ve erkânı hakkında ila büyüğü ne der, dinle.
Baka barsa ters iş bu begler işi, tapınsa telim terk yaranmaz kişi	Dikkat edersen, bu beylerin işi ters bir iştir; insan çok çalışmakla onlara kendisini kolay-kolay beğendiremez.
Yarasa tapuğ özke erksiz bolur, yaramasa tapğı küniŋe ilür	Hizmeti beğenilirse, o kendi-kendisine hâkim olamaz; hizmeti beğenilmezse, o günden-güne itibardan düşer.
Tapuğka ınanma ay tapğı telim, tapuğ kılğa âhır başıŋnı kalım	Ey hizmeti çok olan insan, sen hizmetine güvenme; bu hizmet, sonunda, senin başına mal olur.
Sevindi tedükte sasıtur söker, yazıldı tedükte buşup kaş tüger	O “memnun oldu” derken, ortalığı berbat eder, söğer; “yüzü güldü” derken, hiddetlenir, kaşlarını çatar.
Tükel bilse bolmaz kılıklarını, yeme alsa bolmaz alıklarını	Onların tabiatlerini tamamiyle öğrenmek imkânsızdır; yapacakları fenalıkları da önlemek mümkün değildir.
Tüpi yelturur bu ajun kör oğul, köliketurur kör karârı yok ol	Ey oğul, bu dünya bir kasırga rüzgârıdır; o hiç bir yerde karar etmeyen bir gölgedir.
Sakım ol körü barsa körnüturur, tutayın tedükte yiter yok bolur	Dikkat edersen, o ancak göze görünen bir seraptır; tutmak istersen, ele girmez, yok olur.
Kezigçe kelir kör bu devlet kurı, tezig ol yayığ hem bolur terk karı	Bu saadet nöbeti, bak, sıra iie gelir; o dönektir, kaçmak ister, bir de çabuk ihtiyarlar.
Kerek bolmaz emdi bu dünyâ maŋa, ya devlet kezigi kezig ay toŋa	Bana böyle bir dünyanın lüzumu yoktur; bu sıtmaya benzeyen saadet nöbetini de istemem, ey kahraman yiğit.
İdim yadı iş tap sevingü sevinç, anıŋ yarlığı tap avınğu avınç	Rabbimin zikri bana kâfi bir iştir ve yerinde bir sevinçtir; onun emirlerini yerine getirmek, benim için kâfi bir meşgaledir.
Sevüg bolmasa tap idim sevmişi, yağım yekturur öz yağılamışı	Rabbimin sevdiği işler kâfi gelmezse, mücâdele etmek için, düşmanım olan şeytan vardır.
Tilekim anıŋdın umınçım aŋar, sığınğu idim ol küvençim aŋar	Her arzumu Tanrıdan diler ve ona ümit bağlarım; her şeyde Tanrıya iltica eder ve ona güvenirim.
Tonum koy yüŋi tap yegüm arpa aş, tükel boldı dünyâ maŋa ay kadaş	Giymek için, koyun yünü ve yemek için, arpa aşı bana yeter; ey kardeş, bu dünyadan başka bir şey beklemiyorum.
Negü ter eşitgil bağırsak sözi, üŋürde turuğlı sakınuk özi	Mağarada yaşayan, merhametli ve takva sahibi insan ne der, dinle.
Ajunda alındım özümke öŋi, kavuk sökti yem tap tonum koy yüŋi	Dünyadan kendi hissemi aldım; kepekten yiyecek ile koyun yününden elbise bana yeter.
Şekerde tatığlığ kavuk yür maŋa, çuz ol bu örüm ton ağılar teŋi	Kepek yemeği, benim için, şekerden daha tatlıdır; bu beyaz elbise, sırmalı ipeklilere bedeldir.
Karın todğuça ye kamuğ yem içim, kerek arpa yür tut todurğu açım	Her yiyecek ve içecekten ancak karnı doyuracak kadar yemeli; içinde ister arpa, ister darı olsun, bu da benim karnımı doyuracaktır.
Toru ölmegüçe yegil ây kadaş, yeme udlayu sen taduŋ bolğa baş	Ey kardeş, sen ölmeyecek kadar bir şey ye; öküz gibi çok yeme, mizacın bozulur.
Tatığ sürme tatığ kını ked katığ, tatığka yanut ornı teŋsiz batığ	Zevk-safa sürme, zevkin cezası çok ağırdır; zevk karşılığında elde edilen yer berbat bir bataklıktır.
Açığ süçig aşlar boğuz tatğı ol, boğuz tatğı sürgen kişi yılkı ol	Ekşi veya tatlı yemekler boğaz zevkidir; boğazına düşkün adam hayvandan başka bir şey değildir.
Ağı çuz kedim ton kişi kedgüsi, et öz örtgü tap kıl ay er edgüsi	İnsanlar ipekli ve sırma elbiseler giyerler; sen ancak vücûdunu örtecek bir şeyle iktifa et, ey erkeklerin iyisi. ¦
Boğuz bir todunsa iki kün barır, egin kedse bir ton iki yıl kalır	Boğaz bir doyarsa, bu iki gün devam eder; sırta giyilen bir elbise iki yıl dayanır.
Bu iki üçün özüm kul kılıp, kişi tapğı kılmak yararmu bilip	Bu iki şey için insanların hizmetine girmekle, kendini bile-bile kul etmek değer mi.
Ediz arşta altın serâ’ka tegi, tüzü barça muŋluğturur bir teŋi	Yukarıda Arş’tan aşağıdaki toprağa kadar, dünyada mevcut ne varsa, bunların hepsi, istisnasız, muhtaç durumdadır.
Meger bir bayat ol tükel muŋsuzun, muŋuğ bildeçi ol bağırsak tüzün	Her şeyden müstağni ancak bir Tanrı vardır; o ihtiyaçları bilir, merhametli ve halimdir.
Köŋül bir bayatka uladım köni, tilekçi bolupmen tilermen anı	Gönlümü ihlâs ile bir olan Tanrıya ulaştırdım; ısteyici sıfatı ile yalnız onu istiyorum.
Barı boldı şeksiz maŋa belgülüg, köŋül bütti yırlar tilim ülgülüg	Onun varlığına gönülden iman ettim; gönlüm inandı ve dilim şevkle onu zikreder.
Barıŋa mukırmen tiler> kayuda tilegü özüm belgüsüz	Varlığını ikrar ediyor ve gece-gündüz uyumadan, onu istiyorum; fakat onu nerede arayacağımı kendim de bilmiyorum.
İdimni tiler> nışânın bulurmen körüglisi yok	Geceleri gözlerimi kırpmıyorum, rabbimi diliyorum; nişanını buluyorum, fakat onu gören yok.
Tilegli udımaz tile tınmağıl, tilep bulmadım tep titip yanmağıl	Arayan uyumaz, durmadan ara; arayıp ona yaklaşmışken, bulamadım diye, geri dönme.
Tile tutçı tınma tilep yetgü yok, tilep bulmadım tep yanın yatğu yok	Durup-dinlenmeden ara; aramakla ona erişebilen yok; fakat arayıp da, bulamadım diye, yan yatmak da doğru değildir.
Tilegli yügürgü kerek tınmadı, tınıp yatğuçılar tilek bulmadı	Arayan kimse dinlenmeden koşmalıdır; dinlenerek yatan kimseler aradıklarını bulamadılar.
Tilep tınmağuçı ne bulmaz bolur, tınıp yatsa ârzû tilek kim bulur	Durmadan arayanlar neler bulmazlar; kim dinlenip-yatmakla arzusuna kavuşur.
Meni ol tiledi eŋ aşnu sevip, anı men tiler boldum emdi ivip	ilk önce, severek, o beni arzuladı; ben de şimdi çırpınarak, onu arar oldum.
Meni aşnu ol koldı erdi ezel, anın men kolur boldum emdi tükel	Önce o beni ezelde istemiş idi; onun için şimdi ben de yalnız onu ister oldum.
Bu mundağ idimni kalı sevmeyin, tilep bulğuka öz kalı ivmeyin	Böyle rabbimi nasıl sevmem; onu arayıp-bulmak için, nasıl çırpınıp durmam.
Muŋumka takımka maŋa ol yarar, belâ kadğu tegse meni ol yular	Muhtaç olduğum zaman, başım sıkıldığı zaman, bana o yardım, eder; belâ ve kaygı gelirse, beni o kurtarır.
Meni ol üdürdi eŋ aşnu tilep, anın öz tiler boldı köŋlin ulap	ilk önce o beni isteyerek seçti; bu sebepten şimdi ben onu gönülden arzuluyorum.
Meni ol törütti bu ol çın sözüm, meni ol igidti bedüdi özüm	Bu sözüm doğrudur, beni o yarattı, yetiştirdi ve ben de böylece büyümüş oldum.
Tüŋüldüm bu halktın sığındım aŋar, küdezgey meni ol kamuğdın sıŋar	Ben halktan vaz geçtim, Tanrıya sığındım; o beni her şeyden korur.
Özüm kalsa yalŋuz idim yadı tap, özüm sözlegüke idim atı tap	Yalnız kalırsam, bana rabbimin zikri yeter; zikretmek için, bana rabbimin adı yeter.
Avıŋum sığıŋum yölekim tokum, ol ol bir idi todğu açım tokum	Avunacağım, sığınacağım, desteğim ve dayanağım odur; açlığımda ve tokluğumda beni gözeten o bir olan rabbimdir.
Negü ter eşitgil süzülmiş kişi, idisi bile çın tüzülmiş kişi	Kalbi temizlenmiş ve Tanrıya gerçekten ulaşmış olan insan ne der, dinle.
Köŋüldeki sırrım açarmen saŋa, tilek ârzû birle uçarmen saŋa	Gönüldeki sırrımı sana açarım, dilek ve arzu ile sana uçarım.
Küvengü avınğu sığınğu idim, kamuğdın üzüldüm kaçarmen saŋa	Benim güvenecek, avunacak ve sığınacak rabbim sensin; her şey ile ilgimi kestim, sana sığınırım.
Ol ajunka ornuŋ bu ajunturur, munı kodmağınça anı kim bulur	Senin o dünyadaki yerin bu dünyaya bağlıdır; bu dünya hava ve heveslerinden vazgeçmeden, o dünyayı kim kazanabilir.
Yüz utru kitergü bu dünyâ salıp, anın bolsa ukbi bulunğay alıp	Bu dünyadan uzaklaşıp, ondan vaz geçmek lâzımdır; ancak böylelikle ukbâ elde edilebilir.
Yayığ dünyâ bekrü eligde tutup, negü teg bulur meŋü ajun yatup	İnsan bu dönek dünyaya sarılır ve onun zevklerine mukavemet etmezse, ebedî dünyayı nasıl bulur.
Hatarlığturur dünyâ nûşı ağu, arığın tile barça içgü yegü	Bu dünya tehlikeler ile doludur, onun şerbeti zehirdir; sen bütün içecek ve yiyeceklerde temizlik ara.
Kodu bergü dünyâ tilek ârzûsın, anın bulsa ukbi orun edgüsin	Ukbâda iyi bir yer bulabilmek için insan bu dünyanın dilek ve arzularından vazgeçmelidir.
Hakikat munı bil ay ögdülmişim, ayayın saŋa men özüm bilmişim	Ey Öğdülmiş’im, ben sana kendi bildiklerimi söyleyeceğim; sen bunları hakikat bil.
Bu tört neŋ tükel kodmağınça kişi, adın tört kılumaz kişi uz işi	insan şu dört şeyden tamamen vazgeçmedikçe, diğer dört işi iyice yapamaz.
Bu dünyâ işin kodmağınça tükel, kılumaz bu ukbi işin ay ınal	Bu dünya işini tamamen bırakmadıkça, insan ukbâ işini yapamaz, ey inanılır insan.
Kişide yırak bolmağınça kadaş, bayat tapğıŋa tegse bolmaz adaş	Ey kardeş, insanlardan uzaklaşmadıkça, Tanrıya ibâdet ile meşgul olunamaz.
Havâ ârzû boynı sımağınça öz, könilik yolıŋa kirümez et öz	Kendi nefis ve hevesinin başını ezmedikçe, vücût doğruluk yoluna giremez.
Köŋüldin çıkarğu kamuğ dünyâsın, aŋar ötrü kirse bayat sevgi çın	Gerçek Tanrı sevgisinin girebilmesi için, insan gönlünden bütün dünya arzularını çıkarıp-atmalıdır.
Tünek ol bu dünyâ müsülmân öze, tünekte erej kolma köŋlüŋ tüze	Bu dünya müslümanlar için bir zindandır; zindanda huzur arama; gönlünü doğrult.
Et öz ülgi berme katığlan usa, özüŋ yolka köŋey anıŋda basa	Elinden geldiği kadar vücûdun isteklerini yerine getirmemeğe gayret et; ancak böylelikle kendin doğru yola girebilirsin.
Yava kılmağıl bu keçer üd künüŋ, yana bulğu ermez keçigli tünüŋ	Bu geçici zaman ve gününü boşuna sarfetme, her geçen gecen bir daha geri dönmeyecektir.
Keçer kün yava bolsa öknür kedin, tiriglik yava kılsa bulmaz adın	Geçen günün boşuna geçerse, sonunda peşiman olursun; bu hayatı boşuna harcarsan, onu tekrar elde edemezsin.
Negü ter eşit kör ay bilgi teŋiz, özi kodkı alçak ne köŋli ediz	Dinle, bilgisi deryalar kadar geniş, mütevazı, gönülü alçak, fakat kendisi yüksek olan insan ne der.
Uluştın uluşka köçügli kişi, köçin öŋdün ıdsa iter uz işi	Diyardan-diyara göçen insan eşyalarını önceden gönderirse, işini daha iyi yapmış olur.
Bu köçmezde açnu köç ıdsa oza, köçüp barsa asğı yarutur köze	Kendisi daha göç etmeden, göçünü önceden gönderirse, oraya varınca, onun için çok faydalı olur.
Kerek ıd köçüŋni kerek ıdmağıl, özüŋ köçgü âhır osal bolmağıl	Göçünü ister gönder, ister gönderme; fakat sonunda kendin nasılsa göçeceksin, gafil olma.
Kerek erse beg bol kerek erse kul, uzun kalğu ermez ölüm tuttı yol	ister bey ol, ister kul, burada uzun zaman kalacak değilsin; ölüm artık seni yolda bekliyor.
Kerek miŋ yaşağıl kerek on sekiz, özüŋ ölgü edgü atıŋ kodğıl iz	ister bin yıl yaşa, ister on sekiz, bir gün öleceksin; eser olarak, iyi ad bırakmağa çalış.
Kerek erse bay bol kerek yok çığay, tiriglikni yer bu keçer yıl kün ay	ister zengin ol, ister yoksul ve fakir, her geçen yıl, ay ve gün hayatı kemirmektedir.
Başıŋ kökke tegse bedüklük atın, kirip yatğu ornuŋ kara yer katın	Büyüklük ve şöhretle başın ne kadar göklere yükselirse-yükselsin, sonunda girip-yatacağın yer kara toprağın altıdır.
Tiriglik bulup er yava kılsa üd, özin otka attı uş ol yılkı ud	Hayat nimetini elde edip de vaktini boşuna geçiren insan kendisini ateşe atmış demektir; o hayvandan farksızdır.
Esenlik bulup er yava kılsa yaş, bu körksüz tiriglik bolur ay kadaş	insan sağlık bulup da ömrünü boşuna sarfederse, ey kardeş, bu çok çirkin bir hayat olur.
Meniŋ kadğumı sen yeme ay kadaş, sen öz kadğuŋı ye töküp közde yaş	Ey kardeş, sen benim kaygımı yeme; sen gözünden yaş dökerek, kendi derdin ile uğraş.
Bu dünyâ işi bek tuzakçıturur, tuzakka ilinme seni berkitür	Bu dünya işi sağlam bir tuzaktır; tuzağa düşme, seni sım-sıkı yakalar.
Bu kün keldi devlet tilekçe yorır, ınanma aŋar sen yana terk barır	Bugün sana saadet geldi, senin arzuna göre hareket eder; fakat sen ona inanma, o yine çabuk gider.
Usanma ölümke sakınma uzun, busuğdın çıkar teg çıkar üdsüzün	Gafil olma, ölümü uzak sanma; onu beklemediğin bir anda, pusudan çıkan bir düşman gibi, karşında bulursun.
Üküş miŋ osalığ ölüm basmış ol, telim yumğılarığ ölüm saçmış ol	Binlerce gafil kimseye bu ölüm baskın yapmıştır; bir çok toplulukları bu ölüm dağıtmıştır.
Negü ter eşit emdi köŋli oduğ, ölümke osal bolma teggey yoduğ	Şimdi gönülü uyanık insan ne der, dinle; ölüme karşı gafil davranma, zararını görürsün.
Üküş ternekig kör taradı ölüm, ölümüg sakınsa akar köz yulum	Bir çok toplulukları, bak, ölüm dağıttı; ölüm hatırıma geldikçe, göz yaşım çeşme gibi akar.
Menin köksegüçi meni kalmadı, asığ kılmadı sü itiglig tolum	Ben diyerek, göklere yükselmek isteyenin benliği kalmadı; silâhlı ordular ona karşı kâr etmedi.
Usanma tiriglik barır belgüsüz, keçer uş bu üd kün yana yanğusuz	Gafil olma, hayat belli etmeden gider; bu zaman ve gün bir daha geri gelmemek üzere geçer.
Erejke avınma yava bolğa kün, bu kutka ınanma yayığ ol otun	Huzura dalıp, kendini avutma, yoksa günün boşuna geçer; bu saadete inanma, o dönek ve küstahtır.
Bedük men tegüçini tuttı ölüm, uluğ men tegüçini uttı ölüm	Ben büyüğüm diyeni ölüm yakaladı; “ben uluyum” diyeni ölüm yendi.
Ölüm buzdı ordu telim kend uluş, ölüm buzdı karşı saray ev üküş	Ölüm bir çok şehir ve memleketleri viraneye çevirdi; ölüm bir çok saray, köşk ve evleri yıktı.
Neçe miŋ tirig öldi tolup yatur, biziŋ kelgümizni küdezip yatur	Yaşayan kaç bin insan öldü ve yerin altına girip-gizlendi; orada bizim de gelmemizi bekliyorlar.
Baka kör olarığ sen açğıl közüŋ, begig kulda adra bilürmü özüŋ	Onlara dikkatle bak, gözünü aç; beyi kuldan ayırabilirmisın.
Uluğluk ölümke asığ kılmadı, ölümdin kaçığlı keçig bulmadı	Büyüklük ölüme karşı fayda etmedi; ölümden kaçan — kaçacak bir yol bulamadı.
Ağır savçılarığ iletti ölüm, adın kim itügey ot em ya tolum	Nice ulu peygamberleri ölüm götürdü; artık kim ona karşı ilâç, deva veya silâh bulabilir.
İnançsızturur bu cefâçı ajun, yayığ kılkı irsel kılınçı otun	Bu cefacı dünyaya inanılmaz, o dönektir; onun tabiatı vefasızdır, küstahça hareket eder.
Negü teg keçürse keçer terk küni, barır edgü isiz ne egri köni	Nasıl geçerse-geçsin, onun günü çabuk geçer; iyisi de, kötüsü de, eğrisi de, doğrusu da fânidir.
Tokun ma keçer hem açın ma keçer, ne begke kılur yüz ne bay kul seçer	insan doysa da geçer, aç kalsa da geçer; ne beye yüz verir, ne zengin, ne de kul seçer.
Ereji uzamaz ne emgekleri, nerek ötrü munça çoğı ün urı	Onun ne huzuru ve ne de zahmeti uzun sürer; ey oğul, bu kadar gürültü ve patırdıya ne lüzum var.
İdi yakşı aymış bügü bilgi keŋ, kılıkı yorıkı bile köŋli teŋ	Hakîm, bilgisi geniş, düşünce ve hareketi birbirine uygun olan kimse çok iyi söylemiş.
Az edgüke yalŋuk unıtur özin, yaşıl kökte üstün yorıtur sözin	Küçük bir saadete erince, insan kendisini unutur; sözünü mâvî gökten daha yukarılara yükseltir.
Neçe kür kögüzlüg küvenür erig, ölüm yençti kögsin saçıttı közin	Nice kabadayı, kibirli ve mağrur insanların göğüsünü ölüm ezmiş ve gözünü çıkarmıştır.
Bu erdi saŋa çın bağırsaklıkım, munu sözledim men saŋa ay akım	İşte bu söylediklerim sana gerçek bağlılığımın bir nişanıdır, ey cömerdim.
Kim erse bu halığ bilür erse çın, arçar bolğu ermez bu dünyâ yakın	Bu hakikate vâkıf olan insan hiç bir zaman bu dünyaya kıymet vermez.
Yitürdüm yegitlik yetildi yaşım, yıpar kitti kâfûr eşündi başım	Gençliği kaybettim, yaşım ileriledi; misk yerine başım kâfur örtündü.
Seziksiz ölümke anunğu üdi, bu künde naru ol ay yalŋuk kedi	Ey insanların iyisi, bundan sonra artık, şüphesiz, ölüme hazırlanma zamanı gelmiştir.
Ölüm kadğusı tuttı ketti sevinç, ölümde kedin iş negü teg erinç	Ölüm kaygısı sardı, sevinç artık bizden gitti; ölümden sonra, acaba, hâlimiz nice olacaktır.
Bu kadğu sakınç birle erken özüm, negü teg iligke barırmen tüzüm	Ey temiz kalpli insan, ben bu kaygı ve endişe içinde kıvranırken, nasıl kalkıp, hükümdarın yanına giderim.
İligke meniŋdin asığ bolmağay, tusulsu tese hem tusu bulmağay	Hükümdar benden hiç istifâde edemeyecektir; kendisine faydalı olmamı istiyorsa, ona hiç bir faydam dokunamayacaktır.
Kalı ol ajunluk tilese meni, meni bardı saknıp yorısu köni	Eğer beni öteki dünya için yanında istiyorsa, beni yanında farzederek, doğru yola gitsin.
Apa oğlını emdi erklig bayat, törütti iki iş üçün berdi at	Kadir Tanrı insan-oğlunu iki şey için yaratmış ve bundan dolayı ona bu adı vermiştir.
Tamuğka ya uçmak begi bolğuka, ağırlık üçün ya uçuz kılğuka	O ya cehennemde yanmak veya cennette bey olarak, sefa sürmek için yahud bu dünyada itibarlı veya itibarsız olmak için yaratılmıştır,
Ağırlık tilese ayu berdi yol, uçuzluk yolın ma seçe berdi ol	itibarlı olmak istersen, bunun yolunu göstermiştir; itibarsızlık istiyorsan, onun da yolunu çizmiştir.
Kerek emdi kulka özi kullukın, tükel kılğu bulsa bayat tevfikın	Şimdi kulun, Tanrının tevfikına mazhar olması için, kendi kulluğunu tam olarak yerine getirmesi lâzımdır.
Kalı bulsa tevfik bayattın kulı, kamuğ edgülükke açıldı yolı	Eğer kul Tanrının tevfikına nail olursa, ona bütün iyiliklerin yolu açılmış demektir.
Katığlaŋu ötrü yetürgü tapuğ, tümen edgülükke açılğay kapuğ	Bundan sonra da bütün ibâdetlerin yerine getirilmesine gayret etmelidir; böylece insanı binlerce iyiliklere götüren kapılar açılır.
Bu erdi munukı meniŋ bilmişim, saŋa sözledim men ay edgü işim	İşte benim bildiklerim bunlar idi; sana söyledim, ey iyi arkadaşım.
Selerke meniŋdin asığ söz kerek, özümde körü bu sözüm edgürek	Size benim faydalı sözlerim lâzımdır; benim sözlerim kendimden daha iyidir.
Kalı ukbi kolsa yorıkı bu hâl, kalı dünyâ kolsa bilir sen tükel	Eğer ukbâ istersen, onun yolu böyledir; eğer dünya istersen, sen kendin bunu daha iyi bilirsin.
Bolu berdi eren kelü berdi kut, negü kolsa ârzû kelü berge büt	Felek rast getirdi, sen saadete kavuştun; başka ne gibi arzuların varsa, anlar da gelecektir, buna inan.
Meniŋde negü bar adın edgü iş, silerke asığ kılsa ay edgü iş	Bende size faydah olacak başka ne gibi bir iyilik var, ey iyi arkadaşım.
Kodu bersü ilig meni teŋrike, duâçı bolayın aŋar edgüke	Hükümdar beni Tanrıya bıraksın; iyiliği için, ona duacı olayım.
Bilig aytur erse unu bilmişim, eşittiŋ ayu ber negü aymışım	Bilgi istiyorsa, işte bildiklerim bunlardır; sen işittin, sana söylediklerimi ona da naklet.
Sözümni tutuŋlar kalı tutmasa, yarın kelge barça bu kün bütmese	Sözümü tutunuz; eğer tutmazsanız, bugün ummadıklarınızın hepsi yarın başınıza gelecektir.
Bu söz yakşı aymış ay bilgi teŋiz, munı işke tutsa kızartur meŋiz	Denizler kadar bilgili insan şu sözü çok iyi söylemiş; insan buna göre hareket ederse, bahtiyar olur.
Bu kün bu sözüm kör saŋa tuş bolur, yarın anda körgil saŋa tüş bolur	Bu sözüm, bak, bugün sana eş olur; yarın orada bunun ecrini bulursun.
Usanma katığlan sözüm işke tut, kalı tutmasa sen munu uş bolur	Gafil olma, sözüme göre hareket etmeğe gayret et; eğer sözümü tutmazsan, işte söylediklerim başına gelir.
İligdin kolu ber meniŋ udrümi, yarağı ne erse otı kıl emi	Hükümdardan benim için özür dile; ne yapmak lâzım ise, onu yap ve bu işi hallet.
Saŋa tegdi emgek kelü hem baru, yanutı bayat bersü kün teg yaru	Boraya gelip-gitme zahmetine katlandığın için, Tanrı sana bunun ecrini ihsan etsin, güneş gibi parla.
Ağır kılma köŋlüŋ maŋa ay kadaş, yakınlık içinde meni tutma taş	Ey kardeş benim için kendini üzme; bana karşı duyduğun sevgiyi eksik etme.
Öğdülmiş cevabı Odgurmışka	OĞDÜLMİŞ’İN ODGURMIŞ’A CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı tilin, özüm uktı emdi könilik yolın	Öğdülmiş cevap verdi ve : — Şimdi ben hakikat yolunu anladım — dedi —
Eşittim sözüŋni ögün tıŋladım, sözüm kestim emdi sözüg teŋledim	Söylediklerini dikkatle dinledim; sözlerini iyice tarttım; diyecek sözüm kalmadı.
Köni sözlediŋ söz bütünlük bu ol, munıŋda narukı neçe egri yol	Doğru söyledin, hakikat budur; bundan başkası hep eğri yoldur.
Seniŋdeturur çın meniŋde oyun, oyun kaldı çınka berürmen boyun	Hakikat sendedir, benimki ise, oyundur; hakikate boyun eğiyorum ve oyunu bırakıyorum.
Barayın men emdi esen edgü kal, ikigün ajunluk ayâ edgü fâl	Şimdi ben gideyim, sen sağ ve esen kal; ey her iki dünya saadetine kavuşan insan.
Bayat bersü tevfik saŋa küç kadaş, duâda unıtma köŋül tutma taş	Ey kardeşim, Tanrı sana tevfik ve kuvvet versin; dualarında beni de unutma, gönülden çıkarma.
Meni me bayattın kolu bir turup, aça bersü köŋlüm bayat odğurup	Benim için de Tanrı’ya duâ et; Tanrı beni uyandırsın ve gönül gözümü açsın.
Sözin kesti koptı adakın örü, esenleşti evke yüz urdı körü	Sözünü kesti, ayağa kalktı, vedâlaştı ve evine doğru yola düştü.
Atın mindi evre eviŋe kelip, tüşüp kirdi turdı bir ança tınıp	Atına binip, tekrar evine geldi ve girip, bir az dinlendi.
Yedi içti ança sakındı özün, eşitmiş sözini bışurdı uzun	Yedi, içti ve bir müddet düşünceye daldı; işittiği sözler üzerinde uzun-uzun durdu.
Yaşık badı yüzke kura yüz bağı, ajun toldı bütrü kara yer toğı	Güneş yüzüne siyah peçe örttü, her tarafı toz-duman rengi kapladı.
Küjek yazdı rûmi kızı örtti yüz, kara saç boduğı ajun toldı tüz	Rûmî kızı zülüflerini çözerek, yüzünü örttü; her taraf siyah zülüf rengini aldı.
Tükel zengi yüzi urundı kalık, uçar tındı kodtı yorığlı yorık	Göğün her tarafı zenci yüzüne döndü; uçan kuşlar kondu, dolaşan mahlûklar durdu.
Yunup kıldı yatğu namâzın turup, töşek koldı yattı yarağın körüp	Kalkıp, âbdest aldı ve yatsı namazını kıldı; yatak istedi ve işlerini bitirip, yattı.
Udıp bardı azrak odundı yana, töpüdin savılmış bakırsukuna	Bir az uykuya daldı, tekrar uyandı; Merih yıldızı tepeden kenara kaymıştı.
Yana kördi ülker savılmış başı, toğardın çadan kopmış örlep tuşı	Tekrar baktı, Ülker yıldızının başı ufka kaymış, karşısında şarktan Akrep kalkıp, yükselmişti.
Yana yattı ança usı kelmedi, keziglig kişi teg közin yummadı	Tekrar bir az yattı, fakat uyuyamadı; bir nöbetçi gibi, gözünü yummadı.
Usuz yattı saknu bir ança oduğ, kalık kırtışı tuttı kâfûr boduğ	Uyumadan, bir müddet yattı, düşündü; göğün derisi kâfura boyandı.
Abir bürkirer teg tünerdi kalık, sata koptı yerdin yadıldı butık	Abîr serpilmiş gibi, gök alacalandı; ufuktan etrafa dallanarak, mızraklar yükseldi.
Yaşık örledi yerde koptı toğı, yaka keldi aşnu tokuz al tuğı	Güneş yükseldi, yerden toz kalktı; dokuz al tuğu yaklaşmağa başladı.
Turup koptı yundı kör ögdülmişe, namâzın yetürdi okıp bilmişe	Öğdülmiş kalkıp, âbdest aldı; namazını kıldı ve duâ etti.
Kıza baktı yerdin sata kalkanı, turup karşıka bardı kirdi köni	Kızarmış mızraklar ile kalkan ufuktan gözükürken, kalkıp, saraya gitti ve doğruca içeri girdi.
Eşitti ilig kör aŋar kıldı yol, bu kirdi iligke kavuşturdı kol	Hükümdar geldiğini haber alınca, onu yanına çağırttı; Öğdülmiş huzuruna girip, ellerini kavuşturdu.
İlig imledi berdi oldruğ orun, bu keçti orunka siliglik kurun	Hükümdar işaret etti ve ona oturacak yer gösterdi; o edeple, vakarla gösterilen yere geçti.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Bir ança turup söz ayıttı ilig, ayur sözle keldür ay kılkı silig	Bir parça durduktan sonra, hükümdar sordu : — Ey temiz tabiatlı, söyle, ne haber — dedi —
Negü ter kadaşıŋ ne boldı eşiŋ, ne boldı tilekiŋ kelirmü işiŋ	Kardeşin ne diyor, işin nasıl oldu; dileğin ne oldu, arkadaşın geliyor mu.
Öğdülmiş cevabı İligke	ÖĞDÜLMİŞ’İN HÜKÜMDARA CEVABI
Yanut berdi ögdülmiş aydı sözi, negü teg yorımış sözi tüp tözi	Öğdülmiş cevap verdi, onun söylediği sözleri, neler konuştuklarını, hepsini olduğu gibi anlattı.
İkigün arala yorımış sözüg, ötündi iligke kamuğ tüp tözüg	İkisi arasında konuşulan sözleri hükümdara aynen arzetti.
Eli turdı ança sakındı özün, köŋül bertti yaşı yuvuldı közün	Hükümdar bir az durdu ve kendi-kendine düşündü; gönülü yaralandı ve gözlerinden yaş döküldü.
İlig cevabı Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E CEVABI
Ayur ol kadaşıŋ köni sözlemiş, söz ol sözturur kim ol aymış temiş	Hükümdar : — Kardeşin doğru söylemiş; söz onun söylediği sözdür — dedi —
Bu kün biz kılurmız özümizke küç, aŋar ma takı küç kılurmız hem öç	Bugün biz kendimize zulüm ettiğimiz gibi, ona da zulüm ve eziyet ediyoruz.
Keçigliturur bu ajun kalğusuz, bu kalmış tiriglik yeme belgüsüz	Bu dünya geçicidir, kalmaz; bu kalan hayatın da ne kadar süreceği belli değildir.
Seziksiz kelir utru meŋü ajun, erej erse emgek uzalmaz uzun	Hiç şüphe yok, ebedî dünya bize doğru yaklaşmaktadır; ister bize huzur, ister zahmet getirsin, gelmesi uzun sürmez.
Meŋilik ol ol anda bulsa ereş, bolur edgü ornı bulur edgü eş	Nerede huzur varsa, rahat oradadır; orada insanın yeri ve yolu iyi olur.
Odunmışturur ol kadaşıŋ tükel, anı biz okımak idi ked muhâl	Senin kardeşin gafletten tamâmiyle kurtulmuştur; onu çağırtmakla buraya getirmemize imkân yoktur.
Biziŋ bu özümiz havâka bulun, yavalıkka üdlek keçip bardı kün	Bizim bu varlığımız hava ve hevesin esiridir; zamanımız ve hayatımız boşu-boşuna geçip-gidiyor.
Negü ter eşit emdi köŋli tirig, saŋa yakşı sözlep berür öt erig	Dinle, imdi gönülü diri olan insan ne der; bak, sana iyi sözler ile öğüt ve nasihat verir.
Havâ nefs yağı ol kalı bulsa küç, yetürgey seziksiz saŋa eski öç	Hava ve nefis sana düşmandır; imkân bulursa, hiç şüphe etme, senden eski öcünü alacaktır.
Havâ nefs tirilse ölür bu köŋül, köŋül ölse tâat kalur ay oğul	Hava ve nefis canlanırsa, gönül ölür;gönül ölürse, ibâdet ihmâl edilir, ey oğul.
Biziŋ köŋlümiz öldi bolğa bu kün, havâ nefs me kıldı boyun ked yoğun	Hava ve nefis boynunun bu kadar kalınlaşmış olduğuna bakılırsa, bizim gönlümüz bugün ölmüş olmalıdır.
Uluğluk bedüklük bu devlet küni, uzun turğu ermez ay köŋli köni	Ululuk, büyüklük ve bu saadet günleri uzun sürecek değildir, ey temiz kalpli insan.
Ereji az ol körse emgek üküş, baş ağrığ telim bar ma karğış söküş	Dikkat edersen, bu dünyanın huzuru az, eziyeti çoktur; zahmeti çok olduğu gibi, üstelik bir de lanet ve bed-duâya uğramak felâketi vardır.
İdi yakşı aymış biliglig kişi, ajunuğ sınayu yetilmiş yaşı	Bilgili ve dünyada tecrübeler görerek yaşı ilerilemiş olan insan çok iyi söylemiştir.
Uluğlukka artuk küvenme küle, uluğ bolduŋ erse baş ağrığ bile	Büyüklük ile fazla sevinme ve gururlanma; insan büyüdükçe zahmeti de artar.
Sevinç kayda erse soŋında belâ, erej kayda erse miŋ emgek bile	Sevinç nerede ise, sonunda belâ vardır; huzur nerede ise, bin türlü eziyet de oradadır.
İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ’E SUÂLİ
Yana aydı ilig ay ögdülmişim, tilekim bu erdi anı kolmışım	Hükümdar tekrar: — Ey Öğdülmiş’im �